Dizin Nedir? Nasıl Kullanılır?
VIP VIP Üye
Dizin Nedir? Nasıl Kullanılır?
MsXLabs.org & Temel Britannica
İnsanlar merak ettikleri konularda bilgi edinmek için genellikle ansiklopediye başvururlar. Bu konu çok geniş kapsamlı olabilir; örneğin bazıları ansiklopedinin müzik konusunda ne gibi bilgiler verdiğini öğrenmek isterler. Kimi zaman da ilgi alanı daralır ve yalnızca caza ya da rock müziğe indirgenir. Hatta, Beethoven'in ne zaman doğduğu, Itri'nin hangi çağda yaşadığı ya da Beatles topluluğu üyelerinin adları gibi daha özel bilgileri arayanlar çıkabilir. Yanıt aranan soru ne olursa olsun, istenen bilgiye en kolay yoldan ulaşmanızı sağlayacak olan ansiklopedinin dizinidir.
Soruyu Sözcüklere Dökün
Dizinde herhangi bir konuyu aramaya başlamadan önce yapmanız gereken ilk şey, o konuyu tanımlayacak sözcükleri bulup çıkarmaktır. Sözgelimi yukandaki örnekte anahtar sözcükler müzik, caz, rock müzik, Beethoven, Itri ve Beatles'dır. Soruyu en doğru tanımlayan sözcüğü bulmak için biraz uğraşırsanız, aradığınız yanıta daha çok yaklaşırsınız. Örneğin kuşlar konusunda bilgi edinmek istiyorsanız, anahtar sözcüğünüz belki de kuştur. Ama sorunuzun genel olarak kuşlarla mı, yoksa ördeklerle mi ilgili olduğunu belirlemeniz gerekir. Eğer seçiminiz ördeklerse anahtar sözcüğünüz de ördektir. Yok eğer bütün ördek türleriyle değil, yalnızca yeşilbaş ördekle ilgili bilgi arıyorsanız bu kez sözcüğünüz yeşilbaş olacaktır.
Demek ki ilk kural, aradığınız bilgiyi tam olarak tanımlayan en doğru sözcüğü seçmektir. Aradığınız Paris ise dizinde Fransa'ya bakmak, aradığınız Eiffel Kulesi ise Paris'e bakmak yanlış seçim olacaktır. Ansiklopedide uçaklar konusunda da oldukça ayrıntılı bilgi vardır. Bu nedenle, eğer aradığınız uçak tipi Concorde ise uçak sözcüğünü seçtiğinizde çok zaman yitirirsiniz. En doğrusu dizinde doğrudan Concorde sözcüğüne bakmaktır.
Bilgiyi Doğru Yerde Arayın
Doğrudan ansiklopedinin sayfalarına baktığınızda müzik, caz, Beethoven, Itri, kuş, ördek, Fransa, Paris ve Eiffel Kulesi konulannda kolayca bilgi edinebilirsiniz. Ama rock müzik, Beatles, yeşilbaş ya da Concorde konusundaki bilgilere ulaşmanız bu kadar kolay değildir. Çünkü MÜZÎK, CAZ, BEETHOVEN, ITRİ vb. ansiklopedide yer alan madde başlıklarıdır; oysa rock müzik, Beatles, yeşilbaş ve Concorde ansiklopedide madde olarak yer almamıştır.
Ansiklopedide 4.500'den çok madde başlığı vardır; ama bilgi verilen konuların sayısı 30.000'i aşar. Bu yüzden, ilgilendiğiniz konu ansiklopedide madde başlığı olarak yer alıyorsa işiniz biraz daha kolaydır. Eğer yer almıyorsa, bu bilgilere ulaşmak için dizine başvurmanız gerekir. Ama, aradığınız konu ansiklopedide madde başlığı olsa bile, önce dizine bakma alışkanlığını kazanırsanız o konuda daha çok bilgi edinebilirsiniz.
Dizinde yalnızca 4.500 madde başlığı değil, 25.000'den çok ek giriş alfabetik sıralama içinde verilmiştir. Bu ek girişler, ansiklopedideki madde başlıkları altında anlatılan konulardır. Kısacası bu dizine, bir saman yığınında bir iğneyi bulmanıza yarayacak bir alet gözüyle bakabilirsiniz.
Dizinde aradığınız kişilerin çoğunda, bu açıklamaları okuyarak en azından o kişinin kim olduğunu ve ne zaman yaşadığını öğrenebilirsiniz. Adının yanındaki tarihler sırasıyla o kişinin doğum ve ölüm tarihlerini belirtir; doğum tarihi bilinmiyorsa yalnızca ölüm (ö.) tarihi, yaşıyorsa yalnızca doğum (d.) tarihi, yaşadığı yıllar kesin olarak bilinmiyorsa yalnızca adının ilk kez belgelere geçtiği tarih (ü.) verilmiştir. Aradığınız yer adlarının ve yüzey biçimlerinin çoğunda da en azından ne olduğunu (dağ, bölge, vb.) ve nerede bulunduğunu görebilirsiniz. Kavram ve terimlerde ise bazen kısa bir tanım ya da ne olduğunu belirten bir-iki sözcük, çoğu zaman da yukarıdaki örnekte olduğu gibi bir paragraflık açıklama bulacaksınız. Bu paragraf, öğrenmek istediğiniz konuya doyurucu bir yanıt verebilir. Örneğin yalnızca Beatles topluluğunun üyelerinin kimler olduğunu araşmıyorsanız, bu açıklamadan başka bir yere bakmanız gerekmez. Ama bu topluluğun pop müzik tarihindeki yerini ve önemini merak ediyorsanız bir adım daha atmanız gerekir.
Kısa açıklama paragrafının bitiminde ilgili maddeler diye bir ara başlık, onun altında da "Pop müzik" ve "Suikast" sözcüklerini göreceksiniz. Bu sözcükler, Beatles'a ilişkin bir paragrafta yer almayan bazı bilgileri ansiklopedinin POP MÜZİK ve SUİKAST maddelerinde bulabileceğinizi gösterir. Bu durumda yapacağınız şey, alfabetik olarak sıralanmış ilgili maddelerin hangi ciltlerde bulunduğuna bakarak dizinden ansiklopediye geçmektir. Ama dizin size yardımcı olmak için bu kadarla yetinmeyip, bu iki maddede Beatles'la ilgili bilgileri nerede bulacağınızı da belirtir. POP MÜZİK maddesinde aradığınız bilgi 14. cildin 121. sayfasının a sütunundadır. (Bunu dizinde 14:121a biçiminde göreceksiniz.) SUİKAST maddesinde ise, dizin sizi 16:171a'ya yönelttiğine göre 16. cildin 171. sayfasının a sütununa bakmanız gerekir. Ansiklopedideki her sayfa iki sütun halinde basıldığı için, dizinde bunlardan ilki a, öbürü b olarak belirtilmiştir. Dizindeki ilgili maddeler bölümü ayrıca, bazı maddelerde o konuyla ilgili bir ya da birkaç görsel bilgi (fotoğraf ya da çizim) bulunduğunu ve aynı konunun sonraki sayfalarda da devam ettiğini (vd.) size hatırlatır.
Bazen dizinde baktığınız bir sözcüğün altında pek çok ilgili madde adı bulacaksınız. Bu, ansiklopedinin birçok maddesinde aradığınız konudan söz edildiği anlamına gelir. Dizinin sizi yönelttiği ne kadar çok maddeye bakarsanız, o konuda o kadar çok bilgi edinebilirsiniz.
En Doğru Yolu Seçin
İlgili madde listelerinin çok uzun olması ilk anda gözünüzü korkutabilir. Hangi maddelerde daha çok bilgi bulunacağını saptayıp, bunları sırasıyla madde başlığı, ana madde ve ilgili maddeler adı altında toplayarak, en çok yararlanabileceğiniz başlıkları seçmenize yardımcı olmaya çalıştık. Örneğin Afrika başlığı altındaki dizin girişini ele alalım:
Ansiklopedide madde başlığı olan konular bile bazen o konuyla bağlantılı başka maddelerde ele alınarak daha ayrıntılı biçimde işlenmiştir. Örneğin dizindeki Afrika girişinde ayrıca AFRİKA DİLLERİ, AFRİKA EDEBİYATI ve AFRİKA HALKLARI gibi üç ana madde vardır; çünkü bu kıtada yaşayan çeşitli halklar, konuştukları diller ve edebiyatları ayrı maddelerde ele alınmıştır. Bu nedenle ana maddeler bazen aradığınız konuya madde başlığından daha yakın olabilir. Bu maddelerin adı seçtiğiniz anahtar sözcükle tam çakışmasa bile, aradığınız bilgilere doyurucu bir yanıt almak istiyorsanız madde başlığından sonra ana maddelere de göz atmalısınız.
Ansiklopedideki AFRİKA, AFRİKA DİLLERİ, AFRİKA EDEBİYATI ve AFRİKA HALKLARI maddelerini okuduktan sonra bu kıta konusunda oldukça ayrıntılı bilgi edinmiş olacaksınız. Ama gördüğünüz gibi başka maddelerde de Afrika'dan söz edilmiş. Eğer bu maddeler için belirtilen yerlere de bakarsanız, sözgelimi Afrika halklarının ağaç oymacılığı, boncuk ve sepet işçiliğindeki yaratıları, kıtlık ve açlığın bu kıta insanlarını nasıl etkilediği ya da Amerika kıtasına yerleşenlerin Afrikalılar'ı nasıl köleleştirdiği konusunda bazı bilgiler edinebilirsiniz.
Sizi, araştırdığınız konudaki özel bilgilere ulaştırabilecek madde başlıklarını dizinde ilgili maddeler adı altında topladık. Örneğin EVLİLİK ve YARDIM KURUMLARI gibi maddelerin ilk bakışta Afrika'yla hiçbir ilgisi yok gibi gelebilir; oysa bu maddelerde bulacağınız birkaç ayrıntı belki de tam aradığınız bilgidir. Eğer ilgili maddenin adına bakarak oradaki bilginin sizi hiç ilgilendirmeyeceğine karar verebiliyorsanız, ansiklopedideki o maddeyi açıp okumanıza zaten gerek yoktur. Herhangi bir dizini, özellikle böylesine geniş kapsamlı bir dizini kullanırken her şeyden önce aklınızı ve sağduyunuzu kullanmanız gerekir. Dizinin yapısını kavradığınız ve bu yararlı rehberi kullanmaya alıştığınız anda, ilgili maddeler başlığı altında sıralanan bütün maddelere tek tek bakmaktansa işinize yarayanları bir anda bulup seçebildiğinizi siz de göreceksiniz.
Madde başlığı, ana madde ve ilgili maddelerin hangi anlama geldiğini öğrendik. Şimdi aynı örneği inceleyerek dizinin "dilini" biraz daha çözmeye çalışalım. İlgili maddeler listesindeki girişlerin çoğunda Afrika'yla ilgili bilgilerin hangi cilt, sayfa ve sütunda bulunabileceği belirtilirken, İLKEL DİNLER ve SEPET maddelerinde gördüğünüz gibi sütun belirtilmemiştir. Çünkü bu maddelerde yazılı değil, görsel bilgi bulabilirsiniz; bunlar için de yalnızca cilt ve sayfa belirtmek yeterlidir. "Görsel bilgi" deyimi ilk anda yadırgatıcı gelse de, bazen bir tek fotoğraf ya da çizim bir paragraflık bilginin yerini tutabilir. Üstelik bu fotoğrafların altyazılarında çoğu kez maddede yer almayan çok daha özel bilgiler verilmiştir. İlgili madde girişlerinde maddenin adından sonra [ : ] işaretini ve görsel sözcüğünü görürseniz dizin sizi doğrudan o maddedeki görsel bilgiye yöneltiyor demektir. Bazen bu girişlerde, İLKEL DİNLER'deki "dans başlığı" gibi, görsel bilginin niteliğini belirten özel bir açıklama bulacaksınız.
Dipnotları İnceleyin
Afrika ile ilgili örneği incelemeyi sürdürürseniz, ilgili maddeler listesinin bitiminde küçük siyah bir nokta (•) ve yanında bazı sözcükler göreceksiniz. Bu noktanın görevi, sizi dizindeki başka sözcüklere de yönelterek, sorunuza belki de seçtiğiniz anahtar sözcükten daha yakın olan yeni seçenekler sunmaktır. Aynı siyah nokta bazen bu örnekte olduğu gibi ana madde girişlerinin yanında da karşınıza çıkabilir. Bu durumda, aradığınız konuda yeterince bilgi edinmek için ana maddeleri okumakla yetinmeyip, bu maddelerin dizindeki girişlerine de göz atmanızda yarar var demektir.
Örneğin, genel olarak Afrika kıtasıyla değil de Afrika'da konuşulan dillerle ilgilendiğinizi varsayalım. O zaman, bu ana maddenin yanındaki siyah nokta, Afrika girişiyle daha fazla zaman yitirmeden doğrudan Afrika dillerine bakmanızı öğütler. Bu öğüdü tutarak dizindeki yeni hedefimize bir göz atalım:
Bazı Ayrıntılara Dikkat Edin
İnsanlar çoğu zaman ellerindeki dizinin genel kurallarını bilmedikleri için aradıklarını bulamazlar. Özellikle nükleer fizik, Orhan Veli Kanık, III. Selim, Türkiye İş Bankası, Charles Dickens, "Alice Harikalar Diyarında" gibi birkaç sözcükten oluşan girişlerde insan hangi sözcüğe bakması gerektiğine karar veremeyebilir.
Genel kural olarak, birkaç sözcükten oluşan girişleri konuşurken nasıl söylüyorsanız öyle, yani ilk sözcüğün alfabetiğinde aramanız gerekir: Nükleer fizik, güneş enerjisi, Tunç Çağı, Atlas Okyanusu, Süleymaniye Camisi gibi konulan ve "Sinekli Bakkal", "Mona Lisa" gibi kitap ve tablo adlarını doğrudan ilk sözcüğün baş harfinde bulabilirsiniz. Yalnız yabancı dillerdeki the, le, la, das, el- gibi tanımlayıcı sözcükler alfabetik sıralamaya alınmamış, gerektiğinde Cezire, el- biçiminde sözcüğün sonuna eklenmiştir. (El Salvador ya da El-Azhar Üniversitesi gibi doğrudan "E" alfabetiğinde aranacağına kuşku duyulmayan girişler bu kuralın dışındadır.)
Bu dizinde, söylendiği gibi aradığınızda bulamayacağınız tek şey kişilerin adı olabilir. Ama, soyadı kullanılan bütün ülkelerdeki kişileri önadıyla değil, soyadıyla aramanız gerektiğini ansiklopedideki madde sıralamasından zaten biliyorsunuz; örneğin: Kanık, Orhan Veli; Dickens, Charles; Biret, İdil; Hugo, Victor.
Eskiçağlarda yaşadıkları için soyadı olmayan kişiler, peygamberler ve azizler, tahta çıkış sırasıyla adlandırılan padişahlar, krallar ve yapıtlarında soyadını kullanmayan ya da daha çok önadıyla bilinen bazı ünlü kişiler, gene ansiklopedide alıştığınız gibi önadlarıyla ya da lakaplarıyla verilmiştir:
İnsanların böylesine geniş kapsamlı bir dizinden yararlanamamalarının temel nedeni, alfabetik sıralamanın kurallarını bilmemeleridir. Dizini başarıyla kullanabilmek için her şeyden önce alfabetik sıralama yöntemini iyice incelemeniz gerekir.
Bu dizinde uygulanan ilk kural, kaç sözcükten oluşursa oluşsun ve ister ayrı ister bitişik yazılsn, bütün girişlerin tek bir sözcük kabul edilerek alfabetik sıralamaya alınmış olmasıdır. Bu nedenle, her girişi harf harf düşünerek alfabetik sıralamadaki yerini kolayca bulabilirsiniz:
İki ya da daha çok giriş, aralarında hiçbir ayrım olmayan aynı adı bölüşüyorlarsa bu kez yeni sıralama kuralları gereklidir. Eğer bu girişlerden biri kişi, biri yer, öbürü nesne ya da kavram adıysa, bunları dizinde bu sıralamayla bulacaksınız. Örneğin Roma mitolojisindeki Mars, gezegen Mars'tan önce gelir. Aynı biçimde, böcek adı olan Akrep'i takımyıldız olan Akrep, bunu da saatin küçük ibresi olan Akrep girişi izler. Eğer kişilerin adları da tümüyle aynıysa, sıralamada bu kez yeni bir ölçüt göz önüne alınır. Sözgelimi dizinde Charles II adını taşıyan iki kral olduğunda bu girişler ülke adına göre sıralanır ve Fransa Kralı II. Charles, İngiltere Kralı II. Charles'tan önce gelir. Acı Göl ve Acıgöl biçiminde yazılan iki giriş olduğunda da, örneğin Göller Yöresi'ndeki göl birinci, Nevşehir'in ilçesi ikinci sırada yer alır.
Bir sayıyla başlayan girişler de (örn. 1961 Anayasası) okunduğu gibi alfabetik sıralama içinde verilmiştir:
Dizinde, başka ilgili girişlere de bakmanız gerektiğini hatırlatan siyah noktaların dışında, çok sayıda gönderi girişi düzenlenmiştir. Böylece bir sözcüğün eşanlamlarından, bir adın değişik yazımlarındın ya da sözcüklerin kısaltılmış biçimlerinden arasanız bile istediğiniz girişe ulaşabilirsiniz. Örneğin:
MsXLabs.org & Temel Britannica
Sponsorlu Bağlantılar
İnsanlar merak ettikleri konularda bilgi edinmek için genellikle ansiklopediye başvururlar. Bu konu çok geniş kapsamlı olabilir; örneğin bazıları ansiklopedinin müzik konusunda ne gibi bilgiler verdiğini öğrenmek isterler. Kimi zaman da ilgi alanı daralır ve yalnızca caza ya da rock müziğe indirgenir. Hatta, Beethoven'in ne zaman doğduğu, Itri'nin hangi çağda yaşadığı ya da Beatles topluluğu üyelerinin adları gibi daha özel bilgileri arayanlar çıkabilir. Yanıt aranan soru ne olursa olsun, istenen bilgiye en kolay yoldan ulaşmanızı sağlayacak olan ansiklopedinin dizinidir.
Soruyu Sözcüklere Dökün
Dizinde herhangi bir konuyu aramaya başlamadan önce yapmanız gereken ilk şey, o konuyu tanımlayacak sözcükleri bulup çıkarmaktır. Sözgelimi yukandaki örnekte anahtar sözcükler müzik, caz, rock müzik, Beethoven, Itri ve Beatles'dır. Soruyu en doğru tanımlayan sözcüğü bulmak için biraz uğraşırsanız, aradığınız yanıta daha çok yaklaşırsınız. Örneğin kuşlar konusunda bilgi edinmek istiyorsanız, anahtar sözcüğünüz belki de kuştur. Ama sorunuzun genel olarak kuşlarla mı, yoksa ördeklerle mi ilgili olduğunu belirlemeniz gerekir. Eğer seçiminiz ördeklerse anahtar sözcüğünüz de ördektir. Yok eğer bütün ördek türleriyle değil, yalnızca yeşilbaş ördekle ilgili bilgi arıyorsanız bu kez sözcüğünüz yeşilbaş olacaktır.
Demek ki ilk kural, aradığınız bilgiyi tam olarak tanımlayan en doğru sözcüğü seçmektir. Aradığınız Paris ise dizinde Fransa'ya bakmak, aradığınız Eiffel Kulesi ise Paris'e bakmak yanlış seçim olacaktır. Ansiklopedide uçaklar konusunda da oldukça ayrıntılı bilgi vardır. Bu nedenle, eğer aradığınız uçak tipi Concorde ise uçak sözcüğünü seçtiğinizde çok zaman yitirirsiniz. En doğrusu dizinde doğrudan Concorde sözcüğüne bakmaktır.
Bilgiyi Doğru Yerde Arayın
Doğrudan ansiklopedinin sayfalarına baktığınızda müzik, caz, Beethoven, Itri, kuş, ördek, Fransa, Paris ve Eiffel Kulesi konulannda kolayca bilgi edinebilirsiniz. Ama rock müzik, Beatles, yeşilbaş ya da Concorde konusundaki bilgilere ulaşmanız bu kadar kolay değildir. Çünkü MÜZÎK, CAZ, BEETHOVEN, ITRİ vb. ansiklopedide yer alan madde başlıklarıdır; oysa rock müzik, Beatles, yeşilbaş ve Concorde ansiklopedide madde olarak yer almamıştır.
Ansiklopedide 4.500'den çok madde başlığı vardır; ama bilgi verilen konuların sayısı 30.000'i aşar. Bu yüzden, ilgilendiğiniz konu ansiklopedide madde başlığı olarak yer alıyorsa işiniz biraz daha kolaydır. Eğer yer almıyorsa, bu bilgilere ulaşmak için dizine başvurmanız gerekir. Ama, aradığınız konu ansiklopedide madde başlığı olsa bile, önce dizine bakma alışkanlığını kazanırsanız o konuda daha çok bilgi edinebilirsiniz.
Dizinde yalnızca 4.500 madde başlığı değil, 25.000'den çok ek giriş alfabetik sıralama içinde verilmiştir. Bu ek girişler, ansiklopedideki madde başlıkları altında anlatılan konulardır. Kısacası bu dizine, bir saman yığınında bir iğneyi bulmanıza yarayacak bir alet gözüyle bakabilirsiniz.
Şimdi, dizinde Beatles girişine baktığınız zaman hangi bilgileri bulacağınızı görelim:
BEATLES İngiliz pop müzik topluluğu; 1963' te kuruldu; bütün üyeleri Liverpool'luydu: John Lennon, 1940-80, Paul McCartney, d. 1942, George Harrison, d. 1943 ve Ringo Starr, d. 1940; bütün dünyada 1 milyardan çok Beatles plağı ve kaseti satıldı; Sgt. Pepper's Lonely Heart Club Band (1967) gibi albümlerinde elektronik ses kaydının öncülüğünü yaptılar; A Hard Day's Night (1964) gibi tanınmış filmlerde de rol alan topluluk 1970 sonlarında dağıldı, ama bütün üyeleri bireysel müzik çalışmalarını sürdürdüler.Daha ilk bakışta, dizinin size Beatles topluluğuyla ilgili kısa ve öz bilgi verdiğini görebilirsiniz. Dizin girişlerinin çoğu böyledir. (Yalnız bazı girişlerde, aradığınız konu ansiklopedideki bir madde başlığında yeterince açıklandığı için, dizinde bu kadar bilgi vermeye gerek duyulmamıştır.) Bu açıdan dizin, kısa açıklama maddeleriyle pek çok konuda bilgi veren başlı başına bir ansiklopedi niteliği taşır. Ama, böylesine kalın bir ciltte bile yer sorunu olduğundan, yukarıdaki örnekte gördüğünüz gibi bilgiler, birbirinden noktalı virgülle ayrılmış kısa cümleler halinde verilmiştir. Uzun ve tam cümleler yerine böyle bir anlatım seçildiğinde dizine daha çok bilgi sığdırılabileceği açıktır.
ilgili maddeler
Pop müzik 14:121a, görsel
Suikast 16:171a
Dizinde aradığınız kişilerin çoğunda, bu açıklamaları okuyarak en azından o kişinin kim olduğunu ve ne zaman yaşadığını öğrenebilirsiniz. Adının yanındaki tarihler sırasıyla o kişinin doğum ve ölüm tarihlerini belirtir; doğum tarihi bilinmiyorsa yalnızca ölüm (ö.) tarihi, yaşıyorsa yalnızca doğum (d.) tarihi, yaşadığı yıllar kesin olarak bilinmiyorsa yalnızca adının ilk kez belgelere geçtiği tarih (ü.) verilmiştir. Aradığınız yer adlarının ve yüzey biçimlerinin çoğunda da en azından ne olduğunu (dağ, bölge, vb.) ve nerede bulunduğunu görebilirsiniz. Kavram ve terimlerde ise bazen kısa bir tanım ya da ne olduğunu belirten bir-iki sözcük, çoğu zaman da yukarıdaki örnekte olduğu gibi bir paragraflık açıklama bulacaksınız. Bu paragraf, öğrenmek istediğiniz konuya doyurucu bir yanıt verebilir. Örneğin yalnızca Beatles topluluğunun üyelerinin kimler olduğunu araşmıyorsanız, bu açıklamadan başka bir yere bakmanız gerekmez. Ama bu topluluğun pop müzik tarihindeki yerini ve önemini merak ediyorsanız bir adım daha atmanız gerekir.
Kısa açıklama paragrafının bitiminde ilgili maddeler diye bir ara başlık, onun altında da "Pop müzik" ve "Suikast" sözcüklerini göreceksiniz. Bu sözcükler, Beatles'a ilişkin bir paragrafta yer almayan bazı bilgileri ansiklopedinin POP MÜZİK ve SUİKAST maddelerinde bulabileceğinizi gösterir. Bu durumda yapacağınız şey, alfabetik olarak sıralanmış ilgili maddelerin hangi ciltlerde bulunduğuna bakarak dizinden ansiklopediye geçmektir. Ama dizin size yardımcı olmak için bu kadarla yetinmeyip, bu iki maddede Beatles'la ilgili bilgileri nerede bulacağınızı da belirtir. POP MÜZİK maddesinde aradığınız bilgi 14. cildin 121. sayfasının a sütunundadır. (Bunu dizinde 14:121a biçiminde göreceksiniz.) SUİKAST maddesinde ise, dizin sizi 16:171a'ya yönelttiğine göre 16. cildin 171. sayfasının a sütununa bakmanız gerekir. Ansiklopedideki her sayfa iki sütun halinde basıldığı için, dizinde bunlardan ilki a, öbürü b olarak belirtilmiştir. Dizindeki ilgili maddeler bölümü ayrıca, bazı maddelerde o konuyla ilgili bir ya da birkaç görsel bilgi (fotoğraf ya da çizim) bulunduğunu ve aynı konunun sonraki sayfalarda da devam ettiğini (vd.) size hatırlatır.
Bazen dizinde baktığınız bir sözcüğün altında pek çok ilgili madde adı bulacaksınız. Bu, ansiklopedinin birçok maddesinde aradığınız konudan söz edildiği anlamına gelir. Dizinin sizi yönelttiği ne kadar çok maddeye bakarsanız, o konuda o kadar çok bilgi edinebilirsiniz.
En Doğru Yolu Seçin
İlgili madde listelerinin çok uzun olması ilk anda gözünüzü korkutabilir. Hangi maddelerde daha çok bilgi bulunacağını saptayıp, bunları sırasıyla madde başlığı, ana madde ve ilgili maddeler adı altında toplayarak, en çok yararlanabileceğiniz başlıkları seçmenize yardımcı olmaya çalıştık. Örneğin Afrika başlığı altındaki dizin girişini ele alalım:
AFRİKAGördüğünüz gibi burada açıklama paragrafı verilmemiştir, çünkü ansiklopedide AFRİKA adıyla uzun bir madde vardır. Dizin bu konuda, 1. cildin 42. sayfasının b sütunundan başlayan bir madde başlığı olduğunu, bu maddenin tablo ve görsel bilgiyle zenginleştirildiğini belirtiyor. Demek ki bir dizin girişinde madde başlığı sözcüklerini gördüğünüz zaman, aradığınız konuyla doğrudan ilgili bir madde bulacağınızdan emin olabilir ve önce o maddeyi okumakla işe başlayabilirsiniz.
madde başlığı
Afrika 1:42b, görsel, tablo
ana maddeler
•Afrika dilleri 1:52avd.
•Afrika edebiyatı 1:54a vd.
•Afrika halkları 1:56a vd., görsel
ilgili maddeler
Ağaç oymacılığı 1:74b
Boncuk 3:287b
Davul 5:97a vd.
Doğayı Koruma 5:262a
Evlilik 6:232b, 233a
ilkel dinler 8:331a
ilkel dinler: dans başlığı: görsel 8:330 Keşifler 10:193a, 195b vd. Kıtalar: tablo 10:231 Kıtlık ve açlık 10:231b, 232b, görsel Kölelik 11:37a vd. Savan 15:75a Sepet: görsel 15:131 Tabu 16:291b Ulusal parklar 18:191a vd. Yağmur ormanları 19:70b Yardım kurumları 19:104a »ülkeler, bölgeler, kentler ve yüzey biçimleri, örn. Nijerya; Shaba; Nairobi; Sahra Çölü
Ansiklopedide madde başlığı olan konular bile bazen o konuyla bağlantılı başka maddelerde ele alınarak daha ayrıntılı biçimde işlenmiştir. Örneğin dizindeki Afrika girişinde ayrıca AFRİKA DİLLERİ, AFRİKA EDEBİYATI ve AFRİKA HALKLARI gibi üç ana madde vardır; çünkü bu kıtada yaşayan çeşitli halklar, konuştukları diller ve edebiyatları ayrı maddelerde ele alınmıştır. Bu nedenle ana maddeler bazen aradığınız konuya madde başlığından daha yakın olabilir. Bu maddelerin adı seçtiğiniz anahtar sözcükle tam çakışmasa bile, aradığınız bilgilere doyurucu bir yanıt almak istiyorsanız madde başlığından sonra ana maddelere de göz atmalısınız.
Ansiklopedideki AFRİKA, AFRİKA DİLLERİ, AFRİKA EDEBİYATI ve AFRİKA HALKLARI maddelerini okuduktan sonra bu kıta konusunda oldukça ayrıntılı bilgi edinmiş olacaksınız. Ama gördüğünüz gibi başka maddelerde de Afrika'dan söz edilmiş. Eğer bu maddeler için belirtilen yerlere de bakarsanız, sözgelimi Afrika halklarının ağaç oymacılığı, boncuk ve sepet işçiliğindeki yaratıları, kıtlık ve açlığın bu kıta insanlarını nasıl etkilediği ya da Amerika kıtasına yerleşenlerin Afrikalılar'ı nasıl köleleştirdiği konusunda bazı bilgiler edinebilirsiniz.
Sizi, araştırdığınız konudaki özel bilgilere ulaştırabilecek madde başlıklarını dizinde ilgili maddeler adı altında topladık. Örneğin EVLİLİK ve YARDIM KURUMLARI gibi maddelerin ilk bakışta Afrika'yla hiçbir ilgisi yok gibi gelebilir; oysa bu maddelerde bulacağınız birkaç ayrıntı belki de tam aradığınız bilgidir. Eğer ilgili maddenin adına bakarak oradaki bilginin sizi hiç ilgilendirmeyeceğine karar verebiliyorsanız, ansiklopedideki o maddeyi açıp okumanıza zaten gerek yoktur. Herhangi bir dizini, özellikle böylesine geniş kapsamlı bir dizini kullanırken her şeyden önce aklınızı ve sağduyunuzu kullanmanız gerekir. Dizinin yapısını kavradığınız ve bu yararlı rehberi kullanmaya alıştığınız anda, ilgili maddeler başlığı altında sıralanan bütün maddelere tek tek bakmaktansa işinize yarayanları bir anda bulup seçebildiğinizi siz de göreceksiniz.
Madde başlığı, ana madde ve ilgili maddelerin hangi anlama geldiğini öğrendik. Şimdi aynı örneği inceleyerek dizinin "dilini" biraz daha çözmeye çalışalım. İlgili maddeler listesindeki girişlerin çoğunda Afrika'yla ilgili bilgilerin hangi cilt, sayfa ve sütunda bulunabileceği belirtilirken, İLKEL DİNLER ve SEPET maddelerinde gördüğünüz gibi sütun belirtilmemiştir. Çünkü bu maddelerde yazılı değil, görsel bilgi bulabilirsiniz; bunlar için de yalnızca cilt ve sayfa belirtmek yeterlidir. "Görsel bilgi" deyimi ilk anda yadırgatıcı gelse de, bazen bir tek fotoğraf ya da çizim bir paragraflık bilginin yerini tutabilir. Üstelik bu fotoğrafların altyazılarında çoğu kez maddede yer almayan çok daha özel bilgiler verilmiştir. İlgili madde girişlerinde maddenin adından sonra [ : ] işaretini ve görsel sözcüğünü görürseniz dizin sizi doğrudan o maddedeki görsel bilgiye yöneltiyor demektir. Bazen bu girişlerde, İLKEL DİNLER'deki "dans başlığı" gibi, görsel bilginin niteliğini belirten özel bir açıklama bulacaksınız.
Dipnotları İnceleyin
Afrika ile ilgili örneği incelemeyi sürdürürseniz, ilgili maddeler listesinin bitiminde küçük siyah bir nokta (•) ve yanında bazı sözcükler göreceksiniz. Bu noktanın görevi, sizi dizindeki başka sözcüklere de yönelterek, sorunuza belki de seçtiğiniz anahtar sözcükten daha yakın olan yeni seçenekler sunmaktır. Aynı siyah nokta bazen bu örnekte olduğu gibi ana madde girişlerinin yanında da karşınıza çıkabilir. Bu durumda, aradığınız konuda yeterince bilgi edinmek için ana maddeleri okumakla yetinmeyip, bu maddelerin dizindeki girişlerine de göz atmanızda yarar var demektir.
Örneğin, genel olarak Afrika kıtasıyla değil de Afrika'da konuşulan dillerle ilgilendiğinizi varsayalım. O zaman, bu ana maddenin yanındaki siyah nokta, Afrika girişiyle daha fazla zaman yitirmeden doğrudan Afrika dillerine bakmanızı öğütler. Bu öğüdü tutarak dizindeki yeni hedefimize bir göz atalım:
AFRİKA DİLLERİGördüğünüz gibi buradaki siyah noktanın sizi yönelttiği girişler, Afrika dilleri gibi genel bir konudan çok daha özel alanlara ulaşmanızı sağlayacaktır. Dipnotlarını inceleyerek artık tam aradığınız dili seçebilirsiniz. Örneğin merak ettiğiniz Amhara diliyse dizindeki bu girişe bakmalısınız:
madde başlığı
Afrika dilleri 1:52a, harita
ilgili maddeler
Dil 5:227a
Güney Afrika 7:297a
•Afrika dillerinin adları, örn. Afrikaner dili; Amhara dili; Arapça; Bantu dilleri; Berberi dili; Koisan dilleri; Svahili dili
AMHARA DİLİEğer Arapça konusunda bilgi edinmek istiyorsanız, bu kez dizindeki Arapça girişini seçmeniz gerekir:
Etiyopya'nın ulusal dili; Sami dillerindendir.
ilgili maddeler
Afrika dilleri 1:53b
Afrika halkları 1:56a
Arapça 1:313a
Etiyopya 6:218a
ARAPÇABöylece Arapça'yı yalnızca Afrika kıtasında ve Arabistan'da konuşulan bir dil olarak değil, öbür dillerle etkileşimi açısından da inceleyebilirsiniz. Sözgelimi Farsça, Osmanlıca ve Türkçe'nin Arapça'dan beslendiğini, İran edebiyatı ile Divan edebiyatında Arapça'nın etkilerini bu madde başlıklarında bulacaksınız.
madde başlığı
Arapça 1:312b, görsel
ilgili maddeler
Afrika dilleri 1:52b
Afrika halkları 1:56a
Alfabe: yazı: görsel 1:146
Ali, Hz.: yazı: görsel 1:150
Arabistan 1:309a
Aruz 2:50a
Divan edebiyatı 5:249a Eğitim 6:71b Farsça 6:256a iran edebiyatı 9:70b Kuran 11:103a vd. Milli edebiyat 12:220b Osmanlıca 13:233a vd. Türkçe 18:28b
Bazı Ayrıntılara Dikkat Edin
İnsanlar çoğu zaman ellerindeki dizinin genel kurallarını bilmedikleri için aradıklarını bulamazlar. Özellikle nükleer fizik, Orhan Veli Kanık, III. Selim, Türkiye İş Bankası, Charles Dickens, "Alice Harikalar Diyarında" gibi birkaç sözcükten oluşan girişlerde insan hangi sözcüğe bakması gerektiğine karar veremeyebilir.
Genel kural olarak, birkaç sözcükten oluşan girişleri konuşurken nasıl söylüyorsanız öyle, yani ilk sözcüğün alfabetiğinde aramanız gerekir: Nükleer fizik, güneş enerjisi, Tunç Çağı, Atlas Okyanusu, Süleymaniye Camisi gibi konulan ve "Sinekli Bakkal", "Mona Lisa" gibi kitap ve tablo adlarını doğrudan ilk sözcüğün baş harfinde bulabilirsiniz. Yalnız yabancı dillerdeki the, le, la, das, el- gibi tanımlayıcı sözcükler alfabetik sıralamaya alınmamış, gerektiğinde Cezire, el- biçiminde sözcüğün sonuna eklenmiştir. (El Salvador ya da El-Azhar Üniversitesi gibi doğrudan "E" alfabetiğinde aranacağına kuşku duyulmayan girişler bu kuralın dışındadır.)
Bu dizinde, söylendiği gibi aradığınızda bulamayacağınız tek şey kişilerin adı olabilir. Ama, soyadı kullanılan bütün ülkelerdeki kişileri önadıyla değil, soyadıyla aramanız gerektiğini ansiklopedideki madde sıralamasından zaten biliyorsunuz; örneğin: Kanık, Orhan Veli; Dickens, Charles; Biret, İdil; Hugo, Victor.
Eskiçağlarda yaşadıkları için soyadı olmayan kişiler, peygamberler ve azizler, tahta çıkış sırasıyla adlandırılan padişahlar, krallar ve yapıtlarında soyadını kullanmayan ya da daha çok önadıyla bilinen bazı ünlü kişiler, gene ansiklopedide alıştığınız gibi önadlarıyla ya da lakaplarıyla verilmiştir:
MuhammedAlfabetik Sıralama
Hz. Yuhanna
Aziz Âli Paşa
Mehmed IV
Yavuz Sultan Selim
Leonardo da Vinci
Cezzar Ahmed Paşa
Nâzım Hikmet
İnsanların böylesine geniş kapsamlı bir dizinden yararlanamamalarının temel nedeni, alfabetik sıralamanın kurallarını bilmemeleridir. Dizini başarıyla kullanabilmek için her şeyden önce alfabetik sıralama yöntemini iyice incelemeniz gerekir.
Bu dizinde uygulanan ilk kural, kaç sözcükten oluşursa oluşsun ve ister ayrı ister bitişik yazılsn, bütün girişlerin tek bir sözcük kabul edilerek alfabetik sıralamaya alınmış olmasıdır. Bu nedenle, her girişi harf harf düşünerek alfabetik sıralamadaki yerini kolayca bulabilirsiniz:
Acı bademEğer girişin yanında virgülle ayrılmış bir önad ya da bir rakam varsa, alfabetik sıralama biraz daha karmaşık duruma gelir. Örneğin:
Acıbakla
Acıbalık
Acıdülek
Acıelma otu
Acı Göl
Acıgöl
Acıpayam
"Acı Tütün"
"Acıya Yazgılı Çocuk"
Charlesİlk sıradaki Charles Galler prensidir ve adının yanında herhangi bir ek olmadığı için öbürlerinden önce gelir. Bunu, bir virgülle ayrılmış olan öbür Charles'lar izler. Sözcüklerin sıralamada yer değiştirliğini belirten virgül, alfabetik sıralamayı etkileyen tek işarettir. Yani virgülden sonraki sözcükler yek sayılır ve aynı soyadlı birkaç kişi varsa, önadlarının alfabetiği ayrıca gözetilir. (Bu arada, kişilerin önadından önce yazılan "Sir" gibi unvanların dizinde belirtildiğini, ama alfabetik sıralamada göz ölüne alınmadığını eklemeliyiz. Örneğin Davy, Sir Humphry adını Davy, Humphry alfabetiğinde almalısınız.) Bundan sonra gelenler, hanedan numarasına göre sıralanmış olan öbür Charles'lardır. En sonunda da birden fazla sözcükten oluşan adlar gene harf alfabetiğine göre sıralanarak dizindeki jerini alır. Virgülün alfabetik sıralamayı etkilemesine karşılık, sözcüklerin arasındaki nokta işareti liç göz önüne alınmaz. Örneğin A. Kadir'i A harfinin başında değil "Ak" harfleriyle başlayan girişler sırasında aramalısınız.
Charles, Jacques A.
Charles, Ray
Charles I
Charles V
Charles IX
Charles de Gaulle Havalimanı
Charles Martel
Charlestown
Charles yasası
İki ya da daha çok giriş, aralarında hiçbir ayrım olmayan aynı adı bölüşüyorlarsa bu kez yeni sıralama kuralları gereklidir. Eğer bu girişlerden biri kişi, biri yer, öbürü nesne ya da kavram adıysa, bunları dizinde bu sıralamayla bulacaksınız. Örneğin Roma mitolojisindeki Mars, gezegen Mars'tan önce gelir. Aynı biçimde, böcek adı olan Akrep'i takımyıldız olan Akrep, bunu da saatin küçük ibresi olan Akrep girişi izler. Eğer kişilerin adları da tümüyle aynıysa, sıralamada bu kez yeni bir ölçüt göz önüne alınır. Sözgelimi dizinde Charles II adını taşıyan iki kral olduğunda bu girişler ülke adına göre sıralanır ve Fransa Kralı II. Charles, İngiltere Kralı II. Charles'tan önce gelir. Acı Göl ve Acıgöl biçiminde yazılan iki giriş olduğunda da, örneğin Göller Yöresi'ndeki göl birinci, Nevşehir'in ilçesi ikinci sırada yer alır.
Bir sayıyla başlayan girişler de (örn. 1961 Anayasası) okunduğu gibi alfabetik sıralama içinde verilmiştir:
Binboğa DağlarıBaşka bir sorun da yabancı dillerde "Mc" ve "Mac" gibi iki ayrı biçimde yazılan sözcüklerde karşımıza çıkar. Bu girişler özgün biçimiyle yazılmış, ama okunduğu gibi "Mac" alfabetiğine yerleştirilmiştir:
1961 Anayasası
Binet, Alfred
Bingazi Binicilik
1812 Savaşı
MacArthurGene yabancı dillerde Saint, Sainte vb. ile başlayan kişi ve yer adları alfabetik dizinde mutlaka acık yazımıyla verilmiş, yalnız açıklama paragraflarında bazen "St." kısaltması kullanılmıştır.
"Macbeth"
McCarthy
McDonald's
Macellan
Dizinde, başka ilgili girişlere de bakmanız gerektiğini hatırlatan siyah noktaların dışında, çok sayıda gönderi girişi düzenlenmiştir. Böylece bir sözcüğün eşanlamlarından, bir adın değişik yazımlarındın ya da sözcüklerin kısaltılmış biçimlerinden arasanız bile istediğiniz girişe ulaşabilirsiniz. Örneğin:
Akne bak. Ergenlik sivilcesiBir dizin hazırlarken, okurların bu dizinden en iyi biçimde yararlanabilmesi için pek çok kural Koymak gerekir. Ama bir dizini kullanırken göz önünde bulundurulacak temel kural sağduyunun sesini dinlemektir. Aradığınız herhangi bir girişi ilk bakışta bulamazsanız, değişik olasılıkları düşünerek yeniden deneyin. Örneğin Hammamizade İsmail Dede Efendi'yi Hammamizade ya da Dede Efendi alfabetiğinde bulamazsanız, İsmail Dede Efendi olarak aramanızda yarar vardır.
Siyam bak. Tayland
BM bak. Birleşmiş Milletler
Tanrı varsa eğer, ruhumu kutsasın... Ruhum varsa eğer!
