Şeyleşme Nedir?

ŞEYLEŞME a. Fels. Toplumsal bir ilişkinin, insani bir bağın somut olarak bir "şey"e, yani bu sürecin, ilişkili olduğu kişilerden bağımsız gibi görünen bir sisteme dönüşmesi.

—ANSİKL. Fels. Şeyleşme kavramını Marx ortaya koydu, ama onu geliştiren ve derinleştiren özellikle Lukâcs oldu. Marx'ta bu kavram meta fetişizmi biçiminde belirir. Onun görüşleri Lukâcs’ın savlarına bir çıkış noktası sağladı. Marx'a göre, değiştirimin (mübadelenin) genelleşmesi, yalnızca meta üzerinde değil, üreten ve satın alan kişiler üzerinde de etkili olur; öyle ki "bunların bireysel emeklerinin birbiriyle ilişkisi, gerçekte olduğu gibi [...] emek harcayan kişilerin dolaysız toplumsal ilişkileri olarak değil de, daha çok, şeyler ara
sındaki toplumsal ilişkiler olarak görünür" (Kapital, 1,1,1,4).
Lukâcs bu çözümlemeden hareket eder ve şöyle der: "Ticari yapının özüne birçok kez parmak bastık; bu özün dayandığı olgu şudur: kişilerarası bir ilişki, bir bağıntı, bir şey özelliği ve böylece de bir "aldatıcı nesnellik” özelliği kazanır; bu nesnellik, kendine özgü yasaları olan, tutarlı, tamamen kapalı ve görünüşte akla uygun sistemiyle, temel özünün tüm izlerini, yani insanlar arası ilişkileri gizler" (Geschichte und Klassenbeusstsein [Tarih ve sınıf bilinci], 4,1). Lukâcş'a göre, şeyleşme (alm. Verdinglichung) olgusu, kapitalizm geliştikçe artar ve insan bilincinde yer eder: "Kapitalist sistem, iktisadi bakımdan, daha yüksek bir düzeyde, kendini sürekli olarak nasıl üretir ve yeniden üretirse, şeyleşme yapısı da, kapitalizmin evrimi boyunca, gitgide daha derinlemesine ve daha temellendirici bir biçimde insanların bilincinde yer eder (ay. ypt. 4,1). Lukâcs burada, proletaryanın şeyleşme karşısındaki özel durumuna dikkati çeker: “Proletarya kapitalist toplumsal düzenin bir ürünü olarak ortaya çıkar. Onun yaşam biçimleri öyledir ki [...] şeyleşme, insanlıktan alabildiğine uzak bir durum yaratarak onun yaşamında en çarpıcı ve en derin tarzda, kendini ifade etmek zorundadır" (ay. ypt. 4, 3). Lukâcs proletaryanın bu özel durumundan yararlanarak şeyleşme evresini aşacağını düşünür: "Şeyleşme süreci, işçinin bir meta haline dönüşmesi, bunlara karşı bilincinde bir isyan uyanmadığı sürece, onu hiç kuşkusuz yok eder; "ruh"unu köreltir ve bozar, ama ruhsal ve insani özünü meta haline dönüştürmez. Demek ki işçi özyaşamı karşısında kendisini içsel olarak ondan tamamen ayırabilir, oysa bürokraside ve benzer alanlarda şeyleşmiş kişi, daha da şeyleşir, mekanikleşir ve bu şeyleşmeye isyan etmesini sağlayabilecek biricik organlarına varıncaya kadar bir meta haline gelir" (ay. ypt 4, 3).