SEBİL a. (ar. sebil).
1. Sokaklarda güğümle gezdirilip hayır için dağıtılan içme suyu.
2. Hayrat olarak su dağıtmak üzere bir cami yanında, bir külliyeye bağlı ya da bağımız olarak inşa edilen yapı. (Sebilhane de denir.) [Bk. ansikl. böl. Mim ]
3. Esk. Yol, cadde.
4. Sebil etmek, bol bol harcamak, bol bol dağıtmak,
—isi. İslam dininde açları doyurmanın yanı sıra, susuzlara su sağlamak yoluyla yapılan hayır. (Bk. ansikl. böl.)
—ANSİKL. isi. Özellikle hac sırasında hacılara su sağlamak (sikaye), en eski dönemlerden beri müslümanlıkta onurlu bir görev sayılmıştır. Hz. Muhammet'in, insan öldüğünde amel defterine sürekli sevap yazılmasına olanak verecek birkaç iyilik arasında, kamu yararına yapılan hayır kurumlarını ve kalıcı harcamaları (sadakai cariye) da sayması, müslümanları okul, cami, vakıf vb. kurumlar yanında çeşme ve sebiller yapmaya da özendirmiştir. İslam ülkelerinde hükümdarlar, saraylılar, devlet önde gelenleri, varlıklı kişiler gibi durumları elverişli olanlar cami, mescit, tekke, türbe gibi hayır kurumlarının yanı sıra, özellikle yol boylarında ya da meydanlarda sebil yaptırmaya büyük önem verdiler. Sebillerde, sebili yaptıranlar ya da sebil ile ilgili kişiler bayram ve kandil günlerinde halka şerbet de dağıtırlardı. Bazı sebillerin içinde, sebili yaptıranların mezarları da bulunur.
—Mim. Anadolu'da sebillerin ilk örnekleri, Selçuklular dönemindendir (Konya'daki Sahipata külliyesi'nde [1258], taçkapının yanlarında yer alan sebiller). Mısır'da XV. yy.'da Memluklar döneminde sebil-küttab (altta sebil, üstte okul) olarak görülen bu yapıtların (Kayıtbay cami medresesi) gelişmiş ve seçkin örnekleriyle osmanlı mimarlığında karşılaşılmaktadır. Mimarileri ve bezemeleriyle dönemlerinin üsluplarını ve beğenisini yansıtan sebillere çoğunlukla XVI. yy.’ın ikinci yarısından sonra rastlanmaktadır (daha öncekiler genellikle ahşap olduklarından günümüze ulaşamamıştır). Bir külliye içinde ya da bağımsız olarak tasarlanan bu yapıların cephe sebili, köşe sebili, pencere biçiminde sebil gibi türleri vardır; ayrıca bağımsız, anıtsal örnekleri de bulunmaktadır. Sebiller genellikle yuvarlak, yarım daire ya da çok köşelidir; geniş saçaklı kubbelerle örtülüdür; cephelerde kemerler içinde tunç ya da demir parmaklıklı pencereler vardır. Cephelerin alt bölümleri çoğunlukla mermer kaplıdır. Günümüze ulaşan en erken örneklerden biri, İstanbul'da Vefa semtindeki Hasankethüda sebili'dir (1565/1566). Yuvarlak kemerli pencereleri tunç parmaklıklıdır; köşelerde mukarnas başlıklı mermer sütunlar vardır. Topkapı surundaki Takkeci sebili (1578) bu türün daha yalın bir örneğidir. Süleymaniye külliyesi’nde, Mimar Sinan'ın türbesiyle bir bütün oluşturan küçük sebil özgün bir örnektir; beş pencereli yapı geniş bir saçak ve kubbeyle örtülüdür. İstanbul Divanyolu’ndaki Kocasinanpaşa sebili (1594) ile Bozdoğan kemeri altındaki Gazanferağa sebili (1599) mimarileriyle XVII. yy. üslubunun öncüleridir: sekizgen planlı yapılarda köşeler mukarnas başlıklı sütunlarla belirginleştirilmiştir; cephelerde tunç parmaklıklı pencereler yer alır, sütunları bağlayan kemer aralıkları mermer kafeslidir Veznecilerdeki Kuyucumuratpaşa sebili (1606), XVII. yy. sebil mimarlığının klasikleşmiş örneklerindendir. Yapının cepheleri sivri kemerli, mukarnas başlıklı sütunlarla ayrılmıştır. Hasekideki Bayrampaşa sebili (1634/1635), Eminönü'ndeki Yenivalide külliyesi'nin sebili (1663) de bu üslupta seçkin yapılardır Divanyolu'ndaki Merzifonlukaramusta- fapaşa külliyesi'nin sebili (1684), hazire ve dershane-mescitle birlikte düzenlenmiş değişik bir yapıdır. Dolmabahçe'deki Hacıeminağa sebili'nde (1644) ilk kez korinthos başlık benzeri başlıklar kullanılmıştır. Saraçhanebaşı'ndaki Amcazadehüseyinpaşa külliyesi’ndeyse hazire duvarının dışına dört dilimli yarım daire biçiminde bir sebil eklenmiştir. XVIII. yy.'dan sonra zengin bezemeli, gösterişli bir görünüm kazanan sebiller ince işlemeli tunç parmaklıklarıyla da dikkati çekerler Şehzadebaşı'n- daki Nevşehirlidamatibrahimpaşa külliyesi’ nin sebili (1720) Lale devri’nin zengin üslubunu yansıtır ve daha sonraki sebillere örnek oluşturur. Topkapı sarayı'nın dış kapısı önündeki Ahmet IIKçeşmesi'nin (1728 /1729) dört köşesine sebiller yerleştirilmiştir Saliha Sultan tarafından Azapkapı’da yaptırılan (1733) görkemli meydan çeşmesinin bir cephesinde de öne taşkın bir sebil vardır. Dönemin barok üsluptaki öteki önemli örnekleri arasında Davutpaşa'daki Hekimoğlualipaşa külliyesi sebili (1734), Beyazıt'taki l4ıptanıderyaibrahimpaşa sebili (1790), Seyithasanpaşa sebili (1745), Eyüp'teki Şahsultan sebili (1800), Kabataş’ tâki Kocayusufpaşa sebili (1787) [günümüzde set üstündeki yerine taşındı], Eyüp' teki Mihrişahsultan sebili (1796) belirtilebilir Fatih semtindeki Nakşıdilvalidesultan sebili (1809) karma üslubuyla dikkati çeker; Mahmut II türbesi'nin hazire cephesindeki sebil ise (1840) empire (ampir) üslubun başarılı örneklerindendir. İstanbul dışındaki önemli sebiller arasında Aydın Cihanoğlu sebili (1782), İzmir Dönertaş sebili sayılabilir.
Kaynak: Büyük Larousse
Sebil Nedir?
