Sözlükçe Nedir?

SÖZLÜKÇE a.
1. Bir bilim, teknik ya da herhangi bir bilgi alanına ilişkin uzmanlaşmış ve genellikle özlü sözlük.
2. Karşılaştırılan iki dildeki sözlüksel birimler arasındaki paralellikleri aktarmaya yönelik özlü, çiftdilli sözlük.
3. Bir edebiyat yapıtında, yazar tarafından kullanılan sözcüklerin düzenli bütünü.
4. Bir yapıtın sonuna kimi zaman konan sözlük.
5. Dilbil. Bir topluluğun dilini oluşturan ve soyut olarak bu dilin kodunda yer alan öğelerden biri olarak ele alınan anlamlı birimler bütünü. (Bk. ansikl. böl.)

—ANSİKL. Dilbilimde sözlükçeyle dilbilgisini karşılaştırma geleneği vardır. Sözlükçe cümleden ya da cümle oluşturucusundan (sentagma) küçük anlam birimleri bütününü gösterir; dilbilgisiyse sözlüksel birimlerden kalkarak cümle kurmayı sağlayan kurallar bütünüdür. Bu karşıtlık, bir dilin işleyişine ilişkin içgüdüsel yaklaşıma uygun görünse de sözlüksel birim kavramını sınırlandırmak amaçlanınca pek köktenci görünmemektedir.
Gerçekten de sözlüksel birimlerin biçimbirimler ya da en küçük anlamlı birimlerle karışma olasılığı vardır. Kimi bıçimbirimler salt dilbilgisel bir işlev üstlenirler ve sayıları sınırlı öğelerin oluşturduğu kapalı dizinlerde yer alırlar. Bu nedenle sözlüksel biçimbirimlerle dilbilgisel biçimbirimler arasında bir ayrım yapmak zorunludur; bu da dilbilgisiyle sözlükçe arasında bir sınır bulunduğu düşüncesiyle çelişir. Bu yüzden, kimi dilbilimciler sözlüksel birim terimini sınırsız sayıda ve açık dizinde yer alan sözlüksel biçimbirimler için kullanmayı yeğler.
Öte yandan, ruhdilbilimsel nedenlerle, ayırıcı birimlerin gerçekte, konuşucuların anımsadıkları sözcükler olduğu düşünülebilir. Bu durumda, bir sonekle oluşturulan öğeler bile tek bir bütün olarak kabul edilir; bileşik sözcükler de bu çerçevede yer alır.
Üretici dilbilgisinde sözlükçe, cümlenin derin yapılarını üretmekle yükümlü temel oluşturucunun öğelerinden biridir. Derin yapılar, sentagma belirticilerini tanımlayan kategori kurallarının uygulanmasıyla elde edilir, bunların son dizisi sözlüksel birimlerin katılmasıyla gerçekleşir. Her birim sesbilimsek sözdizimsel ve anlamsal bir kalıpla nitelenir. Modelin bütünü içinde sözlükçenin görece önemi sorunu iki anlayış arasında tartışmaya yol açtı: birinci anlayış sözlükçenin yalnızca kök-biçimbirimlerden oluştuğunu, türevlerin (özellikle adlaştırmalar) dönüşümlerle elde edildiğini ileri sürer; bu “dönüşümcü" varsayımdır. ikinci anlayış ise, türevlerin derin yapıya katıldıklarını savunan bu durumda "sözlükçü" varsayım sözkonusudur.