Yumurta Nedir?

YUMURTA a.
1. Bir dişinin bedeninde oluşan, yedek besin içeren ve koruyucu zarlarla kaplı olan, yumurtlama ve döllenme olayından sonra da aynı türden bir yavrunun oluşmasını sağlayan canlı hücre. (Doğurgan türler sözkonusu olduğunda "yumurta" sözcüğü embriyonu ve yan bölümlerini belirtmek için kullanılır.) [Bk. ansikl. böl ]
2. Bazı kuşların, balıkların vb. yumurtladığı besin maddesi (türünü belirten bir tamlayanla kullanılır): Kaz yumurtası. Balık yumurtası.
3. Tamlayansız, tavuk yumurtası: Baladan yumurta. Kahvaltıda yumurta yemek.
4. insanda ve hayvanların bazılarında erbezi: Koç yumurtası.
5. Onarılacak bir çorabın içine, gergin durması için sokulan, yumurta biçiminde tahtadan, mermerden vb. yapılmış gereç.
6. Yumurta akı, yumurtanın sarısını kuşatan, piştiği zaman beyaz bir renk alan, albümince zengin bölüm. || Yumurta kapıya gelmek, dayanmak, yapılacak bir iş için çok az zaman kalması yüzünden aşırı ölçüde sıkışmak. || (Arkasında, sırtında) yumurta küfesi yok yal, verdiği sözden kolayca cayanlar, yön ve tutum değiştirmekte bir sakınca görmeyenler için söylenir. || Yumurta sarısı, yumurtanın ortasında asıl hücreden oluşan ve yumurta akıyla kuşatılmış olan kısım; bu kısmın rengi. || Yumurta zarı, yumurta akıyla kabuğu arasında bulunan, bunları birbirinden ayırmaya yarayan ince zar. || Yumurtadan daha dün çıkmış, deneyimden yoksun olmasına karşın bilgiçlik taslayan, ukala kimseler için söylenir. || Yumurtaya kulp takmak, her şeye bir bahane bulmak, akılla bağdaşmayan eleştirilerde bulunmak. || Yumurtayı çalkalamak, kuluçkadan söz ederken, üstüne yattığı yumurtayı çevirmek.

—Biyokim. Yumurta akı, sürüngenlerde ve kuşlarda “sarfnın (ya da dar anlamında yumurtanın) çevresini saran su bakımından zengin proteinli çözelti. (Yumurta çevresinde yer alan yumurta akı özellikle embriyon için su yedeği oluşturur.)

—Biyol. Döllenebilir olgun dişi gamet (Bk. ansikl. böl.)|| Alesit yumurta, memelilerin ya da batrağın yumurtalarında olduğu gibi, tohumla birlikte ancak çok az miktarda besleyici yedek besin içeren, bu bakımdan besinlerini dışardan, genel olarak ananın organizmasından almak zorunda kalan yumurta (viviparlık). || Amniostu yumurtası, sürüngenlerin ve kuşların yumurtladığı, yumurta akıyla (embriyon için gerekli su ve protein), sonra parşömensi ya da kalkerli bir kabukla sarılı sarıdan ve tohumdan (asıl yumurta) oluşan iri boy yumurta. (Embriyon, sıvı dolu bir amnios kesesi içinde gelişir, böylece yavruların gelişmesi için bu hayvanların suya dönmelerine gerek kalmaz. Keselilerin ve etenelilerin yumurtası da amnioslu yumurtadır, ama vitellüs yedeklerini yitirmiş ve etenelenmeyi sağlamak üzere dölyatağı mukozasına bağlanmıştır.) || Döllenmiş yumurta, zigotun günlük dildeki adı. || Döllenmemiş yumurta, kadınların ve dişi hayvanların yumurtası, bitkilerin oosferi gibi döllenebilir dişi hücre. || Kapalı yumurta, temel olarak gaz alış verişi için dış ortama bağımlı olan ve bir kabuk içinde kapalı bir sistem oluşturan yumurta. (Kuş yumurtası kapalıdır.) || Kış yumurtası, birçok hayvan türünün (iekerleklikurtlar, Cladocera, yaprakbitleri) sonbaharda yumurtladığı koruyucu kalın bir kabukla kaplı olan ve ancak ertesi ilkbaharda gelişen yumurta. || Telolesit yumurta, kafadanbacaklıların, sürüngenlerin ve kuşların yumurtası gibi iri vitellüslü ve yüzeysel embriyonlu yumurta.

—Böcbil. Yumurta sarısı bezi, böceklerde ovositlerin olgunlaştığı yumurtalığın uç bölümü. || Yumurta zarfı, Dictyoptera ve düzkanatlılar takımından böceklerin yumurtalarının bulunduğu kılıf. (Bk. ansikl. böl.)

—Eşy. Yumurta makası, dişli ve içe dönük ağızlarıyla rafadan yumurtanın ucunu kesmeye yarayan bir tür makas. || Yumurta pişirici, rafadan yumurtaları istenilen kıvamda pişirmeye yarayan elektrikli alet.

—Folk. Paskalya yumurtası, Paskalya da geleneksel olarak hazırlanan, kaynar suda haşlanmış, kabuğu boyalı yumurta. (Saklanmış yumurtaların çocuklar tarafından bulunup ortaya çıkartılması geleneği antropologlarca çoğu kez ilkbaharda doğanın yenilenmesinin bir simgesi olarak yorumlanır.)

—Giz. bil. Canlıların gizilgüç olarak içerdiği tohumun simgesi, ölümsüzlüğün ve yaşama geri dönüşün amblemi. (Yumurtanın akı ve sarısı, hatta kabuğu kâhinlikte ve büyücülükte kullanılmıştır.)

—Kasapl. Büyükbaş hayvanların but kısmında, diz ekleminin iç kısmından kalça eklemine doğru uzayan yumurta biçimindeki et parçası.

—Kuşbil. Yumurta dişi, kuş yavrularında üst gaganın ucunda bulunan ve yumurtadan çıkma sırasında kabuğu kırma olanağı veren çok sert konik çıkıntı.

—Kuşç. Cılk yumurta, döllenmemiş yumurta.

—Mim. ve Süslem. sant. Bazı silmeleri ve başlık çanaklarını süslemekte kullanılan yumurta biçiminde alçakkabartma bezek. (Yumurtalar birbirinden temrenlerle ayrılır.)

—Spor. Yumurta pozisyonu, kayak sporunda hız yapabilmek amacıyla kayakların paralel ve aralıklı (ya da açık), dizlerin bükülmüş, gövdenin de öne doğru eğik olduğu aerodinamik pozisyon.

—Tavukç. Yumurta tavuğu ya da ırkı, yenecek yumurta üretimi için yetiştirilen tavuk. || Yumurtadan kesilme ya da yumurta zonı, genellikle bir yetiştirme kusuruna bağlı olarak yumurtlamanın geçici olarak durması.

—Zool. Yumurta kanalı, hayvanlarda yumurtalıkta oluşan dişi gametlerin dışarı atılma yolu. (Yumurta kanalı çeşitli organlardan türeyebilir: yumurta kesesinin uzantısı, nefridyum, solom kanalı. Omurgalılarda Müller kanalı adıyla anılan bu kanal pronefroz kanadının ve / ya da Wolf kanalının ya da ilkel üreterin evrimiyle oluşur.) || Yumurta kesesi, kırmızböceklerinde yumurtaları içeren yumurtalık boşluğu || Yumurtlanan yumurtaları içeren mumsu kılıf. || Yumurta olgunlaştırma kesesi. Malacostraca altsınıfından bazı kabukluların erişkin dişisinde göğüs ayaklarının dibinde bulunan yaprakçıktan oluşan kese (Bu kese bir kuluçka odasıdır: yumurtalar bunun içine yumurtlanır ve orada gelişir.) || Yumurtadan çıkma, gelişmesini tamamlayan hayvan yavrusunun yumurtanın kabuğunu kırarak ya da delerek dışarı çıkması. (Bk. ansikl. böl.)|| Deniz yumurtası, Akdeniz'de bulunan yenebilir yalın bir tulumlu olan Microcosmos cinsi üyelerinin ortak adı. (Bk. ansikl. böl.)

♦ sıf.
1. Yumurta biçiminde.
2. Yumurta ökçe, yumurta topuk, biraz sivri, orta yükseklikte oval ökçe.

—ANSİKL. Biyol. Yumurta, bol yedek besin, az mitokondri içeren çekirdeği dış zara yapışık olan iri bir gamettir. Türlere göre, ya birincil ovosit evresinde (askaris), ya ikincil ovosit evresinde (omurgalılar) ya da ovotit evresinde (denizkestanesi), yani me yoz bölünmeden ve kutup yuvarcıklarının atılmasından önce, o esnada ya da sonra döllenir.
Kadında yumurta yumurtlamadan sonraki iki ya da üç gün içinde fallop borusunun dış üçte birinde döllenir. Çölyosko- pi yoluyla alınan yumurta, besleyici bir ortamda spermayla temas ettirilip (in vitro dölleme) birkaç gün sonra tekrar döl yatağı boşluğuna konabilir (halk arasında “tüp bebek” adı verilen teknik).

—Bot. Bir yumurtayı betimleyen üç olgudan (oluşum, döllenme ve yumurtlama) üçüncüsü olan yumurtlama, bitkilerde alt gruplar dışında istisnadır. Spor" ve tohum* gibi kapalı organlar, hayvanlarda yumurtanın üstlenmiş olduğu dağılma ve saklanma rollerini oynamaktadır. Bu barumuna geldikten sonra terk eden (tohumlubitkiler) bitki zigotlarına terimde aşırı (ama kullanışlı) bir anlam genişlemesi yapılarak "yumurta" denmiştir. Bununla birlikte bazı suyosunlarında (kavuşursuyo- sunları, fukuslar) yumurta suya bırakılır ve ancak tutunacak bir dayanak bulduğu vakit gelişir; aynı şekilde, ilkel mantarlarda (ovomisetler), yumurta, organizmanın dışında açıkça farklılaşmıştır; döllenmeden ancak uzun bir zaman sonra gelişir ve döl için ölümcül olan elverişsiz koşullara dayanır.

—Böcbil. Yumurta zarfı, içinde yumurtaların bulunduğu bölmelere ayrılmış, meşin gibi sert bir kılıftır. Örneğin hamamböceklerinin, yumurtladıktan sonra bir süre karınlarının art ucunda taşıdıkları yumurta böyle bir kılıfın içindedir. Peygamber develerinde bütün yumurtalar helmeli bir maddeye gömülüdür; bu madde katılaşınca kâğıt kıvamında bir zarf oluşturur ve bir iplikle bitkilere tutturulur. Çekirgelerde yumurta zarfı yere gömülür.

—Eczc. Yumurta akı şurupların berraklaştırılmasında kullanılır Asitlerle ve metal tuzlarıyla zehirlenmelerde, emülsiyon şeklinde, panzehir olarak verilir.

—Mutf. Yumurta, beslenmede önemli bir yeri olan değerli bir besin maddesidir. En çok kullanılan tavuk yumurtasıdır. Kaz, hindi, ördek yumurtalarından da yararlanılır Tek başına hazırlop, rafadan, alakok pişirtebildiği gibi başka besinlerle birlikte menemen; peynirli, kıymalı, pastırmalı. sucuklu yumurta; omlet, çılbır vb. yemekler de yapılır. Birçok yemeğin hazırlanmasında, terbiye edilmesinde ya da soslarda yumurtadan yararlanılır. Bazı kek, pasta, hamur tatlıları vb.'nin de ana malzemesidir.

—Tavukç. Yumurtanın kabuğu, kuluçkaya konacak ya da yenecek yumurtanın korunmasını sağlamak için bütün ve sağlam olmak gerekir. Kabuğun sağlamlığı hem kalınlık, hem mekanik direnç bakımından ölçülebilir; kuşun aldığı su ve besinlerdeki kalsiyum oranına bağlıdır. Kabuğun rengi genetik bir özelliktir. Tavuk yumurtalarında beyaz, az çok koyu kahverengi (avrupa ve amerikan ırkları), yeşilimsi mavi (Araucana tavuğu) olabilir.

—Tavukç. ve Ev ekon. Bir tavuk yumurtasının ağırlığı 40-80 g arasında değişir. Taze yumurtanın hava boşluğunun derinliği 6 mm'den daha azdır Hava boşluğu 4 mm'den daha az olan yumurtalar “günlük" sayılır ve rafadan yenilebilir. Hava boşluğunun hacmi yumurtanın bayatlamasıyla birlikte artar ve yumurta gevşemeye başlar.
Taze yumurta ağır, dolgun, kabuğu parlak ve kadifemsidir. Bir yumurtanın taze olup olmadığını anlamak için, yumurta bir ışık kaynağına tutularak bakılır, ya da bir tabağa kırılır; taze yumurtanın sarısı dolgun ve sıkı, kenarı hafifçe sulu yapışkan bir akla çevrilidir; daha bayat bir yumurtanın sarısı cıvık, akı çok suludur. Yumurta olabildiğince ışıksız ve hava akımının olmadığı yerlerde 12 °C’tan düşük sıcaklıkta saklanabilir. Beslenmede çok besleyici olan tavuk yumurtası kullanılır.

—Zool. Hayvanların çoğu yumurta yumurtlar ve doğuran (vıvipar) hayvanlara karşıt olarak yumurtlayıcı (ovipar) olarak nitelenir. Yumurtası daha karnındayken açılarak yavru yapan (ovovivipar) hayvanlar da vardır. Bazı kemiklibalıklarla amfibyumlarsa paravivipardır. yani yumurta yumurtlandıktan sonra ana ya da baba tarafından bir vücut kıvrımının içinde saklanarak kuluçkalanır (erkek denizatının yumurtaları karın cebine alıkoyması gibi).
Kuşlardaysa dış kuluçkalama vardır. Her gruptan pek çok hayvan yumurtalarını toplu olarak altında saklar ya da bir köşe iri yumurtalannı suyosunıamıa tırırlar. Kemiklibalıkların yumurtaları genellikle küçük ve tam yuvarlaktır. Amfibyumların yumurtaları nispeten iri ve oldukça yumuşak kıvamdadır. Sürüngenlerin yumurtaları uzuncadır ve kabukları genellikle parşömenimsidir. Kuşların yumurtalarında genel kural olarak uçlardan biri küçük, diğeri büyük olur. Kireçli olan kabuk yumurtlanmadan az önce bir sıvının sertleş mesiyle oluşur. Yumurta ile bu kabuk arasında bir "zar" bulunur. Zarın alt yumurta kanalı mukozasından salgılanan ve vi- tellüsün, yani "yumurta sarısT'nın üstünde yer alan albüminoit bir sıvı (yumurta akı) ile doludur. Kabuğun sertliği ne olursa olsun, yavru kuş, yumurtadan çıkacağı zaman, üst gagasının ucundaki "yumurta dişi" denen sert bir çıkıntıyla yumurta kabuğunun en zayıf noktasına vurarak büyük ucun dan deler.

• Yumurtadan çıkma. Kurbağada (Alytes) yavru iribaş burun deliklerinden eritici bir sıvı salgılayarak yumurtanın zarını deler, sonra bu deliği genişletir. Başka kurbağa yavrularında burnun ucunda "yumurta dişi" denen ve bıçak ödevi gören geçici bir organ bulunur. Aynı diş kuşlarda da vardır. Erişkin böceğin nemf kılıfından dışarı çıkması, özellikle kızböceklerinde uzun ve zahmetli bir işlem halini alabilir. Sineklerde pupanın üzerindeki çıkma yarığı çizgisinin konumu bu böcekleri oltoraf ve sikloraf olarak sınıflandırmaya yarar.