Çeçence

Çeçence
Vikipedi, özgür ansiklopedi

Çeçence (Çeçence: Нохчийн мотт / Nohçiyn mott, Çeçen dili), çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu lisândır. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.

Sınıflandırma
Çeçence Kafkas dillerinden biridir. Dilbilimsel açıdan İnguşça ve Batsça ile birlikte Nah dilleri öbeğine girer. Bu elsineden Çeçence ve İnguşça yazılı dildir ve Kuzeydoğu Kafkas dilleri içinde yer alırlar.

Coğrafî dağılım
Ekim 2002 yılı Rus verilerine göre 1.330.000 kişi Çeçence konuşmaktadır. Ethnologue[1] tahminlerine göre bu sayı 995.000’dir. Rusya dışında Çeçence konuşan nüfus ağırlıklı olarak Ortadoğu ülkelerine yayılmıştır. Bu ülkelerin başında Ürdün gelir. Türkiye’de de Çeçence konuşan bir nüfus vardır, ancak kesin sayısı bilinmemektedir.

Resmî statüsü
Çeçence, Rusça ile birlikte Çeçenya’nın iki resmî dilinden biridir.

Diyalektleri
Çeçence’nin birkaç diyalekti vardır:

• Ploskost
• İtumkala (Şatoy)
• Melhin
• Kist
• Çeberloy
• Akkin (Auh)

Alfabeler
Çeçenya’nın dağlık kesiminde Gürcü alfabesiyle ilk yazılı birkaç belge bulunmuş ancak bunun Çeçence olduğu kesin olarak doğrulanamamıştır. Daha sonra Çeçence, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu alanda ilk reformlar Şeyh Şamil döneminde, daha sonra 1910, 1920 ve 1922 yıllarında yapıldı.
Kiril, Latin ve Gürcü harflerine dayanan Uslar alfabesi, daha çok akademik çevrelerce kullanıldı. Bu alfabe 1911 yılında yeniden düzenlendi, nacak Çeçenler arasında yaygınlık kazanmadı.
1925’te Latin alfabesinden uyarlanan bir alfabe geliştirildi. 1934’te İnguşça’nın yazımı içinde ortak hale getirildi. Ancak 1938 yılında kaldırıldı.

A a Ä ä B b C c Č č Ch ch Čh čh D d E e F f G g Gh gh H h I i J j K k Kh kh L l M m N n N̡ n̡ O o Ö ö P p Ph ph Q q Qh qh R r S s Š š T t Th th U u Ü ü V v X x X́ x́ Y y Z z Ž ž

1938-1992 arasında Çeçence’nin yazımında kullanılan Kiril alfabesi.

A a Ä ä B b C c Ċ ċ Ç ç Ç̇ ç̇ D d E e F f G g Ġ ġ H h X x Ẋ ẋ I i J j K k Kh kh L l M m N n Ŋ ŋ O o Ö ö P p Ph ph Q q Q̇ q̇ R r S s Ş ş T t Th th U u Ü ü V v Y y Z z Ƶ ƶ Ə ə

Türkçe'den Çeçence'ye geçen alıntılar

• айг1ар < Türk. aygır
• ахча < Türk. akçe
• бел < Türk. bel [küreği]
• боз < Türk. bez
• бусалба < Türk. müslüman
• дин < Türk. din
• зайт < Türk. zeytin
• кема < Türk. gemi
• къолам < Türk. kalem
• ламаз < Türk. namaz
• малик < Türk. melek
• нар < Türk. nar
• пайда < Türk. fayda
• пошмакх < Türk. başmak
• г1ум < Türk. kum
• хорбаз < Türk. karpuz
• хьайба < Türk. ayva
• эскар < Türk. asker

Örnekler

Selamlaşma - Marşhallah

Sabah: Uyrie
Öğlen: De
Akşam: Süyrie
Gece: Büysa

Tek Kişiler İçin:
Jüyrie Dika Xülda Xhan - İyi Sabahlar Sana - Günaydın (Uyriye Dika Hülda Han)
De Dika Xülda Xhan - İyi Öğlenler Sana - Tünaydın (De Dika Hülda Han)
Süyrie Dika Xülda Xhan - İyi Akşamlar Sana (Süyrie Dika Hülda Han)
Büysa Dika Xülda Xhan - İyi Geceler - (Büysa Dika Hülda Han)

Birden Fazla Kişiler İçin:
Jüyrie Dika Xülda Xhun - İyi Sabahlar Size -(Uyriye Dika ülda Hun)
De Dika Xülda Xhun - İyi Öğlenler Size -(De Dika Hülda Hun)
Süyrie Dika Xülda Xhun - İyi Akşamlar Size (Süyrie Dika Hülda Hun)
Büysa Dika Xülda Xhun - İyi Geceler Size (Büysa Dika Hülda Hun)

Selam (1 kişiye söylerken) - Marshalla Du Xhöga (Maşalla Du Höga)

Selam (1'den fazla kişiye soylemek için) - Marshalla Du Shun (Maşalla Du Şun)

Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi & MsXLabs

Çeçence

Kafkas dillerinin Çeçen-Lezgi kolundan bir dil. Bugün büyük çoğunluğu Çeçenistan'da yaşayan 400.000'e yakın Çeçen tarafından kullanılmaktadır. "A'uh" ve "İçkeri" adlı iki lehçesi vardır.