Dünya Tiyatrosu - Fırtına (Shakespeare)

Dünya Tiyatrosu - Fırtına (Shakespeare)
Fırtına, (İngilizce: The Tempest) William Shakespeare'in beş perdeden oluşan, trajik-komik hatta fantastik, oyunlarından biridir. Genellikle 1610 ya da 1611'de yazıldığı varsayılmaktadır ama bazı otoritelere göre daha önce yazılmıştır . Shakespeare'in başka yazarlarla işbirliği yapmadan, tek kendisinin yazmış olduğu son tiyatro eseridir. Türü konusunda kesin bir anlaşma yoktur. İlk 1623de yayınlanmasında, Birinci Folyo edisyonunda, komedi olarak adlandırılmıştır ama çağımızda birçok modern otorite tarafından romans olarak sınıflandırılmaktadır. 1642de Cromwell'in devrim idaresi tarafından İngiliz tiyatrolarinin kapatılmasina kadar pek az dikkat çekmiştir. Kıraliyet idaresinin Restorasyonu ile tiyatrolar tekrar açıldıkları zaman çok ilgi görmüş ve popüler olarak sahnelerde birçok defa tekrarlanmıştır; ama bu oyunlarda çok defa orijinal metin değil değiştirilmiş telif metinler kullanılmıştır. Ondokuzuncu yüzyıl ortalarında tiyatrolar orijinal metinleri kullanmaya başlanmışlardır. Yirminci yüzyilda kritikler ve edebiyat bilimcileri tarafından çok köklü bir yeniden değerlendirmeden geçirilmiştir ve çağımızda Fırtına Shakespeare'in en önemli eserlerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Oyunun mekanı eski Milano Dükası olan sihirbaz Prospero ve kızı Miranda'nın yaşadığı bir sihirli adadır. Prospero bu adada tahtını elinden alan kardeşi Antonyo ve Napoli Kıralı Alonso yüzünden 12 yıldır bulunmaktadır. Bu adayı bir ağaçta hapisden kurtardığı (hava ve rüzgarı kontrol edebilen pozitif güçlü) Ariyel adlı bir hava perisi ve onun vahşi şekilsiz sakat (toprak, şiddet ve ölümü simgeleyen) oğlu Kaliban ile paylaşmaktadırlar. Prospero onlardan sihir ve adada nasıl yaşabileceğini öğrenmiş; ama her ikisini de kendine bağımlı yapmıştır. Prospero sihir kullanarak Napoli Kıralını ve kardeşi Milano Dukasını ve bir sıra değişik karekteri bir deniz yolculuğunda olduklarını öğrenmiş ve çıkarttığı bir fırtına dolayısıyla adasına getirmiştir. Oyunun çeşitli olayları Prospero'nun adasında geçmektedir. Sonunda Propero'nun hava perisi olan Ariyel'in çabalarıyla, herkes işledikleri suçları için kabahatlarini kabullenip bu hareketleri için pişmanlık duyarlar. Prospero Napoli Kıralı ve kardeşi Antonyo ile uzlaşır; kızı Miranda'yı Napoli Kıralının oğlu Ferdinand'a evlendirir; Ariyel ve Kaliban'in bağımsızlıklari sağlar; sihirbazlığı ve sihirle uğraşmayı bırakarak yine Milano Dükası olarak geri İtalya'ya geri doner.
Yazılma kaynağı, zamanı ve sahnede ilk oyun
Fırtana genel yazılma akımı tek bir kaynağa bağlı olmayan Shakespeare'in oyunları arasında nadir bulunan bir oyundur. Oyun birçok kaynakta bulunan olaylardan meydana gelmiş bir bilesim şekilindedir.

Shakespeare otoriteleri fırtına ve fırtınadan batan bir gemi konusunda oyunda bulunan betimleme, açıklama ve söz oyunlarının 1609da Virjinya'ya gitmekte olan Sea Venture adlı bir geminin Bermuda adaları açıklarında kazaya ugrayıp ve batmasıni kendi gözleri ile gören William Stracheyin hazırladığı yazılı rapora bağlamaktadırlar. Bu rapor 1610da yazılmış; el yazısı ile çoğaltılmış kopyaları birçok kişi tarafından görülmüş ve 1625de basılmıştır. Bu el yazı kopyalarının birinin Shakespeare'in eline geçip Fırtına oyununa kaynak olduğuna ekseriyetle bir inanış bulunmaktadır. Diğer fırtına ve gemi kazası hakkında yazıların da etkileri olabileceğini belirten kritikler de bulunmaktadır.
Oyunun genel şekli hiç şüphesiz klasik İtalyan commedia dell'arte oyunlarına dayanmaktadır. Bu oyunlarda bazan bir sihirbaz ve kızı, doğasal olmayan hizmetkarlar ve diğer kaba saba köylü karakterler bulunmaktaydı. Komediya'da çok kere Fırtınadaki Stefano ve Trinculo'ya çok benzeyen (daha önce "Zanni" adlı) sonradan "Arlecchino" adı verilen bir soytarı karakter ve ortağı "Brighella"; Kaliban'a karşıt olan "Pulchenilla" adlı seks azgını kambur bir Napolili adam; Miranda ve Prospero'ya karşıt olan zeki ve güzel "Isabella" ve ona iyi bir koca bulmaya gayret eden zengin fakat devamlı her işe karışan baba "Pantalone" bulunmaktaydı.

Buna ek olarak Gonzalo'nun konuşmalarından biri Fransiz yazarı Montaigne'in insan yiyen Karaipli kizilderilileri övmek için yazdığı "Yamyamlar Hakkında" adlı denemeden alınmıştır. Prospero'nun sihir kullanma kudretinden vazgeçmek için yaptığı bir konuşma ise sözcük ve sözcuk aynen Romalı şair Ovidin Metamorfozlar adlı klasik şiir kitabında Medea ağzından verilen bir konuşmadır.

Karakterler
* Prospero: Milano Dükası - baş kahraman.
* Miranda: Prospero'nın kızı (Latince "Miranda" harika demek olduğu için çok kere "Harika" olarak da adlandırılır.)
* Ariyel: bir hava perisi.
* Kaliban: şekilsiz sakat Prospero'nun kölesi ve Sikoraks'in oğlu. Adanın yasal sahibi.
* Alonso: Napoli kralı.
* Sebastiyan, Alonso'nun erkek kardeşi.
* Antonyo: Prospero'un erkek kardeşi, Milano Düka'lığı gasp etmiştir.
* Ferdinand; Alonso'un oğlu.
* Gonzalo: Prospero ve Miranda sürgüne gönderilmeden Prospero'ya yiyecek, su ve kitap veren yaşlı ve iyiyi görebilen bir devlet danışmanı.
* Adriyan ve Fransisko: asılzadeler.
* Trinkulo: bir soytarı.
* Stefano: bir sarhoş kahya.
* Gemi kaptanı
* Lostromo
* Iris, Ceres ve Juno: mitolojik periler.
* Sikoraks: (Oyun başlamadan önce ölmüş olduğu bildirilip sadece ismi geçer) cadı kadın ve Kaliban'in annesi
Konu özeti
Milano'nun yasal dükü olan sihirbaz Prospero, kıskanç kardeşi Antonio tarafından , Napoli Kıralı Alonso yardımı ile tahttan indirilmiş ve üç yaşında kızı Miranda ile birlikte bir ufak tekneye bindirilirek denize bırakılmaya mahkum edilmişlerdi. Prospero gizlice Gonzalo'nun yardımına sığınarak kendilerine verilen küçük ve köhne tekneyi daha deniz seyahatine uygun bir gemi ile değiştirmesini sağlamıştı. Bu yeni tekne yaşamaya yeter miktarda su ve yiyecek ile tedarik edilmişti; tekne kazaya uğraması halinde kullanılabilecek emniyet cihazları ile donatılmıştı ve bunların yanında çok ayrıntılı konulari kapsayan çok sayıda kitap ihtiva eden bir kütüphane taşıyordu. Prosepro ve kızı Miranda böylelikle ana deniz yolları dışında bulunan bir adaya çıkıp orada yerleşmişler ve oniki yıldır bir adada yaşama zorunda kalmışlardı.

Prospero büyük şahsi çabalar ile gemide bulunan kütuphanedeki ayrıntılı kitapları okuyarak sihirbazlik gücünü geliştirmişti. Adada bir agaç içinde hapis olan ve Prospero tarafından bu hapisden kurtarılan bir havasal ruh olan Ariel de pek isteksiz olmasına Prospero'nun sihirbazlik öğrenme çabalarına yardım sağlamıştır. Ariel bu hapse bu adaya önceden sürgüne yollanan Cezayirli cadı kadın olan Sycorax tarafından konulmuştu ve Sycorax Prospero ve Miranda adaya gelmeden önce ölmüş bulunuyordu. Ariel kendisini kurtardığı için Prospero'ya minnet borcu ile bağlı kalmaktaydı. Prospero Ariel'i kendisine bu borçtan kurtamaya vaad etmekle beraber bu vaadini gerçekleştirmeyi devamlı olarak daha ileride bir tarihe geciktirmekteydi.

Adada bulunan Prospero ve Miranda gelmeden önce tek diğer ruhsal olmayan varlık Sycorax'in oğlu olan ve bir canavar gibi özürlü ve bozuk vücutsal şekilli olan Kalibandı. Prospero adaya çıktıktan sonra Kalibani benimsemis ve kendisi ve kızı Miranda ona kendi dillerini ve dinlerini oğretip iyi bir eğitim sağlamışlardı. Fakat Kaliban Miranda'ya tecavüz etmeye çalısınca Prospero tarafından köle gibi, sahibine odun taşıyıp adada bulunan domuz fındıklarını toplama hizmeti sağlanmaya zorlanmıştı. Kölelikten hoşlanmayan Kaliban Prospero'yu ve kızı Miranda'yı gaspediciler olarak görerek onlara kızgınlık ve küskünlükle hizmet etmekteydi. Buna karşılık Prospero ve Miranda Kaliban'a nefret ve küçünmseme ile bakmaktaydılar.
I.Perde
Oyun Prospero'nun kardeşi Antonio'nun gemi ile adanın yakınından geçeceğini sihirle oğrendiği zaman ortaya çıkarttığı (oyunun ismi olan) fırtına dolayısıyla adada karaya oturmasi ile başlar. Kazaya uğrayan gemide Tunus Kıralı'nin Napoli Kıralı Alonso'nin kızı olan Claribel'e evlneme töreninden dönen asiller bulunmaktadır. Bunlar arasinda üç günahkar Propero'nun kardeşi ve o zamanki Milano Dükü Antoniyo, Napoli Kıralı Alonso, Alonso'nun kardeşi Sabestian ve ayrica Alonso'nun kırallık müşaviri Gonzalo ve Alonso'nun oglu Ferdinand bulunmaktadır. Sihirini kullanan Prospero kazazedeleri birkaç gruba ayırır. Alonso ve oğlu Ferdinand değişik gruplarda olup birbirlerinin hayatta olmadıklarına inanırlar. Bu adadaki herkes gerçeğin ne olacağını öğrenmek hedefiyle bulunmaktadır. Miranda bile gerçekte iyi ile kötüyü ayırmayı anlayıp: nefret ve küçümseme ile davrandığı Kaliban'ı kabul etmeyi ve Alonso'nun oğlu Ferdinand'i sevmeyi öğrenecektir.

II.Perde
Bu ada tarihin eski dramlarından olan devlet idaresinin gaspının tekrar oynacağı bir sahne haline gelmiştir. Sebastian ve Antoniyo, Napoli Kıralı Alonso'yu ve devlet müşaviri Gonzalo'yi öldürüp Sebastian'ın devlet idaresini ele almasını planlarlar.

III.Perde
Kaliban iki yeni sahip bulmuştur: sarhoş soytarılar Triculo ve Stefano. Bunlarla birlikte adayı Prospero'nun elinden kurtarıp yeni bir dünya yaratmak için planlar yaparlar. Erdemli bir kişi olan kirallik müşaviri Gonzalo bile adanın yeniliğine kendini kaptırıp fazilete dayan bir ülkenin kırallığını düşlemektedir. Babasının faziletini kaybettiği için tanrı tarafından cezalandirılıp öldüğüne inanan Ferdinand kendini Napoli kıralı olarak kabul etmeye başlar.
Ariel'in yardımı ile Prospero da gerçeği aramaktadır. Ferdinand ile Miranda arasinda bir romantik ilişki sağlamak için çalışır; iki genç hemen birbirine açık olurlar; ama Propero "çok kolay kazancın ödülünü hafif olarak görmeye" yol açabilecegini düşünerek Ferdinand'in kendine hizmet etmesini sağlar. Tahtının gasıplarından intikamını alma planı gerçekleşirse sihrabaz değneğini kırıp atmaya ve sihirbazlık kitabını denizlere batırıp ortadan kaldırmaya karar verir.

Kazazadeler kendileri için hazırlanmış bir sofrayı görürler, ama Ariel bir canavar kılığı ile bütün herşeyi yeyip bitirir. Ariel canavar kılığı ile üç günahkar adamı Propero'ya ihanetle suclar ve azarlar. Acayip gürültüler, sesler ve müzik kazazedeleri çok rahatsız eder; bu labirent gibi adada akıllarını kaybettiklerine inanmaya başlarlar ve kaçışmaya başlarlar.

IV. Perde
Prospero düşmanlarının yollarını sihirle idare ederek hepsinin kendi bulunduğu yere gelip Prospero hazırlanmış bir mask tipi oyunu görmelerini sağlar. Bu gösterişli oyunu hazirlamis olan Prospero evlilik ve çalışmaya dayanan medenileştirilmiş bir doğanin idealini inceler. Fakat bu oyun Kaliban'in komplosunu gerçekleştirmeye çalışması ile durdurulur. Shakespeare böylece hiçbir uyumlu görüşün ve davranışın kötüyü ortadan kaldıramiyacağını ve kotunun her zamnan bulunmasının kabullenip engelenmesi gereğine işaret etmektedir.

V.Perde
Bir uyumluluk simgesi olan bir satranç tahtası etrafında herkes Prospero onunde toplanmistir. Prospero yıllar önce kendi kardeşinin ihanetini ve buna Alonso'nun yardımını affettiğini söyler ve Antoniyo ile Sebastian'ı yeni bir ihanet planları yapmamaları için uyarır. Tanrıya inancının sonsuz olduğunu söyleyip sihirbazlığı birakacağını bildirir.

Prospero'ya son hizmetini yapmak üzere Alonso ve maiyetini kolayca devlet donama birliklerine oradan da Napoli'ye gidebilmeleri için uygun rüzgarı hazırlar. Ariel bir havaya serbest bırakılır. Prospero Kaliban'i da af eder ve son geceyi geçireceği odayı hazırlamaya gonderir.
Epilog
Oyunun epilogunda Propero seyircilere hitapla adasından serbest kalması için seyicilerin alkışlarını beklediğini ifade eder.

Uyarı sonu.
Ana temalar ve kritik
Beyazperdeye ve televizyona uyarmalar ve adaptasyonlar
'Fırtına oyunu birçok defa değişik şekillerde beyazperdeye aktarılmıştır. Şu bir kronolojik özettir:

Sessiz film
* 1905de ilk defa Fırtına oyununun 2½-dakika süreli başlangıç fırtına sahnesi tiyatro sahnesinden doğrudan doğruya siyah-beyaz filme çekilmış ve film elle boyandıktan sonra renkli olarak vizyona konulmuştur.
* 1910'da The Tempest Ingiliz rejisor Percy Stowe tarafindan 10 dakikalik bir film olarak çekilmiştir. Ama bu filmin konusu orijinal oyunun başlangıcından önce Prospero'nun adasındaki olaylar ile ilgilidir.
* 1911'de ABD'de rejisor Edwin Thanhouser idaresinde The Tempest adlı bir film çevrildiği bilinmektedir ama bu filmin tek bir kopyası bile şu anda bulunmamaktadır.
* Fırtına bir başka sessiz film olarak ABDde çekildiği bilinmekle beraber ama bunun adından başka hiç bir izi kalmamıştır.
Savaş sonrası
İkinci Dunya Savaşından sonra bir sıra Fırtına oyununa dayalı ama biraz veya hemen hemen tümüyle değiştirlmiş varyasyonlar veya adaptasyonlar beyazperdeye ve televizyona uyarılmıştır. Tek bir genel vizyona giren film ve iki tane televizyon filmi orijinal metine sadık kalmışlardır.

* 1946da Amerikan direktor William A. Wellman Yellow Sky (Sarı Gök) adı altında bir Western filmini Fırtınadan adapte etmiştir. Gregory Peckbu film'de (Prospero yerine) Stretch adlı kahramandır.

* 1956de bilim-kurgu filmi olarak Forbidden Planet (Yasak Gezegen) adı altında direktor olarak Fred M. Wilcox ve başrollerde Walter Pidgeon, Anne Francis ve Leslie Nielsen olan çok tanınmış bir adapasyon ABD Hollywood'da yapılmıştır. Mekan Altair-IV planetindedir; Profesör Morbius (Walter Pidgeon) ve kızı Altaira (Anne Francis) Prospero ve Miranda rollerini alırlar. Ariel bir robot olan Robbie the Robotdur; ama Kaliban Morbius'un gizli şuuraltı kimliği olan, tehlikeli ama görülmez id canavarıdır.

* 1960da The Tempest adlı ABDde televizyon Hallmark Hall of Fame serisi için hazırlanan bir filmde oyunun metnine sadık kalınmıştır. Rejisor George Schaaefer olup başrolleri Maurice Evans (Propero), Richard Burton (Kaliban), Lee Remick (Miranda) ve Roddy McDowall (Ariel) oynamışlardır. Bu film kritiklerin ve TV seyircisinin çok övgüsünü çekmiştir.

* 1980de İngiliz prodüktör Derek Jarman The Tempest adlı eşcinsel-erotik temli bir film sınırlı vizyona koymuştur. Bu film Shakespeare'in dilini ve karaketerlerini kullanmakla beraber ana metinden köklü ayrılmaları ile ün yapmıştır. Başrolleri Toyah Willcox (Miranda)ve Heathcote Williams (Prospero) almışlardır. Şişman ve çıplak Sikoraks (Claire Davenport) yetişkin oğlu Kaliban (Jack Birkett)ı emziriken Elisabeth Welch'in "Stormy Weather (Fırtınalı hava)" şarkısının duyulması en tanınmış/igrenç sahnelerindendir. (85 dakika).

* 1980de İngiliz BBC televizyonu The Tempest oyununu metnine uygun kalarak William Shakespeare eserleri dizisi için filme almıştır. Başrolü Michael Hordern (Prospero) oynamıştır.

* 1982de Amerikan direktör Paul Mazursky Tempest adı ile bir adaptasyon hazırlamıştır. Başrollerde John Cassavetes (Phillip Dimitrious adı ile Prospero rolü), Molly Ringwald (Miranda), Susan Sarandon (Aretha adı ile Ariel rolü) ve Raul Julia (Kalibanos) bulunmaktadır. Bu film New York'lu bir mimarın bir küçük Ege adasında kızının psikolojik problemlerine eğilmektedir. Kritikler bu filmi uzunluğu ve belli konu ile temlere odaklanmadan daldan dala atlayan içeriği için tenkit etmişlerdir.

* 1983de ABDde TV'de “The Shakespeare Collection” dizisi ve video için William Woodman rejisörlüğü altında baş rolde Efrem Zimbalist Jr. (Prospero) olarak The Tempest filme alınmıştır.

* 1991de Hollanda, Fransa, İngiltere ve İtalya karma yapımı olarak İngiliz rejisor Peter Greenway Prospero's Books (Prospero'nun kitapları) adı altında bir adaptasyon film yapmış ve bu filmde başrolleri epeyce açılıp saçılmış ve epeyce yaşlı (87 yaşında) John Gieldud (Prospero) ve Isabelle Pasco (Miranda) yapmışlardır. Bu film birçok diğer karekterin seslerinin Prospero tarafından anlatıcı olarak verilmesi ve yeni bir renk sistemi kullanılarak görsel tablolar kurulması ile ün yapmıştır. (124 dakiak)
* 1992de televizyon için The Animated Shakespeare (Animasyonla Shakespeare) dizisi için Rus-İngiliz karma yapimi The Tempest Rus rejisor Stanislav Sokolov, Timothy West(Prospero'nun sesi) ve Rus kukla-animatörleri tarafından bir animasyon filmi olarak hazırlanıp sunulmuştur. Kritikler bu filmi orijinal oyunun peri masalı özelliğini çok iyi koruduğu için övmüşlerdir. (29 dakika)

* 1995de Disney'in vizyona soktuğu uzun animasyon filmi Pocahontas Fırtananın sansürden geçmiş ve çocuksulaştırılmış bir varyasyonu olduğu iddia edilmiştir.

* 1998de olağandan daha acayip bir varyasyon olarak NBC Amerikan TV şirketi için rejisor Jack Bender The Tempest filmini vizyona sunmuştur. Zaman ve mekan ondokuzuncu yüzyıl ABD Güney-Kuzey İç Savaşına nakil edilmiş; başrolü alan Peter Fonda (Prospero ismine atfen), Gideon Prosper adlı bir köle sahibi Güneyli Amerikan olarak gösterilmiştir. Prosper'in zenci kölelerinden öğrendiği sihirler ile hem kendi genç kızını koruması hem de Kuzey Ordusuna yardım etmesi filmin konusu olmuştur.

* 2007de ABDde çekilen King of California (Kaliforniya'nin kıralı adlı filmin konusunu Fırtınadan aldığı bildirilmiştir. Başrolleri Michael Douglas (Charlie adı ile Prospero rolünde) ve Evan Rachel Wood (Miranda) oynamıştır.

Klasik Batı müziği ve Fırtına
Eser bircok klasik Bati muzigi sanatcilara ilham saglamistir. Alman bestakar Ludwig van Bethoven'in bir piyano icin sonata no.17; Ingiliz bestekar Purcell (1695)da bir opera; Rus bestekar Tchaïkovski bir senfonik fantazi, Isvicreli bestakar Honegger (1923-1929)de ve Finli bestakar Sibelius (1926)de birer muzik suiti ve Isvicreli bestakar 1956da Frank Martin bir opera bu oyundan ilham alarak bestelemislerdir.

Türkçe'ye çeviriler
* Fırtına. Çev. Mustafa Işıksal. Ankara: Gazi Terbiye Enstitüsü, 1935.
* Fırtına. Çev. Haldun Derin. 1944. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1964.
* Fırtına:İki Perde. Çev. Can Yücel. 1991. Papirüs Yayınları, 1996.
* Fırtına. Çev. Bülent Bozkurt. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1994.