BAŞLICA AKARSULARIMIZ
Her akarsu, bütün kollarıyla birlikte, belirli bir bölgenin sularım toplar. Akarsuyun sularını topladığı alana, o akarsuyun su toplama alanı ya da havzası denir. Aynı deniz ya da gök dökülen akarsular da o göl ya da denizin havzasını oluşturur: Karadeniz havzası, Marmara havzası, Van Gölü havzası gibi. Bir havzanın büyüklüğü, yer şekillerinin özelliklerine ve eğime göre değişir. Sözgelimi; Ege ve Marmara havzaları oldukça dar, Karadeniz havzası ise geniştir.
Yurdumuzdaki başlıca su bölümü çizgisi, genel doğrultu olarak kuzeydoğu – güneybatı yönünde uzanır. Çoruh -Yeşilırmak – Kızılırmak – Ceyhan, Aras ve Fırat havzaları bu çizgi ile ayrılır (Harita 5). Bu çizginin doğusunda kalan yerlerin sulan Hazar denizi ve Basra Körfezi’ne, batısındaki bölümün sulan ise Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz’e dökülür. Bu ana hattın her iki yanında da birçok kapalı havza bulunmaktadır.
Türkiye’deki akarsuların büyük bir kısmı, kaynağını Türkiye topraklarından alır, Türkiye’de denize dökülür. Bazı akarsular Türkiye topraklarından doğarak başka ülkelerden denize dökülürken, bazı akarsular da başka ülkelerden doğup Türkiye sınırları içerisinde denize dökülür. Bu akarsuların döküldükleri denizlere göre dağılışları şöyledir:
A. KARADENİZ’E DÖKÜLEN AKARSULAR
Türkiye akarsularının yaklaşık üçte biri Karadeniz’e dökülmektedir. Karadeniz’deki akarsuları iki grupta inceleyebiliriz:
Birinci grup, Karadeniz’deki dağlık alanlardan kaynağını alan, bu nedenle boylan kısa akarsulardır. Bunların başlıcaları; Doğankent, Melet, Pazarderesi, İkizdere, Fırtına deresi, Değirmendere ve Aksu’dur. Bu akarsular yıl boyunca genellikle bol su taşırlar.
İkinci grubu, iç bölgelerden doğarak Karadeniz’e dökülen akarsular oluşturur. Bunların çoğu, doğu-batı doğrultusunda akar ve daha sonra kuzeye yönelerek Karadeniz’e dökülürler.
Bu akarsuların başlıcaları doğudan batıya doğru şöyledir:
Çoruh, Mescit dağlarından doğarak batıya doğru akar. Sonra kuzeye yönelir, kısa bir yol aldıktan sonra doğuya döner ve kıyı ile iç kesimlerdeki dağ sıralarını birbirinden ayırarak akışına devam eder. Oltu ve Tortum çaylarını toplar ve kuzeye yönelir. Türkiye’nin en dar ve derin vadilerinden geçerek sınırlarımızın dışına çıkar ve Batum yakınlarında denize dökülür. Kaynaklarını aldığı iç kısımlarda kışın yağışlar kar şeklinde olduğu için, en az suyu kış aylarında taşır. Kar erimeleri ve yağmurlarla birlikte ilkbaharda sulan kabarır ve mayısta en yüksek düzeye çıkar. Öyle ki, Çoruh’un sadece Mayıs ayında taşıdığı su miktarı, bütün bir kış boyunca taşıdığı su toplamının iki katını bulur. Rafting sporuna uygunluğu nedeniyle turistik açıdan önem kazanmış bir akarsuyu-muzdur.
Doğankent çayı, Çadırdağı ve Kalkanlı dağlarının yamaçlarından inen derelerden kaynağını alır. Kuzeybatıya yönelerek Tirebolu’nun doğuşumla denize dökülür.
Yeşilırmak üç önemli kolun birleşmesiyle meydana gelmiştir. Boalardan ilki, Yıldız Dağlarından doğan ve en kısa kol olan Çekerek Çayı’dır. Köse Dağı’nan çıkan ve Tokat Çayı ile Tozanlı ırmağından oluşan ikinci kol, Tokat’tan geçer. Amasya’ya varmadan önce Çekerek’le birleşir. Üçüncü kol Kelkit Çayı’dır. Bu kol, doğu-batı doğrultum bir vadide akarak Amasya’dan gelen Yeşilırmak ile birleşir. Bundan sonra, Yeşilırmak, Canik dağlarını dikine keserek Karadeniz’e dökülür. Yağmur ve eriyen kar sularıyla beslendiğinden, rejimi çok düzensizdir. Aşağı çığırında Hasan Uğurlu ve Suat Uğurlu Barajları, bir kolu olan Tozanlı çayı üzerinde de Almus Barajı yapılmıştır. Denize döküldüğü yerde Çarşamba deltası oluşmuştur.
Kızılırmak, bütün çığırları Türkiye sınırları içinde kalan en uzun akarsuyumuzdur.
Sivas’ın doğusunda Kızıldağ’dan çıkan derelerin birleşmesiyle oluşur, % Anadolu Bölgesi’nde büyük bir yay çizdikten sonra kuzeye yönelerek geniş Bafra deltasını oluşturarak denize dökülür. Bu akarsuyun büyük bir kısmı İç Anadolu Bölgesi’nde yer alır. Başlıca kollan; Gökırmak, Delice ırmağı ve Devrez çayıdır. Kızılırmak deltasında balıkçılık bakımından önem taşıyan birçok lagün vardır. Bu deltanın bir başka özelliği de yüksekliği 7-8 m’yi bulan kıyı kumullarının bulunmasıdır. Orta çığırında Hirfanlı ve Kesikköprü barajları, aşağı çığırında Altınkaya Barajı yapılmıştır. Rejimi düzensizdir. Mart ayında birden kabarır, nisanda en yüksek akıma ulaşır. Mayıs sonunda ise sulan hızla azalmaya başlar.
Yenice ırmağı; Gerede, Soğanlı, Bolu ve Devrek çaylarının birleşmesiyle oluşur. Genellikle ormanlık ve yağışı yeterli yörelerden aktığı için rejimi oldukça düzenlidir.
Kocaırmak, Küre Dağlarının batı kesiminden kaynağını alan birçok kolun birleşmesiyle oluşur. Ağzında oluşan küçük haliç nedeniyle, üzerinde sınırlı da olsa taşımacılık yapılabilmektedir.
Sakarya, Kuzeybatı Anadolu’nun en büyük akarsuyudur. Çifteler (Eskişehir) ilçe merkezinin güneydoğusundaki Sakaryabaşı kaynağı, bu ırmağın başlangıcım oluşturur. Ankara, Kirmir, Mudurnu ve en büyük kolu olan Porsuk çaylarının birleşmesiyle son şeklini alır. Sakarya da tıpkı Kızılırmak gibi genişçe bir kıvrım oluşturur. Aşağı çığırında, taşıdığı alüvyonların büyük bir bölümünü birer çöküntü alanı olan Osmaneli ve Adapazarı ovalarında biriktirir. Bu nedenle denize döküldüğü yerde belirgin bir deltası oluşmamıştır. Orta çığın üzerinde Hasan Polatkan ve Gökçekaya barajları, bir kolu olan Porsuk çayı üzerinde de Porsuk Barajı kurulmuştur.
B. MARMARA DENİZİNE DÖKÜLEN AKARSULAR
Marmara denizine dökülen akarsuların tamamı Türkiye sınırlan içinden doğar. Yer şekillerine bağlı olarak, bu denize dökülen akarsuların boylan kısa, havzaları dardır. Bu akarsulardan en önemlisi Susurluk (Simav)’tur. Susurluk; Kuş Golü’nden gelen Koca-çay ile Ulubat Golü’nden gelen Mustafa Kemalpaşa ve Nilüfer çaylarının birleşmesiyle oluşur. Susurluk, Güney Marmara sularının büyük bir kısmını toplar.
Marmara denizine dökülen diğer akarsular; Gönen ve Biga çaylarıdır.
C. EGE DENİZİNE DÖKÜLEN AKARSULAR
Ege denizine dökülen akarsuların büyük bir kısmı doğu-batı doğrultusundaki çöküntü ovalarına yerleşmiştir. Bu akarsular, aynı doğrultuda uzanan dağlardan inen kısa derelerle beslenir.
Ege denizine dökülen akarsuların başlıcaları şunlardır:
Gediz, iç Batı Anadolu platoları üzerinde yükselen Murat Dağı’ndan doğar. Bozdağlar’ın kuzeyini takip ederek Salihli yakınlarında ovaya girer ve burada Alaşehir suyunu alır. Manisa yakınında, Akhisar ovasından gelen Kum çayını alarak Menemen’in kuzeyinden, İzmir Körfezi’ne dökülür. Gediz’in eskiden denize döküldüğü yer çok sığdı. Bu yüzden nehir, taşıdığı alüvyonlarla körfezi doldurma tehlikesi gösterdiğinden, daha güneyde olan alt çığın 1886′da değiştirilerek şimdiki yerine alınmıştır. Irmağın artık ulaşamadığı deltanın batı kesiminde, başta Çamaltı Tuzlası olmak üzere bazı lagünler oluşmuştur. Gediz üzerinde Demirköprü Barajı kurulmuştur.
Küçük Menderes, Bozdağ’dan doğar, Aydın Dağlan ile Bozdağlar arasındaki çöküntü alanını takip eder ve buralardaki, yamaçlardan inen birçok kolu alarak Kuşadası Körfezi’ne dökülür. Taşıdığı alüvyonlarla denizi doldurduğu için, İlk Çağ’da bir kıyı kenti olan Efes, yaklaşık on kilometre içeride kalmıştır.
Büyük Menderes, çizdiği büklümlerle bir yer şekline (menderes) adını vermiştir. Ege Bölgesi’nin en büyük akarsuyudur. Sandıklı Dağlarının batısından ve Dinar yakınlarından kaynaklarını alır. Murat Dağı’ndan gelen Banaz çayı ile Denizli yakınlarından geçen Çürüksu’yu aldıktan sonra, doğu-batı doğrultulu geniş ovaya girer. Nazilli’de Akçay, Aydın Ma Çine çayını aldıktan sonra Balat ovasında denize dökülür. Büyük Menderes, taşıdığı ve biriktirdiği alüvyonlarla büyük bir delta oluşturmuş, döküldüğü yerde körfez, 30 km kadar dolarak kara hâline gelmiştir. Bu süreçte Çamiçi gölü oluşmuş, antik liman kenti olan Milet, 8-10 km içeride kalmıştır. Büyük Menderes’in yukarı çığın üzerinde Adıgüzel, Akçay kolu üzerinde Kemer Barajı yapılmıştır.
Bakırçayı da Ege denizine dökülen akarsulardandır.
Ege Havzası’nda yer alan diğer bir akarsu da Çanakkale Boğazı’nın batısından denize dökülen Meriç’tir. Meriç nehri, Bulgaristan’dan gelen Tanca, Batı Trakya’dan gelen Arda çayları ile birleştikten sonra Ergene Irmağı’nı alır ve Türkiye-Yunanistan sınırını çizerek Enez yakınında denize dökülür. Meriç’in en önemli kolu olan Ergene, Yıldız Dağlarının tepelerinden inen kollarla beslenir.
Ç. AKDENİZ’E DÖKÜLEN AKARSULAR
Akdeniz’de de dağlar kıyıdan itibaren yükseldiği için akarsular genellikle fazla uzun değildir. Bölgedeki uzun akarsular, kaynaklarım iç bölgelerden alarak Toroslar’ı dikine yarar ve Akdeniz’e ulaşır. Bölgenin batısındaki akarsuların uzunlukları fazla olmadığı gibi bu akarsuların, yazın sulan oldukça azalır. Fethiye Körfezi’nin iki tarafında denize dökülen Dalaman ve Eşen çayları böyledir. Antalya Körfezi’ne dökülen Aksu ve Köprü suyu, kaynaklarını Göller Yöresi’nden aldıkları için daha uzundur. Bölgenin başlıca akarsuları doğudakilerdir.
Manavgat Irmağı, Batı Toroslardan doğan kolların birleşmesiyle oluşur ve birçok karstik kaynakla da beslenir. Dar ve dik yamaçlı kanyonlardan akarak, Manavgat yakınında ünlü çavlarımı oluşturur ve alüvyal bir kıyı ovasında denize dökülür.
Göksu, biri Göksu, diğeri Ermenek Çayı olmak üzere iki koldan oluşur. Taşeli Platosu’nu derin vadilerle parçalayan bu akarsu, Silifke yakınındaki deltasında denize dökülür. Silifke Ovası olarak da bilinen deltasında iki lagün bulunmaktadır.
Seyhan nehrinin en uzun ve en Önemli kolu, Zamantı çayıdır. Bu çay, Tahtalı dağlarından doğan Göksu ile birleşerek Çukurova’ya iner. Seyhan, eskiden yağışlı dönemlerde taşkınlarla çevreye zarar veriyordu. Üzerinde kurulan Seyhan Barajı ile suları kontrol altına alınmıştır. Ayrıca aşağı çığırında, Çukurova’yı taşkınlardan korumak için setler yapılmış, sulama kanalları açılmıştır.
Ceyhan’ın kaynağını, Elbistan havzasındaki sulan toplayan Göksün ve Söğütlü çayları oluşturur. Ceyhan Ovası’na girmeden Önce Toroslardaki derin vadilerde akar. Aksu ırmağını aldıktan bir süre sonra Çukurova’ya inerek İskenderun Körfezlerinde denize dökülür. Havzası daha küçük olduğu hâlde, debisi Seyhan’dan daha yüksektir. Sık sık taşkınlara neden olan Ceyhan üzerinde, Menzelet ve Aslantaş barajları yapılmıştır.
Asi, kaynağını Lübnan Dağlarından alır. Yukarı çığırının büyük bir kısmı Suriye sınırlan içinde kalan bu ırmak, Samandağ ilçesinin güneyinde bir delta oluşturarak denize dökülür. Asi nehrinin havzasının üçte biri, Türkiye sınırlan içindedir.
D. BASRA KÖRFEZİ’NE DÖKÜLEN AKARSULAR
Basra Körfezi’ne dökülen akarsularımız Fırat ve Dicle’dir.
Murat ile Karasu gibi iki büyük kolun birleşmesiyle oluşan Fırat, Türkiye’nin en büyük akarsuyudur (Resim 59). Murat Nehri, kaynağını Aladağ’lardan alır. Malazgirt ve Muş ovalarından geçerek batıya yönelir ve Palu yakınlarında Keban Baraj gölüne ulaşır. Erzurum yakınlarındaki dağlardan inen birçok kolun birleşmesiyle oluşan Karasu, Fırat’ın asıl kolu sayılır. Batıya doğru akıp Erzincan Ovası’na giren Karasu, Tunceli çevresindeki derin boğazlardan geçerek, Keban Baraj gölüne dökülür. Keban Barajı yapılmadan önce Murat ve Karasu, Elazığ’ın kuzeybatısında doğrudan birleşiyordu. Şimdi, her biri baraj gölüne ayrı ayrı dökülmektedir. Türkiye’deki akarsular içinde en fazla suyu Fırat taşır. Fırat, aynı zamanda Türkiye’nin en önemli hidroelektrik enerji üretim kapasitesine sahiptir. Atatürk, Keban ve Karakaya gibi, ülkemizin en büyük barajları ile hidroelektrik santralleri bu akarsuyumuz üzerinde kurulmuştur.
Dicle, kaynağını Güneydoğu Toroslar üzerindeki Hazar Gölü’nden alır. Bu akarsuyun yaklaşık dörtte biri, Türkiye sınırlan içindedir. En önemli kollan; Batman, Botan, Garzan ve ülkemizden doğup sınırlarımız dışında Dicle ile birleşen Zap suyudur.
E. HAZAR DENİZİNE DÖKÜLEN AKARSULAR
Hazar denizine dökülen akarsularımız Aras ve Kura’dır. Bu akarsular, Türkiye’nin doğu ve kuzeydoğusundaki sulan Hazar denizine taşır.
Araş, Bingöl Dağlarından doğar. Erzurum’un güneyindeki birçok kolla beslenir. Arpa Çayı’nın sularını alır ve Türkiye-Ermenistan sınırını izler. Sınırımızı geçtikten sonra Kura ırmağı ile birleşerek Hazar denizine dökülür. Araş nehrinden, Pasinler ve Iğdır ovalarında sulamada yararlanılır. Şiddetli geçen kış mevsimlerinde Aras’ın yukarı kesimleri yer yer donar.
Kura, Erzurum-Kars platosunun kuzey kesiminden doğar. Güney Kafkasya’da doğuya doğru akarak, Hazar denizine dökülmeden önce Aras’la birleşir.
akarsu, akarsular, akarsularımız, başlıca akarsularımız, türkiyedeki akarsularımız, türkiyedeki akarsular, türkiyede bulunan akarsular, ege bölgesindeki akarsular, marmara bölgesindeki akarsular, iç anadolu bölgesindeki akarsular, doğu anadolu bölgesindeki akarsular, akdeniz bölgesindeki akarsular, güney doğu anadolu bölgesindeki akarsular, karadeniz bölgesindeki akarsular, ege denizine dökülen akarsular hangileridir, marmara denizine dökülen akarsular hangileridir, akdenize dökülen akarsular hangileridir, Akarsular Hangi Denize Dökülüyor, Denizlere Dökülen Akarsular, Karadenize Dökülen Akarsular
Sınır dışına dökülen akarsularımız hangileridir?
