Zazaca hakkında bilgi verir misiniz?
Ziyaretçi
Zazaca hakkında bilgi verir misiniz?
Zazaca
Türkiye’de özellikle Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinde, ve göç nedeniyle bazı Avrupa ülkelerinde de konuşulan Hint-Avrupa dil ailesine mensup bir dildir. Bilimsel sınıflandırmada bu dil ailesinin "Kuzeybatı İranî diller" grubunda yer alır. Zazaca, Türkiye'de Türkçe ve Kürtçe'den sonra en çok konuşulan üçüncü dildir.
Sponsorlu Bağlantılar
Zazalar kendi dillerini genellikle Zazaki olarak adlandırırlar ve dilbiliminde de daha çok ZazakiDimli olarak tanınır. Bunun yanında Kırmancki,Kirdki, Dimilki, Zonê Ma, Dersimce gibi kavramlar da Zazaca'nın yerel adlarıdır.
Hint-Avrupa dil ailesinin İranî diller grubuna ait olan Zazaca, Alman dilbilimci Prof. Dr. Jost Gippert ve LeCoq'a göre İrani dillerin Kuzeybatı kolunun Hyrkani (Gurgân) alt gurubuna aittir. Gilanice, Goranice, Mazenderanca, Beluçice, Sengserice dilleri de bu alt guruba aittir.
Zazaca'nın sınıflandırılması üzerine tartışma
Zazaca'nın İran dilleri arasındaki yeri politik bir tartışma konusudur. Bu tartışmada üç grup vardır
- 1.grup: Dil bilimcileri ve Zazalar Zazaca'yı bir dil olarak kabul eder. İranoloji dilbilimine göre, Zazaca başlıbaşına bir dildir. Oskar Mann ve Karl Hadank'ın 20. yy.ın başında yaptığı araştırmalar sonucu derleyip 1932'de Leipzig'de çıkan kitabında, ilk kez bilimsel olarak Zazaca'nın bir Kürt lehçesi olmadığı kanıtlanmış[kaynak belirtilmeli], ondan beri Zazaca dilbiliminde ayrı bir dil olarak kabul edilmiştir.Zazaca eski dillerden Partça ve Avestçenin devamı olarak kabul edilir
- 2. grup: Kürt bilim insanları, Zazaca'yı Kürtçe'nin dört lehçesi arasında saymaktadır.Bu konuda Britanica Ansiklopedisi ise Zazacayı Kürt Dillerinden saymaktadır.Zazaca'nın Kürtçe'nin bir lehçesi olduğuna dair iddialar mevcut olup Kürtçe'nin Güney İranî dil grubuna ait olup, Zazaca'nın Kuzey İranî dil grubuna ait olduğuna dair iddialar[4] da mevcuttur. Kürdolog Izady de Zazaca ile Kurmanci'nin aynı dilin şivesi olmadığını ve farklı diller olduğunu söylemektedir.
- 3. grup: Cumhuriyetin ilk dönemlerindeki Türkologlar, Zazaca'yı Türkçe'nin bir lehçesi olduğunu varsayar ve Zazaların Horasan'dan gelen bir Türk boyu olduğunu iddia etmektedir.Zazaki ve Gorani dili birbirine çok yakındır ve İrani diller ailesinde Zaza-Gorani dil grubu olarak aynı kategoride yer alırlar.
Zazaca sözcük dağarcığı ve gramer açısından, İranî diller içerisinde Partça ve Avesta diline en çok benzeyen dildir. Kaynak {Prof. Dr. Jost Gippert}
1) Kuzey Zazaca: (dersimce) (Uluslararası SIL Kodu: kiu
Dersim, Erzincan, Sivas, Muş dolaylarında Alevi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun da kendi içinde ağız farklılıkları vardır. Dersim, Sivas, Muş farklılıkları gibi. Kuzey Zazaca'nın KırmanckiKurmanci kavramları birbirine karıştırılmamalıdır.
2) Merkez Zazaca:
Palu ilçesi başta olmak üzere Elazığ ve Bingöl illerinde genellikle Şafi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de şive farklılıkları vardır, Palu, Eğil, Solhan, Hîni (Hani), Ergani, Kulp, Piran, Maden.. şiveleri gibi.
3) Güney Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: diq )
Siverek (Şanlıurfa), Gerger (Adıyaman), Mutki (Bitlis), Kuzey Diyarbakır Malatya dolaylarında Hanefi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de kendi ağız farklılıkları vardır ; Çermik, Gerger ve Siverek gibi.
Kaynak: Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
Kuzey ile Güney lehçeleri, Merkez Zazacaya oranla gramer ve sözcük dağarcığı bakımından birbirine daha yakındır.
Zaza alfabesi
Zaza Alfabesi 32 harften oluşmaktadır. Bu alfabe Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkılarından dolayı Jacobsun Alfabesi olarak da bilinir.
Alfabedeki 32 harf şunlardır;
A B C Ç D E Ê F G Ğ H I İ J K L M N O P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z
(î harfi de kullanılır.Örneğin hîni (hîyni gibi okunur) derken Hıni aynı sesi vermez.)
I ve Ü harfleri Zazaca'da sözcük başına gelmez. Ayrıca bu alfabe dışında Vate Grubu olarak bilinen Stockholm merkezli bir Zaza grubu vardır ki; yayınlarında Bedîrxan Alfabesi'ni kullanırlar. Bu alfabede bazı harfler ve anlamları şöyledir; î=i, i=ı, û=ü/uı. Zazaca'nın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan standart bir alfabesi henüz yoktur; genelde Jacobson alfabeleri kullanılırlar.
Zaza Edebiyatı
İlk Zazaca kitap , Osmanlı döneminde Rusya'ya savaşa gönderilen Zazaların dilini inceleyen dilbilimci Peter Lerch tarafindan 1850 yılında yazılmıştır. Diğer iki önemli eser dini kitaplardır. "Mewlid" adında iki kitap, ilki "Ahmedé Xasi" tarafından 1899'da ve diğeri "Osman Efendio Babıc" tarafından 1933'de Şam'da yayınlanmıstır. Bunun yanında Tunceli'ye özgü koç heykelli mezar taşlarının üzerinde Arap alfabesiyle yazılmış Zazaca yazılar tespit edilmiştir.[kaynak belirtilmeli]
Zazaca Latin harfleri ile Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılmıştır. Ardından İstanbul'da Zazaca kitap ve dergiler çıkarılmıştır.2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktaydı. TRT-6 'nın kurulmasından sonra bu yayınlar günde 10 dk Zazaca haber şeklinde bu kanala kaydırıldı. Ayrıca Yol TV, Su TV gibi Alevi televizyonlarında Zaza diline ve müziğine yer verilmektedir. Roj TV'de de kısmen Zazaca yayın yapılmaktadır.
Avrupa'da çıkan Ware, Tija Sodıri, Kormışkan, Piya, Ayre, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate gibi dergiler dışında, İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınları tarafından Zaza dilinde kitaplar yayınlanmaktadır. Ayrıca Dersim (Tunceli)'de yayınlanan ilk Zazaca gazete ise Munzur Haber'dir. Türkiye'de tamamı Zazaca olarak yayınlanan ilk dergi ise Erzurum'da yayınlanan "Vatı" dergisidir. Halen Malatya'da Miraz adında iki aylık felsefe ve edebiyat dergisi yayınlanmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazaca'nın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Zazaca'nın kullanıldığı diğer filmler arasında şunlar sayılabilir.
- Beyaz Melek, Mahsun Kırmızıgül
- Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun metrajlı film olarak kabul edilmektedir; Zazaca-Almanca)
- Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
- Can Baz (belgesel)
- Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
- Dersim 38 (belgesel)
Bazı Zazaca Eserler:
- Mesut ÖZCAN "Zazaca-Türkçe Sözlük"Kaynak Yayınları, İstanbul 1997
- Fahri Pamukçu, "Gıramerê Zazaki" (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul 2002.
- Zülfü Selcan, Grammatik Der Zaza Spreche(Zaza Dili Grameri)
- Ali Himmet Dağ, "Mısaibê Mı Mase" (Şiir), Kendi Yayınevi, Hollanda 2002.
- M. Jacobson, "Rastnustena Zonê Ma" (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul.
- Sait Çiya, "Her Çi Beno Sanike" (Roman), Tij Yayınları, İstanbul.
- Faruk Iremet, "Dilimiz Zazaca, Zonê Ma Zazaki" İremet Yayınları, Eylül/Elun, 1996, Stockholm/Sweden, ISBN: 91-972069–8-9
- Faruk İremet, "Antolojiyê hozanwanê Swêdi" İremet Yayınları, 1995, About Swedish writers, ISBN: 91-972069-0-X
- Faruk İremet "Zeritenık" Poems, İremet Yayınları, 1996, ISBN: 91-972069-7-0
- Faruk İremet "Rondıkê Çavên ti" Poems, 1993, APEC, Stockholm/Sweden ISBN: 91-87730-27-8
- Koyo Berz "Namdarê Sêweregı" İremet Yayınları, 1995, Stockholm/Sweden ISBN: 91-972069-6-2
- Koyo Berz "Kole Nêba" Poems, İremet Yayınları, 1995, Stockholm/Sweden ISBN: 91-97-2069-3-4
- Koyo Berz "Ewro şori, meştı bêri" Novel, İremet Yayınları1996, ISBN: 91-972069-3-4
- Koyo Berz "gramerê zazaki" Grammar, İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden ISBN: 91-973977-1-7
- Terry Lynn Todd "A grammar of Dimili—Also known as Zaza" About the zazaish grammar, second edition İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden, ISBN: 91-973977-0-9
- Safiya Pak "Xeribey ıd, keye dı / In der fremde zu hause" Poems, İremet Yayınları, 1997 ISBN: 91-972069-9-7
Zazaca'nın en yoğun olarak konuşulduğu yerler ve Zazalar ın en yoğun olarak yaşadığı yerler :
- Tunceli (bütün ilçelerde)
- Bingöl (Merkez,Yayladere ve Kiği ilçeleri)
- Elazığ (doğu bölgesi,kuzeyi ve güneyi)
- Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleriÇermik,Çüngüş,Ergani,Eğil,Dicle,Lice,Hani,Kulp,Hazro)
- Urfa (Siverek, Bucak ilçesi)
- Muş (Varto ilçesi)
- Sivas (Zara,Ulaş,Kangal, ilçeleri)
- Adıyaman (Gerger ilçesi)
- Erzincan (dağınık şekilde.. çoğunlukla merkez de ve Tunceli'ye yakın yerlerde)
- Batman (Batman, Sason)
- Bitlis (Mutki, Tatvan)
- Malatya (Pötürge, Doğanyol, Arguvan)
- Ardahan (Göle va Çevre Köylerde
Son düzenleyen Safi; 5 Ağustos 2017 23:31
