VİTES a. (fr. vitesse, hız’dan). Oto.
1. Bir vites kutusunun dişli düzenlerinden her biri; bu kutunun hız düşürme oranlarından her biri. fBk. ansikl. böl.)
2. Vites kolu, vites değiştirmede kullanılan kumanda kolu. || Vites küçültmek, kullanılan vitesi, daha düşük bir vitese geçirmek. || İleri vites, geri vites, ileriye ya da geriye doğru gitmeyi sağlayan vites kolunun konumu (vites kutusunun içindeki eş dişlilerin konumuna bağlıdır.)
—Bisikç. Ayak vitesi, bir motosiklette, vites değiştirmeyi sağlayan pedal. (Tırnaklı bir tespit düzeneği, her pedal hareketinde yalnız tek bir hız tahvil oranı değiştirmeyi sağlar; bu da, farklı vites oranlarına aynı anda bağlanmayı önler.)
—ANSİKL. Oto. içten yanmalı bir motorun gücü, o motorun rejim hızına bağlıdır. Ama, motorun sağladığı devindirici maksimum kuvvet çiftinden en iyi biçimde yararlanılan rejim bölgesi dardır. Oysa, motor ile devindirici tekerlekler arasındaki bağlantı, motoru sürekli bir rejim değişikliğine zorlar, çünkü bu tekerlekler motora, değeri, yol koşullarına bağlı olan bir direnç kuvveti iletir. Devindirici mil ile tekerlek milleri arasına, istendiğinde transmisyonun hız düşürme oranını değiştirebilecek bir mekanizma yerleştirilerek, hız rejimleri arasında denge kurulur.
Vites kutusunu (şanzıman) oluşturan bu mekanizma, kuramsal olarak, sonsuz sayıda hız tahvil oranına sahip olmalıdır. Sürekli değişimli herhangi bir vites tipinin otomatik vites variyatörü dışında, bu sayı genellikle dört ya da beş ileri ve bir geri vitesle sınırlanmıştır.
Vites kutusunun hız tahvil oranları, kendi aralarında, ortak çarpanı 2/3 olan bir geometrik dizi oluşturur; yani bir tahvil oranından diğerine bir önceki oran ile 2/3 çarpılarak geçilir Böylece, 4. vites için arabanın düz yolda ulaşabileceği en yüksek hızı veren 1 oranı (prizdirekt) seçilirse, sıralama şu şekilde olur:
4. ... 1;
3. ... 1x2/3 = 2/3;
2. ... 213x213 = 4/9;
1. ... 4/9x2/3 = 8/27.
Pratik olarak, bir yandan, yukarda belirtilen hız düşürme oranlarını tam olarak sağlayacak dişlileri her zaman bulma imkanı olmadığından, öte yandan, herhangi bir rampayı aşmak için kullanılması gereken 1. vites, hesaptakinden daha fazla hız düşürme yaptığından yalnızca matematiksel olan bu yasaya uyulmaz.
Mekanik vites kutusu, kayan grup dişlilerden oluşur. Kavrama aracılığıyla motora bağlanan bir ana mil ile devindirici tekerleklere bağlı bir sekonder mil içerir. Prizdirekt bu iki milin, birbirinin doğrultusunda olmasını gerektirdiğinden, araya, koşut olarak bir ara mil yerleştirilir. Son olarak, bir başka ara mil de geri vitesi sağlar.
Ana mil, prizdirekt için bir tırnak ve ara milin ilk dişli düzeniyle sürekli temasta olan bir eş dişli taşır. Ara milde, şanzımandaki vites sayısı kadar dişli düzeni vardır ve bu dişlilerin çapları gitgide küçülür. Sekonder mil, boydan boya açılmış kama yuvaları yardımıyla mil boyunca kabilen ve “kayıcı dişli” denilen eş dişlilerle donatılmıştır.
Vites kolu, devindirici mille bağlantıyı sağlayan ve ara milin dişli düzenlerinden birine kilitlenen kayıcı dişliyi seçer. Priz direkt durumunda, ana milin tırnağı, doğrudan ana mil ile sekonder mili birleştirir. Vites kutusunda, geçmişten bugüne birçok gelişme görülmüştür. Senkromeç, kavrama yapması gereken iki dişli düzenini aynı hıza getirir Devamlı kavrama halinde olan helisel dişli düzenleri sessiz çalışmayı sağlar.
Eskiden, Cotal elektromanyetik sistemi ile vites seçme mekanizmasının gerçekleştirilmesini sağlayan planeter dişli vites kutuları da yapılmıştı; bu seçme mekanizmasında istenilen hız tahvil oranı önceden hazırlanır ve daha sonra debreyaj hareketiyle otomatik olarak devreye girer.
Son olarak, günümüzde, ister hidrolik, ister mekanik olsun, elektronik ayarlı ya da ayarsız, otomatik viteslere doğru bir yönelme vardır. Bu aygıtlarda, bir hidrolik kuvvet çifti konvertisörü bulunur; bu konvertisör, kuvvet çiftinin hız artışındaki düşük değer nedeniyle mekanik, klasik ya da episikloit planet dişli takımlı bir vites kutusuna bağlı olmalıdır; episikloit vites kutusunun tahvil oranlarına hidrolik olarak kumanda edilebilir. (-► TRANSMİSYON.)
Motosikletlerin vites kutuları otomobillerinkine benzer. Kayıcı dişlilerden oluşan bu kutu, dört ile altı arasında değişen tahvil oranı içerir. Vites seçimi ve kumandası, ayak vitesiyle yapılır.
Kaynak: Büyük Larousse
Vites Nedir?
