Beyit Nedir?

Beyit

Şiirde, sonları uyaklı iki dizeden oluşan, kendi içinde bağımsız bir yapısı ve anlam bütünlüğü olan birim. Bir beytin her dizesi, kendi içinde bir bütün olabildiği gibi, birinci dizedeki anlam İkincisinde de sürebilir. Beyit uzun şiirlerde anlatım birimi olarak sık sık kullanılır. Ama güçlü ve özlü söyleyişlere elverişli olduğu için bağımsız tek şiirler halinde yazılabildiği gibi, başka şiir biçimlerinin bir parçası olarak da ele alınabilir (örn. Shakespeare’in bir beyitle sona eren soneleri).

Fransız dramatik ve öykülü şiirinde, uyaklı aleksandren en çok kullanılan beyit biçimidir. 17-18. yüzyıl Alman ve Felemenk şiirinde de aleksandren beytin etkisi görülür. Beyit terimi, Fransız şiirinde çoğu kez kıta anlamında da kullanılır. Örneğin “kare” beyit, her biri sekiz heceden oluşan sekiz dizeli bir kıtadır. En tanınmış İngiliz beyti, kahramanlık beytidir. Bu beyitte, bir uzun bir kısa hecenin art arda gelerek oluşturduğu beş heceli ve uyaklı iki dize vardır ve okurken her dizenin ortasında hafifçe durulur. İlk kez 14. yüzyılda Chaucer’ın kullandığı kahramanlık beytini, 17. yüzyıl sonları ve 18. yüzyıl başlarında Dryden ve Pope geliştirmişlerdir.

Beyit Elizabeth ve I. James dönemlerinin uyaksız koşukla yazılmış tiyatro yapıtlarında uzun bir konuşmanın sonunda ya da bir diyalog sırasında, dramatik vurguyu güçlendirmek için sık sık kullanılmıştır.

Beyit Türk edebiyatında da yaygın bir nazım birimidir. Özellikle divan edebiyatı beyit temeline dayalıdır. Bu yüzden divan edebiyatında beyit üzerinde çok durulmuş, beyti oluşturan dizelerin bölümleri, beytin şiir içerisinde aldığı yer, birçok nitelemeye konu olmuştur.

Divan şiirinde, bir beyitteki iki dize de kendi içinde iki parçaya ayrılır. Birinci dizenin ilk parçasına “sadr”, son parçasına “aruz” ya da “harb”, ikinci dizenin ilk parçasına “ibtida”, son parçasına “acz” ya da “darb” denir. Sadr ile aruz ve ibtida ile acz arasında kalan parça “haşv” olarak adlandırılır. Beyit, bir şiirdeki durumuna, bağımsız olup olmamasına ve uyaklarına göre de değişik adlar alır. Uyaklı bir beyite “beyt-i musarra”, uyaksıza “ferd” ya da müfred” adı verilir. Divanlarda, müfred beyitler “müfredât” adıyla ayrı bir bölümde toplanır. Uyaklıların yer aldığı bölüm “metali” olarak adlandırılır. Gazel ve kasidelerin ilk beyitlerine “matla”, son beyitlerine “makta” denir. Matla beyitler hep uyaklıdır. Gazelde matladan sonra gelen beyite “hüsn-i matla”, maktadan önce gelene de “hüsn-i makta” denir. Gazelin en güzel beyti “beytü’l-gazel”, kasidenin en güzel beyti “beytü’l-kaside” olarak adlandırılır. Her manzumenin en güzel beytine “şah- beyit” denir. Kasidede şairin adının geçtiği beyte “tac-beyt”, gazelde ise “mahlas beyti” ya da “mahlas-hane” adı verilir. Kasidenin nesib bölümünden medhiye bölümüne geçiş beytine “giriz” ya da “giriz-gâh”, terkib-i bend ve terci-i bendlerde, terkib-hane ve terci-haneler arasındaki beyitlere “vasıta beyit” denir. Anlamı bir başka beyit tarafından tamamlanan beyit ise “merhun beyt” adını alır.

Yaygın olmamakla birlikte, âşık edebiyatında da beyit kullanıldığı görülmüştür. Âşıklar beyte aruzla ve gazel biçiminde söyledikleri divan, kalenderi, semai gibi şiirlerde yer vermişlerdir.

BEYİT

Aynı vezinde iki dizeden oluşan nazım birimi. Sözcük, eski edebiyatta Arapça söylenişine uygun olarak beyt biçiminde kullanılmıştır. Sözlük anlamı, "ev, hane, yuva"dır. Divan edebiyatında beytin ana nazım birimi sayılması, anlamın bir beyitte tamamlanması kuralına ve beyitler arasında vezin-kafiye birliğinin yeterli bulunmasına yol açar. Bir beyit, tıpkı aruz kalıpları gibi parçalara ayrılır ve taşıdığı özelliğe göre adlar alır. Manzumenin ilk beytine matla, ikinciye hüsni matla, son beyte makta, ondan bir öncekine hüsni makta, şairin adının geçtiği beyte mahlas beyti (kasidede tacbeyt), mısraları kafiyeli olan beyitlere musara, bir gazelin ya da kasidenin en güzel beyitlerine de beytü'l gazel, beytü'l kasid denir. Tanzimat'tan sonra, beyitler arasında konu birliğinin önemsenmeyip vezin ve kafiye birliğinin yeter sayılması anlayışı eleştirilmiş, beyit esasına dayalı nazım biçimlerine Abdülhak Hamit bütünüyle karşı çıkmış, onu izleyen Edebiyatı Cedideciler beyit anlayışını kırmışlardır.

Divan şairinin bütün düşüncesi, beyitleri meydana getirecek kafiyelerle ikişer mısra söyleyebilmekti. Divan edebiyatındaki bu şiir anlayışı, bizde "Edebiyat-i Cedide" ile değişmeye başlamıştır. Anlamın bir beyitte tamamlanmasının şart olmadığı sonraki beyitte, hatta daha sonraki beyitlere geçebileceği hakkındaki örnekler, bu edebiyat akımı ile edebiyatımızda gelişmiştir.

Böylece, bir nazım şeklinde konu birliğine önem verilmesi yoluna geçilebilmiştir. Özellikle divan edebiyatı beyit temeline dayalıdır. Divan edebiyatında, bir beyitteki iki dize kendi içinde iki parçaya ayrılır. Birinci dizenin ilk parçasına sadr, son parçasına aruz ya da harb denir. İkinci dizenin ilk parçası ibtida, son parçası acz ya da darb'dir.

Sadr ile aruz, ibtida ile acz arasında kalan bölüm haşv olarak isimlendirilir. Uyaklı bir beyite "beyt-i musarra", uyaksız olanlara "ferd" ya da "müfred" denir. Divanlarda müfred bölümleri müfredat adıyla ayrı bir bölümde toplanır. Uyaklı beyitlerin olduğu bölüme de "metali" denir.