Mehmet Fuad Köprülü

Mehmet Fuad Köprülü

(d. 4 Aralık 1890, İstanbul - ö. 28 Haziran 1966, İstanbul)
edebiyat tarihçisi, tarihçi ve siyaset adamı.

Türkiye’de tarihçiliği modern bilim temeline oturtma çabalannı başlattığı kabul edilir. Mahkeme başkâtiplerinden Faiz Bey’in oğluydu. Ayasofya Merkez Rüştiyesi’ni ve Mercan İdadisi’ni bitirdi. 1907’de girdiği Hukuk Mektebi’ni 1910’da yarıda bıraktı. Özel derslerle Fransızcasını ilerletti. Babasının kütüphanesindeki Türkçe, Arapça, Farsça edebiyat ve tarih yapıtlarını okuyarak bu alanlarda geniş bir kültüre sahip oldu..

1908-10 arasında Mehasin ve Serveti Fünun dergilerinde, T anin gazetesinde yazılar yayımladı. 1910-13 arasında İstanbul’da çeşitli liselerde Türkçe ve edebiyat öğretmenliği yaptı. Balkan Savaşları’nın iyice ateşlediği milliyetçi akımın yayın organları olan Türk Yurdu ve Halka Doğru dergilerinin yazı kurullarında yer aldı. Henüz 24 yaşındayken Darülfünunı Osmani’de Türk edebiyatı tarihi profesörlüğüne getirildi (1913). Türk Bilgi Derneği’nin (1914), Asarı İslamiye ve Milliye Tedkik Encümeni’nin (1915) genel sekreterliklerini, Milli Tetebbular Mecmuası (1915) müdürlüğünü yaptı, ilahiyat Fakültesinde Türk tarihi. Mülkiye Mektebi’nde siyasal tarih, Sanayii Nefise Mektebi’nde uygarlık tarihi dersleri okuttu. 1923’te Edebiyat Fakültesi reisliğine (dekan) seçildi. 1924’te Türkiyat Enstitüsü’nü (bugün Türkiyat Araştırma Merkezi) kurdu ve Maarif Vekâleti müsteşarlığına atandı.

1927’de Türk Tarih Encümeni başkanlığına seçildi. Aynı yıl Heidelberg Üniversitesi ona onursal doktorluk unvanı verdi. Köprülü 1933’te ordinaryüs profesör oldu. 1937’de Atina Üniversitesi’nin, 1939’ da Sorbonne Üniversitesi’nin onursal doktorluk unvanlarını aldı. 1935-43 arasında Kars milletvekilliği yaptı. Halkevlerinin merkez yayın organı Ülkü dergisini yönetti. Vatan gazetesinde Cumhuriyet Halk Partisi ilkelerine aykırı yazılar yazdığı gerekçesiyle partiden çıkarıldı. 1946’da Dörtlü Taknr’in öbür üç sahibi Celal Bayar, Adnan Menderes ve Refik Koraltan’ la birlikte Demokrat Parti’yi (DP) kurdu. DP 1950 seçimlerini kazanınca 1950-55 arasında dışişleri bakanlığı, 1955’te devlet bakanlığı, başbakan yardımcılığı, vekâleten milli savunma bakanlığı, 1955-56’ da yeniden dışişleri bakanlığı görevlerini yürüttü.

1957’de anlaşmazlığa düşerek partiden ayrıldı. 1958-59 ders yılını ABD’ de Harvard Üniversitesi’nin araştırma merkezinde geçirdi. 27 Mayıs Hareketi’nden sonra 6-7 Eylül Olayları nedeniyle tutuklanıp 4 ay hapis yattıysa da aklandı. 1961’de kurduğu Yeni Demokrat Parti savcılıkça kapatıldı. 15 Ekim 1965’te Ankara’da geçirdiği trafik kazasından sonra sağlığı düzelemedi; sekiz ay sonra İstanbul’da Baltalimanı Kemik Hastanesi’nde öldü.

Osmanlı son döneminin fiilen laik, ılımlı ve dış dünyaya açık aydın ortamında, Fransız sosyolojisi ile pozitivizminden yoğun biçimde etkilenen Köprülü, Batı’da Annales okulunun hazırlayıcısı sayılabilecek bir sosyo-ekonomik tarihçilik yöneliminin ilk başlangıçlarını Türkiye’ye taşıdı. Tarihi toplumsal değişimin bilimi olarak kavrayan bu yaklaşımla, Oğuzların Maveraünnenir’deki yaşantısından OsmanlIların ilk yüzyıllarına değin Türklerin tarihsel evrimini bütünsel ve aşamalı bir süreç olarak çözümlemeye koyuldu. Kendine seçtiği alanın genişliği nedeniyle, pek çok çalışmaları birer eskiz niteliğinde kalan, problemleri saptayan ve sonuçlara varma yöntemlerini göstermeye çalışan Köprülü’nün asıl başansı, Türkoloji için bütünsel bir çerçeve yaratırken, geriye bir dizi olgun, incelikli ve çok etkileyici araştırma bırakmasıdır. Avrupa bilim çevrelerinde büyük ün kazanmasına yol açan Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (1919; yb 1966) adlı yapıtında Orta Asya’ da yetişen ve Yeseviye tarikatının kurucusu olan Ahmed Yesevi ile çok daha sonra Anadolu’da yaşayan Yunus Emre arasındaki tarihsel ve edebi bağlan ayrıntılı biçimde anlattı.

Gerçek anlamda ilk Türk edebiyatı tarihini de o yazdı (Türk Edebiyatı Tarihi, 1920-21; vb 1980). Bu yapıtta İslam öncesi dönemden 14. yüzyıla değin Türk edebiyatının tarihini bir bütün olarak inceledi ve edebiyat tarihçiliğinden sosyal tarihe yöneldiğinde işleyeceği başka tema ve perspektiflerin ilk taslağını ortaya koydu.

Yusuf Akçura’nın İslam tarihinden ayn bir Türk tarihinin varlığı konusunda yaptığı başlangıcı çok büyük ölçüde derinleştiren Köprülü, kendi döneminde hâlâ Türk ve Osmanlı tarihi incelemelerine göre daha ileri bir düzeyde olan klasik slam tarihi ve Bizans tarihi alanlarının daraltıcı baskısına karşı, Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna giden sürecin özgünlüğünü öne çıkarmaya çalıştı. Osmanlı kumrularının Bizans’ın taklidi yoluyla oluştuğu yolundaki görüşe karşı, bu kurumlann Türk- İslam ve özellikle Selçuklu kökenlerini vurgulamak amacıyla, 1931’de Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuasında uzun bir makale olarak çıkan Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri (1981) adlı yapıtı, Alcune Osservazioni intorno alTinfluenza delle istituzioni bizantine sulle istituzioni ottomane adıyla Italyancaya çevrilerek bazı eklerle 1953’te Roma’da basıldı.

Daha olgun bir sosyolojik tarih yaklaşımını içeren ve 1934’te Sorbonne Üniversitesi’nde verdiği üç dersi bir araya getiren Les Origines de VEmpire Ottoman adlı kitabı ise 1935’te Paris’te basıldı; 1959’da da Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu adıyla Türkçeleştirilerek Ankara’da yayımlandı. Yeni Osmanlı Tarih-i Edebiyatı (1916, Şehabettin Süleyman ile birlikte), Nasrettin Hoca (1918-1981), Türkiye Tarihi (1923), Bugünkü Edebiyat (1924), Azeri Edebiyatına Ait Tetkikler (1926), Milli Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri ve Divanı Türki Basit (1928), Türk Saz Şairleri Antolojisi (1930-40, 3 cilt), Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar (1934), Edebiyat Araştırmaları (1966), İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi (1983), Köprülü’nün öbür önemli yapıtları arasındadır. Öğrencileri ise Mustafa Akdağ, Pertev Naili Boratav, Orhan Şaik Gökyay, Abdülbaki Gölpınarlı, Halil İnalcık, Faruk Sümer ve Osman Turan gibi, bir sonraki en önemli tarihçi ve edebiyat tabinden bazılarını kapsar.

Bir aydın olarak Köprülü’nün en kapsamlı biyografisi, George Thomas Park’ın The Life and Writings of Mehmet Fuad Köprülü: The Intellectual and Turkish Cultural Modernization (Mehmet Fuad Köprülü’nün Yaşamı ve Yapıtları: Türkiye’nin Kültürel Çağdaşlaşması ve Aydının Konumu) başlıklı, yayımlanmamış doktora tezidir (1975, Johns Hopkins Üniversitesi). Halil Berktay’ın Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuat Köprülü (1983) çalışması ise, özel olarak tarihçiliğini konu almaktadır.

MEHMET FUAT KÖPRÜLÜ

1890’da İstanbul’da doğdu. 28 Haziran 1966’da İstanbul’da yaşamını yitirdi. Köprülü Mehmet Paşa’nın ailesindendir. Ayasofya Rüştiyesi ve Mercan İdadisi’nden sonra İstanbul Hukuk Fakültesi’ne devam etti. 1909’da fakülteyi bırakarak edebiyat, felsefe ve tarih alanlarında özel olarak çalışmaya başladı. İstanbul’da çeşitli okullarda öğretmenlik yaptı. 1924’te Milli Eğitim Bakanlığı Müsteşarlığı’na atandı. Aynı yıl İstanbul Darülfünun’daki görevine döndü. Türkiyat Enstitüsü’nü kurdu. Türk Tarih Encümeni başkanlığına seçildi. 1929’da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dekanı oldu. 1934’de politikaya girdi. Kars milletvekili seçildi. Çok partili döneme geçiş sırasında CHP’den ayrılıp Demokrat Parti’nin (DP) kurucuları arasında yer aldı.

14 Mayıs 1950’de birinci Adnan Menderes hükümetinde Dışişleri Bakanı oldu. 1956’da Devlet Bakanlığı görevine atandı. Bir yıl sonra DP’den istifa etti. Milletvekilliği düştü. 27 Mayıs 1960’tan sonra Yeni Demokrat Partiyi kurdu. Ancak parti pek ilgi görmedi. Amblem olarak seçtiği "Kıratı" Adalet Partisi’ne bırakarak siyasi yaşamdan ayrıldı. Asıl yararlı çalışmalarını Türk Edebiyatı ve Türk Halk Edebiyatı araştırmaları oluşturur.

ESERLERİ

• Yeni Osmanlı Tarih-i Edebiyatı (1916)
• Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (1919-1966)
• Nasrettin Hoca (1918-1981)
• Türk Edebiyatı Tarihi (1920)
• Türkiye Tarihi (1923)
• Bugünkü Edebiyat (1924)
• Azeri Edebiyatına Ait Tetkikler (1926)
• Milli Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri ve Divan-ı Türk-i Basit (1928)
• Türk Saz Şairleri Antolojisi (1930-1940, üç cilt)
• Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar (1934)
• Anadolu’da Türk Dili ve Edebiyatı’nın Tekamülüne Bir Bakış (1934)
• Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu (1959)
• Edebiyat Araştırmaları Külliyatı (1966)
• İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi (1983, ölümünden sonra)