ALTIN ORDU ya da ALTIN ORDA,
Kıpçak hanlığı da denir, Doğu Avrupa'da aşağı idil (Volga) merkez olmak üzere kurulan Türk-Moğol devleti (1227 -1502).
Cengiz Han, İrtîş ırmağı ile Balkaş gölünün batısında kalan toprakları (Cuci ulus), kendisinden kısa bir bir süre önce, 1227'de ölen oğlu Cuci'nin oğullarına bıraktı. Cuci'nin oğullarından Orda, batı Sibirya’da Akordu’yu (Akorda); öbür oğlu Batu, Cuci ülkesinin batı yarısı sayılan Harizm ile Kıpçak bozkırı’nda (Deşti Kıpçak), daha sonra Altınordu (Altınorda) adını alacak olan Gökordu'yu (Gökorda) kurdu. Gökordu biçimsel olarak Karakurum'daki Moğol imparatorluğu na bağlı olmakla birlikte Sayın han (iyi kalpli han) unvanıyla Batu tarafından yönetiliyordu. Ögedey döneminde (1227-1241) batıya yapılan seferin komutanlığına atanan Batu, Rusya'yı Novgorod’a kadar tahrip etti, Kiev’i aldı.
Balkanlar’a kadar ilerledi. Kurduğu Saray kentini (Saray Batu, Astrahan yakınında) Kıpçak bozkırı, orta ve aşağı idil, Aral gölü çevresi, Harizm, Rus knezlikleri, Azerbaycan'a kadar Kafkaslar, Lehistan ve Litvanya’nın batı bölgelerini kapsayan ülkesinin başkenti yaptı. Batu’nun kardeşi Berke (1257-1267) yeni bir saray kenti (Saray Berke, Volgograd yakınında) kurdu. Güney Kafkasya ve Azerbaycan için İlhanlIlar ile savaştı. Hulagu'yu yendi, hanlılar’a karşı Memluklar ile anlaştı, ilhşnlı hükümdarı Abaka Han’a karşı düzenlediği sefer sırasında yolda öldü. Mengü Temur (1267-1280) Memluk sultanı ile ilişkileri sürdürdü. Bu dönemde Berke'nin yeğeni emir Nogay'ın nüfuzu arttı. Töde Mengü (1280-1287) ve Tala Buğa (1287- 1290) Nogay'ın baskısı altında hüküm sürdüler Sonunda tahta çıkardığı Tokta (1290-1313),Nogay ile mücadeleye girişti ve onu öldürdü.
Özbek Han (1313-1341), Berke döneminde yayılmaya başlayan m'üslümanlığı resmi din durumuna getirdi. Altınordu’nun başkentini, Saray Berke'ye taşıdı. Canıbek'ın (1341-1357) öldürülmesine neden olan iç ayaklanmalar Altınordu'yu zayıflatmaya başladı; 1360- 1380 arasında on dört han değişti; Litvanya ayaklandı, Podolya Altınordu dan koptu. Kıpçak bozkırı’nın batı kesiminde yer yer tatar beylikleri ortaya çıktı. Ayaklanan Mamay Mirza,idil ve Ozi (Dniepr) arasını egemenliği altına aldı. Özbek Han'ın oğullarından birini han ilan etti. Moskova knezi Dimitriy Donskoy, Mamay Mirza’yı Kulikovo meydan savaşı’nda yendi (1380). Bu karışıklıklardan yararlanan Akordu hanı Toktamış, Altınordu hanlığını ele geçirmeyi başardı.
Böylece Akordu ve Altınordu'yu bir han yönetiminde birleştirdi. Toktamış, Altınordu’yu bir kez daha önemli bir güç durumuna getirdi. Moskova'yı yağmaladı; her biri bağımsızlık peşinde koşan emirlere yetkesini kabul ettirdi. Ancak, Timur ile mücadeleye girişmesi, Altınordu’yu kolay kolay kendisini toplayamayacak biçimde sarstı. Timur, Toktamış’ı Saray’dan kaçmak zorunda bıraktı; Saray dahil birçok kenti yakıp yıktı. Timur'un Altınordu tahtına çıkardığı Timur Kutluk’un (1395-1400) koruyucusu Ediğe Mirza, iktidarın gerçek sahibi durumuna geldi. Tahtını yeniden ele geçirmeye çalışan Toktamış'a yardım eden Litvanya kralını yendi (1399), Ruslar’ı yenerek boyun eğmeye zorladı. Edige'nin, Toktamış'ın oğullarından Kerim Berdı ile yaptığı savaş sırasında ölmesinden (1419) sonra Altınordu'nun dağılma süreci hızlandı. Uluğ Muhammet (1419- 1420, 1427-1433) Akordu kolundan Barak tarafından tahtından uzaklaştırıldı. Daha sonra tahtını yeniden ele geçirdiyse de Ediğe Mirza’nın oğullarının baskısı karşısında Kırım’a çekilmek zorunda kaldı. Burada da tutunamayarak Orta idil bölgesinde Kazan Hanlığını kurdu (1437).
Kırım'da Hacı Giray, Altınordu’dan ayrıldı (1442’den önce). Ayrıca, Saray üzerinde iddiası olan Toktamış'ın torunu Seyit Ah met, 1433'ten beri Ukrayna'da bağımsız hareket etmekteydi. Ahmet Han (1465- 1481), Altınordu'daki karışıklıklardan yararlanarak bağımsızlığını ilan eden İvan İll e karşı Lehistan-Litvanya ile anlaştı. 1480'de Moskova üzerine bir sefer düzenlediyse de sonuç alamadı. Bu arada başkenti Saray, Moskova'nın müttefiki Kırım hanı tarafından yağmalandı. Ahmet Han'ın öldürülmesinden sonra oğulları arasında taht kavgası başladı. Sonunda Kırım hanı Mengli Giray, Ahmet Han'ın oğullarından Şeyh Ahmet’i bozguna uğratarak Altınordu devletine son verdi (1502). Altınordu devletinin dağılmasından sonra Kırım, Kazan, Astırhan (Astrahan), Sibır ve Nogay hanlıkları ortaya çıktı.
Başlangıçta bir moğol devleti olarak ortaya çıkan Altınordu, üzerinde kurulduğu bölgede yaşayan Kıpçak-Kuman Türkleri'nin etkisiyle türkleşti. Moğol dili Altınordu'da, Moğollar'ın egemenliğindeki başka yerlere göre daha çabuk kayboldu. Altınordu hanları bir süre, sonra “Kıpçak hanları" diye anılmaya başlandı. Özbek Han'dan başlayarak bütün Altınordu hanları müslümandılar. Altınordu devleti, Anadolu ve Memluklar ile önemli ticari ilişkiler kurdu. Kürk, den, balmumu, kereste ve tutsaklar Altınordu'nun başlıca dışsatım mallarıydı. Bunların taşınmasında İdil’ den ve Kırım'daki Kefe (Feodosia), Sudak (Suğdak), Kerç limanlarından yararlanılıyordu. Ruslar iki yüz elli yıl kadar Altın ordu egemenliğinde yaşadılar ve bu durum Rusya tarihinde derin izler bıraktı. Altın ordu'nun bağlısı durumundaki knezler, unvanlarını Altınordu hanlarından alıyorlardı ve ağır haraçlar ödemek zorundaydılar Bununla birlikte, Altınordu’nun Ortodoks kilisesine tanıdığı dokunulmazlık sayesinde Ruslar direniş ve kurtuluş eylemlerini örgütleyebildiler.
