A) Coğrafî Konum
Özbekistan Cumhuriyeti, Orta Asya’nın orta kesiminde yer alan bir iç kara devletidir. Kazakistan, Tacikistan, Afganistan ve Türkmenistan ile komşudur. Güneybatısındaki Ceyhun (Amuderya) ile kuzeydoğudaki Seyhun (Sirderya) ırmakları arasında uzanan toprakların büyük bölümünü kapsar. Kuzey ve kuzeybatıda Kazakistan, doğuda Kırgızistan, güneydoğuda Tacikistan, güneybatıda Türkmenistan, güneyde ise Afganistan ile çevrilidir. Ülkenin kuzey ucu ile güney ucu arası 925 km, doğu ucu ile batı ucu arası 1400 km’dir. Toplam sınır uzunluğu 6221 km’dir. Yüzölçümü 447.400 km2 olup, 425.400 km2’si kara ve 22.000 km2’si sudan oluşmaktadır.
Özbekistan’ın düz ve kurak batı kesimi, Cumhuriyet topraklarının yaklaşık 4/5’ünü oluşturur. Kızılkum Çölü, Ceyhun ve Seyhun ırmakları arasında 300.000 km2’lik bir alanı kapsar. Bu nehirlerin deltası alüvyonlu çöllerle kaplıdır. Ülkede 600’ü aşkın akarsuyun hepsi Aral Gölü’nün havzası içinde kalır. Doğu kesimi ise dağlıktır. Bu bölgede birbirinden vadi ve havzalarla ayrılan Tanrı Dağları’nın batı uzantılarını oluşturan dağ sıraları yer almaktadır. Orta Asya’nın en büyük vadisi olan Fergana Vadisi bu bölgede yer almaktadır.
Yıllık yağış miktarının 200 m3 olduğu Özbekistan’da 40.000 km2 toprak sulanabilmektedir.
Başkenti, ülkenin doğu kesiminde bulunan Taşkent olan Cumhuriyetin diğer önemli şehirleri Semerkant, Namangan, Andican, Buhara, Cizzah, Kaşkaderya ve Nevai’dir.
B)Nüfus Yapısı ve Dil
2003 yılı sonu itibariyla 25.498.000 kişilik bir nüfus büyüklüğüne sahip bulunan Özbekistan’da nüfus artış hızı 1990-99 döneminde yıllık ortalama %1,8 olarak kaydedilmiştir. Nüfus yapısı genellikle gençlerden oluşan ülkede ağırlıklı olarak kırsal kesimde yerleşim sözkonusudur. 1998 yılı sonu verilerine göre nüfusun %39,7’si 16 yaşın altındadır ve toplam nüfusun %62’si kırsal alanda yaşamaktadır.
Yaş ve Yerleşim İtibariyle Nüfusu
Toplam Nüfus
24.230.000 kişi
Yaş Grupları
(%)
0-15
42,8
16-59
49,8
60 +
7,4
Nüfusun Yerleşim Yapısı
Kent
38,0
Kır
62,0
Kaynak: E.I.U. (The Economist Intelligence Unit) Country Profile, 2003
Özbekistan, Orta Asya’da en geniş nüfusa sahip olan ülkedir.
Nüfus sayımı sonuçlarına göre Özbekistan’da 130’dan fazla etnik grup yaşamaktadır. Nüfusun %75,8’ini Özbekler oluşturmaktadır. Diğer etnik grupların dağılımı ise şu şekildedir : Rus %6, Tacik %4,8, Kazak %4,1, Tatar %1,6, Kırgız %0,9, Yahudi %0,1, Alman %0,1 ve diğerleri %6,6.
Nüfusun yaş ortalaması 23.9’dur. Son istatistiklere göre ortalama yaşam süresi beklentisi erkeklerde 68,2, kadınlarda 73,0’tür.
Halkın çoğunluğu Müslüman olmakla birlikte, %9’unu da Ortodokslar oluşturmaktadır. Çoğunlukla Özbekçenin konuşulduğu Özbekistan’da ikinci en çok konuşulan dil Rusçadır. Okuma yazma seviyesi %97’dir.
Özbekçe, 1989 yılında Özbekistan Cumhuriyeti’nin resmî dili olarak kabul edilmiştir. Özbekçe yazımında önceleri Arap harfleri kullanılırken, 1924 yılından itibaren Latin alfabesine geçilmiştir. Ancak, Sovyet rejiminin 1930’larda Kiril alfabesinin kullanılması yönündeki baskıları dolayısıyla bundan vazgeçilmiştir. Bağımsızlığın ardından Latin alfabesi yeniden kullanılmaya başlamıştır. Buna rağmen, Rusça özellikle yerleşim yerlerinde yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
C)Siyasî ve İdarî Yapısı
Ülke, 31 Ağustos 1991’de Sovyetler Birliği’nden bağımsızlığını ilan etmiştir. Özbekistan Komünist Partisi kendini lağvederek Demokratik Parti adını almıştır. 8 Aralık 1992’de yeni Anayasa kabul edilmiştir. Bu Anayasayla sivil hakların temel prensipleri ve kuvvetler ayrılığının (güçler paylaşımının- yasama, yürütme, yargı) hukuki temeli kurulmuştur.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
Demokratik Parti başkanı İslam Kerimov, 29 Aralık 1991 tarihinde yapılan başkanlık seçimlerini kazanarak Başkanlık Makamına gelmiştir.
İslam Kerimov 24 Mart 1990 yılından itibaren ülkenin idaresindedir. Çok geniş
yetkilerle donatılmış olan Cumhurbaşkanı, ülkenin nihai karar vericisi durumundadır.
Özbekistan’da 13 idarî bölge bulunmaktadır. Karakalpakstan Cumhuriyeti de ülke içinde özerk bir yapıya sahip bir idarî birimdir. Özbekistan’ın başkenti olan Taşkent, aynı zamanda 2.5 milyon nüfusu ile Orta Asya’nın en büyük şehridir. Nüfus büyüklüğü itibariyle Taşkent’i Semerkand takip etmektedir. Tarihi İpek Yolu üzerinde bulunan Semerkand, Buhara ve Hive gibi şehirler turist çeken meşhur kültürel alanlardır.
© İGEME - İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2005
II-GENEL EKONOMİK DURUM
A)Genel Yapı ve Gelişmeler
Bağımsızlık ilanından sonra Özbekistan, çoğu eski Sovyet cumhuriyetinin takip ettiği pazar ekonomisi merkezli iktisat politikasının uzağında uygulamalar sergilemiştir. Devlet destekleri, fiyat kontrolleri ve ücret artışları tüketicileri enflasyondan korumaya yönelik olarak uygulanmıştır. Buna rağmen, artan ekonomik sorunlar 1994 yılında ekonomik reform programının hazırlanmasına sebep olmuştur. Bu program çerçevesinde, sıkı malî politikalar uygulamaya konulmuş, fiyat kontrolü kaldırılmış, uluslararası finansal kuruluşlarla işbirliğine gidilmiş, Sum millî para birimi olarak tedavüle sokulmuş, kamuya ait işletmeler özelleştirilme kapsamına alınmış ve fiyatlar serbestleştirilmiştir. Özbekistan’ın kamu harcamalarında kısıtlamaya gitmesi IMF, Dünya Bankası ve Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) gibi diğer borç veren kuruluşlardan destek almasını sağlamıştır. 1996’da büyüme oranı 1991-95 arasındaki düşüşün ardından yeniden yükselişe geçmiştir. Bu gelişmelere karşın, Ocak 2003 ayında Avrupa Birliği (AB) yayınladığı bir raporda Özbekistan’da piyasa ekonomisine geçiş yolunda yürütülen reform çalışmalarını “tatmin edici olmaktan uzak” olarak nitelemiştir.
İktisadî Gelişmeler ve Projeksiyon
1997
2001
2002
2003ª
2004ª
GSYIH carî fiyatlarla (milyar sum)
-
4 672
6 048
6 241
6 428
GSYIH milyar $
14,7
9,1
7,8
8,0
8,2
GSYİH değişme %
2,5
4,5
3,2
3,0
3,0
TÜFE (ortalama %)
58,8
27,2
21,6
8,0
11,2
Cari hesap dengesi $ milyon
-580.6
-58,5
286
392
245
ªTahmin
Kaynak: Center of Economic Research (CER-Tashkent-Uzbekistan) Uzbekistan-Statistics ve IMF
Mukayeseli İktisadî Göstergeler (2002)
Özbekistan
Türkiye
Rusya F.
Ukrayna
Kazakistan
Reel GSYİH Büyüme (%)
4,2
5,9¹
4,3
4,6
9,5
GSYİH (milyar$)
7,8
199,1
346,6
49,9
24,4
Fert Başı Gelir ($)
307
2 958
2 414
1 033
1 694
TÜFE (%)
24,2
14,2²
15,8
0,8
6,0
Carî Denge (milyon$)
-78
-1 789
31 670
3 173
-569
Carî Açık (%GSYİH)
-1,0
-0,9
9,1
6,4
-2,4
İhracat (FOB milyon$)
2 790
47 068¹
106 100
18 669
10 066
İthalat(FOB milyon$)
2 510
68 808¹
60 800
17 959
7 646
Dış Borçlar (milyar $)
4 686
126 817
149 074
14 416
6 384
¹2003 ²2004/Şubat Kaynak: The Economist Intelligence Unit
Geçiş sürecinde yaşanan sorunlardan dolayı, enflasyon oranı 1995’te %240’lık bir seviyede seyrederken, takip eden yıllarda tedricen azalmıştır. 1996 yılında %64, 1997’de %50 ve 1998 yıllarında %24,1, 1999 yılında &,0 ve 2001 yılında ise bir önceki yılın %24,9’luk değerinin ardından %27,2 olarak tahakkuk etmiştir. 2001 yılından sonra gerek carî dengenini artıya geçmesi, gerekse enflasyonla mücadele konusunda yaşanan olumlu
hareketler, AB’nin yaptığı uyarıya rağmen müspet gelişmeler olarak kaydedilmiştir. Ancak Hükûmetin ekonoik reform hareketlerini sürekli olarak ağırdan alması sonucunda, bu ülkede faaliyette bulunan IMF bürosu Nisan 2001’de kapatılmış ve bu tarihten itibaren IMF bu ülkeye kendi yetkilisini atamamıştır. Bu durum, Fon’un Hükûmetin ekonomik programını protesto etmesi biçiminde algılanmıştır. 2001 yılı sonunda ABD’nin bölgede giriştiği kimi operasyonlar Özbekistan’ın jeo-stratejik pozisyonunu yeniden ön plana çıkarmış ve IMF ile Ocak 2002 ayından itibaren “yakın izleme” (staff monitored programme) yürürlüğe koyulmuştur. Bu tarz bir uygulama, hem IMF ile “çok sıkı” anlamda bağlar oluşturulmasına ve ekonominin libere edilmesine sıcak bakmayan İslam Kerimov hem de bu ülkeye jeo-stratejik konumu nedeniyle IMF aracılığıyla yardımcı olmak isteyen ABD’yi şimdilik tatmin ediyor görünmektedir.
Özbekistan 2003 yılında resmî ve kara borsa döviz kurunu birleştirmek amacıyla sıkı bir mali politika uygulamaya devam etmiştir. Bu durum enflayon oranlarının düşmesine neden olurken, likidite kıtlığı yaşanmasına bağlı olarak ücretlerin ve emekli aylıklarının artmasına neden oldu. Hükümet dolaşımdaki nakit parayı döviz kurunu desteklemek amacıyla kısıtlamaya devam etmektedir. Bu durum para arzında 2004 yılında %15 oranında bir büyüme sağlarken, 2005 yılında %20 oranında bir büyüme sağlayacaktır.
Özbekistan hükümeti tutarlı bir mali politika üretmede zorluklar yaşamaktadır. 1996 yılında Özbekistan İMF ile anlaştığı GSYİH’nın %3.5 oranındaki bütçe açığı hedefine ulaşamamıştır. 1997’de konsolide açık, pamuk ürünündeki iyileşmeler, artan vergi gelirleri ve harcamaların kısılması nedeniyle GSYİH’nin %2.2 oranında gerçekleşmiştir. Altın ve pamuk ürünlerindeki fiyat artışı sebebiyle doğal kaynak vergilerindeki artış bütçedeki geliri desteklemekteir. Hükümetin temel hizmet ve malları sübvansiyon etmesi dolayısıyla harcamada artış gözlenmektedir. Bu sübvansiyonları karşılamak amacıyla sermaye harcamalarında kısıntıya gitmek zorunda kaldığı için, yatırım ihtiyaçlarını karşılamak adına yabancı kredilere bağımlı hale gelmektedir. Bu durum bütçe üzerindeki baskıyı azaltan kamu sektörü işgücünü de azaltmaktadır. Resmî verilere göre 2003 yılında GSYİH’nin %0.4 oranında olan bütçe açığı, 2005 yılında GSYİH’nın %2’si olarak artacağı beklenmektedir.
Özbekistan hükümeti bütçe açığını hesaplarken İMF’den farklı bir muhasebe methodu kullanmakta ve veriler sadece 1999, 2000, 2002 yıllarını kapsamaktadır. Hükümet bütçe açığını hesaplarken 1999’da GSYİH’nın %1.7’lik ve 2000’de GSYİH’nin %1’lik kısmına tekabül eden ek bütçe fonunu ihmal etmektedir. Resmî mali rakamlar, hazine bonolarındaki ve dış borçtaki faiz harcamalarını hesaba katmadığı için bütçe harcamalarını olduğundan daha düşük göstermektedir. Bütün bu nedenler Özbekistan resmî verilerine olan güveni sarsmaktadır.
Özbekistan’ın ekonomik performansını değerlendirmek, istatiksel verilerin yetersizliği ve resmî verilerin güven uyandırmaması nedeniyle zor olmaktadır. Özbekistan eski komunist blokta yaşanan iktisadî duraklamalardan muzdarip olan ülkelerden biridir. Resmî verilere göre Özbekistan’da 1992-97 arasında GSYİH ‘de %14’lik yüzeysel bir azalma meydana gelirken, Kazakistan’da bu dönemde GSYİH’de %30’luk bir düşüş meydana gelmiştir. 1991’de Özbekistan GSYİH’nin % 19.5’ini oluşturan Sovyet sübvansiyonlarını kaybetmiştir, sağlam para merkezlerine yönlendirilen ihracat politikaları da yavaş işlemektedir. Bu yüzden GSYİH’de yüzeysel bir düşüş meydana gelmesi kuşkulu görülüyor. Bu iktisadî durgunluğun yüzeysel olması, Özbekistan’ın iki temel ihraç maddesi olan altın ve pamuk fiyatlarında meydana gelen artış ve hükümetin ithal ikameci sanayileşme politikası uygulaması ile açıklanabilir. Ayrıca 1991-97 yılları arasında hükümet enerji sektöründe kendi kendine yetebilmek amacıyla amacıyla petrol ve gaz üretimini arttırmıştır.
Özbekistan resmî verilerine göre yaşanan iktisadî durgunluktan sonra güçlü bir iyileşme sergilenmektedir. Bu iyileşme GSYİH’de 1996 yılında %1.7, 1997 yılında %5.2, 1998 ve 1999 yıllarında %4.3 artış oranlarıyla gözlenmektedir. Bu oranlar her ne kadar yeniden gözden geçirildikten sonra aşağı çekilse de hala IMF verileri ile uyum sağlayamamaktadır. IMF’ye göre GSYİH’de 1997 yılında %2.5, 1999’da ise %4.1 oranında bir artış gözlemlenmiştir. Ayrıca IMF elektrik üretiminde ve tüketiminde meydana gelen düşüşler dolayısıyla Özbekistan ekonomisinin 1997 ve 1999 yıllarında küçüldüğünü ileri sürmektedir. IMF ile ilişkilerde Nisan 2001’de meydana gelen aksaklıklar nedeniyle, 2000 yılı için sadece Özbekistan resmî tahminleri mevcuttur. Hükümet GSYİH’yi 2000 yılında %4, 2001 yılında %4.5 ve 2002 yılında %4.2 olarak iddia etmektedir. Özbekistan Devlet Başkanı İslam Karimov 2003 yılında GSYİH’nın %4.4 oranında arttığını belirtti.
2000 yılında özel tüketim GSYİH’nin %63’ünü oluştururken devlet tüketimi %21’ini oluşturmaktadır. Cezayir hükümeti yatırımın GSYİH’nin 1996 yılında %37’sini, 2000 yılında %32’sini ve 2001’in ilk üç çeyreğinde %32’sini oluşturduğunu iddia etmektedir. İMF ise resmî verilerin cari harcamaları da dahil ederek yatırımları abartılı bir şekilde yansıttığını ileri sürerek, yatırımların gerçek seviyesinin GSYİH’nin %12’si olduğunu belirtmektedir.
GSYHİ
1998a
1999a
2000b
2001b
2002b
Toplam
Cari fiyatlarla
1,416
2,129
3,195
4,672
6,048
Reel değişim(%)
4,4
4,1
4,0
4,5
4,2
Kişi Başı
Cari Fiyatlarla
59,1
87,9
128,3
185,8
136,6
Reel Değişim(%)
2,7
2,9
1,2
3,5
2,5
Kaynak : aIMF, bHükümet Verileri.
B)Enflasyon
Hükümet enflasyonun 2002 yılı sonu itibarıyla %21.6 oranında seyrettiğini ifade etmektedir. İMF’ye göre enflasyon bu oranın 2 katı oranında gerçekleşmiştir. Fiyat istikrarını sağlamaya bir öncelik verilmediği için enflasyon 1991’den beri hep iki haneli olmuştur. Hükümete göre enflasyonu dizginlemek verimi azaltacak ve yaşam standartlarına darbe indirecektir. Hükümetin gelirleri enflasyondan korumak amacıyla aldığı tedbirler ücretlerin geç ödenmesi nedeniyle başarılı olamamıştır. Bay Krimov 2003 yıl sonu enflasyonunun %3.8 oranında olduğunu belirtti. Bu düşüş hükümetin dolaşımdaki Somu kısıtlamasına bağlanabilir. Ecomic Intelligence Unit’e göre resmî veriler enflasyon hesaplanırken hatalı metotlar kullanıldığı için tüketici fiyatlarındaki gerçek artışı yansıtmakta yetersiz kalmaktadır. 2002 yılında sıkı sınır kontrolleri uygulanması nedeniyle tüketici mallarında bir kıtlık gözlenmiştir ve bu da malların fiyatlarında artışa neden olmuştur. Dolaşımdaki somu sınırlama çabaları 2004 yıl sonu enflasyon oranını %6.5 oranında tutabilse bile, Economic Intelligence Unit’e göre ithalat fiyatlarının artması 2005 yıl sonu enflasyonunu %8 oranına çıkaracak.
Özbek Ekonomi Bakanlığına göre macroekonomik seviyenin gelişen girişimciliğe uygun ortamı sağlaması, ekonomide yapısal reformların hız kazanması, yeni yatırım projelerinin uygulanması ve hükümetin para, kredi, vergi ve bütçe konularında dengeli bir politika sürmesi sayesinde 2004’ün ilk aylarında ekonomik istikrar ve düşük enflasyon hedefine ulaşıldı. Ayrıca Özbek Merkez Bankasının kredilerinin devlet açığını kapatmaya tahsis
edilmesi enflasyonun ana kaynağını oluşturmaktaydı ve bu yüzden 2003 yılında bu uygulamadan vazgeçildi.
Tüm ifade edilmeye çalışılanlar ışığında Özbek ekonomisinin bağımsızlıktan bu yana katettiği kilometre taşlarını kronojik biçimde saymanın yararlı olacağını düşünüyoruz:
1993
Özbekistan, “Ruble Alanı”ndan ayrılarak millî parası Som’u tedavüle çıkardı
1994
IMF ile temas kurdu
1995
IMF ile kurulan temas çerçevesinde dış ticaret sisteminde liberasyon çalışmalarına başladı
1996
IMF ve AB’ye, millî parası Som’u yıl sonuna konvertbl hale getireceği taahhüdünde bulundu. Ancak yıl içerisinde ortaya çıkan ve ekonomisinde önemli yere sahip pamuk rekoltesinin azlığını gerekçe göstererek taahhütünü yerine getirmedi. İlaveten ticaret politikası ve kambiyo önlemlerini sıkılaştırdı. Bunun üzerine IMF bu ülke ile olan stand-by anlaşmasını askıya aldı. Beraberinde Dünya Bankası ile Avrupa İmar&Kalkınma Bankası kanalıyla kullandığı kaynaklar da askıya alındı.
1998
Ekonomisi önemli ölçüde pamuk istihsaline bağlı olan ülkede pamuk rekoltesinin bir kez daha düşük çıkması, Özbek Hükûmetini yeniden sıkı kambiyo önlemleri almaya itti. Bu durum sonucunda ülkede iktisadî sıkıntılar yeniden yoğunlaşmaya başladı.
2000
Özbekistan Merkaz Bankası bu yıldan itibaren aylık kur ilân edeceğini duyurdu. Resmî kur ile kara borsa kur arasındaki makasın %400’e kadar açılması üzerine devalüasyon yapıldı.(Daha fazla bilgi için raporun “Kambiyo Sistemi” başlıklı VII-B bölümüne bakınız)
2001
Nisan 2001’de IMF, Hükûmetin iktisadî reformlara direncini protesto maksadıyla boşalan temsilciliğine atama yapmadı. Temmuz ayında Hükûmet kur rejimini ihracatçıların yararına olacak tarzda kısmen ıslah etti. Yıl sonunda ise Afganistan’a gerçekleşen Amerikan müdahalesini müteakip IMF ve diğer uluslararası finans kuruluşları Özbekistan ile yeniden ilişki tesis etmeye başladılar.
2002
Hükûmet IMF ile “yakın izleme” programı başlattı. Bu çerçevede başta kambiyo rejimi olmak üzere liberasyon ve eknominin pamuk istihsaline bağımlılığının hafifletilmesi planlanıyor. Program çerçevesinde ticaret kısıtlarını hafifleten Hükûmet, bunun yerine fahiş oranlarda tarifeler uygulayarak programdan saptı.
2003
Özbek Hükûmeti, döviz kaçakçılığı yapıldığı gerekçesi ile Kazakistan, Kırgız Cumhuriyeti ve Tacikistan ile olan sınırlarını kapattı.
Özbekistan'ın Coğrafi ve Demografik Yapısı
