SÖZCÜKTE ANLAM

Sözcüklerin tek başlarına anlamları olmakla beraber cümle içinde de farklı anlam özellikleri kazanabilirler. Hatta aynı sözcük farklı cümlelerde farklı anlama gelebilmektedir.
Ör: Üzerinde ince bir gömlek vardı. (kalın değil)
Bu yaptığın çok inçe bir davranıştı. (kibar)

GERÇEK ANLAM

Bir sözcüğün söylendiğinde aklımıza gelen ilk anlamıdır. Sözlükte ilk anlam olarak verilir.
Ör: Kağıtların hepsini tek tek yaktı.
Yere düşen çocuğun burnu kanadı.
Kuşun kanadında kırmızı bir tüy var.

YAN ANLAM

Sözcüğün gerçek anlamına bir yönü ile benzeyen yeni anlamıdır. Mutlaka gerçek anlam ile şekil, özellik, renk gibi bir bağlantısı vardır.
Ör: Yine bizimki yemeği yaktı.
Ayakkabının burnunu eskitiyor.
Uçağın kanadını maviye boyamışlar.

MECAZ ANLAM

Bir sözcüğün gerçek anlamı ile hiçbir ilişkisi olmadan o sözcüğü yepyeni bir anlama gelecek şekilde kullanmaktır.
Ör: Ayrılık acısı ciğerimizi yaktı.
Ne kadar da burnu havada bir kızsın sen.
Rıfkı Bey, mahallenin yetimlerini kanatları altına aldı.

AD AKTARMASI

Bir kavramı uzun uzun anlatmak yerine, o kavramla alakalı bir yada birkaç sözcüğü kullanıp tamamını kastetmedir. Ör: Bizler Yahya Kemal okuduk. (Yahya Kemal şiirleri)
Yine sobayı yakmamış. (Sobanın içindeki odunları)
Beş dakikada üç tabak yedi. (Üç tabak yemek)

DUYULAR ARASI AKTARMA

Bir duyu organının bir bir özelliğini başka bir duyu organınınkini karşılayacak şekilde kullanmaktır.
Ör: Adamın açı bir sesi vardı. (Acı - tat alma)

DOLAYLAMA

Tek sözcükle ifade edilebilecek bir kavramı, birkaç sözcükle anlatmaktır.
Ör: Kaleci - file bekçisi Kömür - kara elmas
Sinema - beyaz perde Turizm - bacasız sanayi

GÜZEL ADLANDIRMA

Söylenince insanlarda korku, üzüntü, uğursuzluk gibi duyguları uyandıran sözcüklerin yerine başka sözcüklerin kullanılmasıdır.
Ör: Verem - ince hastalık Ölüm - son yolculuk
Cinler - üç harfliler doğa üstü varlık - iyi saatte olsunlar

EŞ ANLAM (ANLAMDAŞ)

Yazılışları farklı; anlamları aynı olan sözcüklerdir.
Ör: öğrenci - talebe konuk - misafir

EŞ SESLİ (SESDEŞ)

Yazılışları aynı; anlamları farklı olan sözcüklerdir.
Ör: Yaz: yazma eylemi Yaz: bir mevsim

ZIT ANLAMLI

Birbirine karşıt anlamları karşılayan sözcüklerdir.
Ör: Güzel - çirkin ağla - gül
Not: Bir sözcüğün olumsuzluk eki almış hali ile zıt anlam
yapılmaz.
Ör: gel - git ( gelme zıt anlam olmaz)
Not: Her sözcüğün eş anlamlısı, eş seslisi, ya da zıt anlamlısı yoktur.
Not: sözcüklerin bu anlam özellikleri cümledeki kullanılışı ile bulunur. Örneğin “ince" sözcüğünün zıt anlamlısı “kalıri’dır. Oysa "çok inçe bir insansın" cümlesindeki “ince" sözcüğünün zıt anlamlısı “kaba''dır.

GENEL VE ÖZEL ANLAM

Dar kapsamlı sözcüklere özel; geniş kapsamlı sözcüklere genel anlamlı denir. Aşağıda genelden özele bir sıralama yapılmıştır.
Varlık-canlı-bitki-ağaç-çam ağacı-diken yapraklı çam ağacı NİCEL VE NİTEL ANLAM
Nicel sayılabilen, ölçülebilen özelliği olan kelimelerdir; nitel sayılamayan, ölçülemeyen özelliği olan kelimelerdir.
Ör: Eve gelince bir tabak yemek yedi. (Nicelik)
Bu çok lezzetli bir yemek. (Nitelik)

SOYUT VE SOMUT ANLAM

Beş duyu organımızdan herhangi biri ile algılayamadığımız varlıklar soyuttur. Beş duyu organımızdan herhangi biri ile algılayabildiğimiz varlıklar somuttur.
Ör: Akıl, zeka, sevgi, ilgi, nazar, öfke... - soyut anlamlı Kalem, okul, taş, hava, yazı, gül.. - somut anlamlı

TERİM ANLAM

Bilim, sanat ya ada meslekle alakalı özel kelimelerdir.
Bir sözcüğün günlük anlamdaki kullanımı terim değildir.
Ör: Üçgenin iç açıları toplamı 180 derecedir. (Terim)
Bu olaya bakış açını beğenmedim. (Terim değil)

SÖZCÜK ÖBEKLERİ (GRUPLARI)

Birkaç sözcüğün bir araya gelmesi ile oluşmuş, kendi içinde kalıplaşıp artık bir bütün olmuş sözcükleridir.

DEYİMLER

En az iki sözcüğün bir araya gelerek kendi anlamlarından başka bir anlamı karşılayarak oluşturduğu bütündür. Tüm deyimler mecaz anlamlıdır. Deyimler genellikle eylem bildirdikleri için, genellikle sonlarına “-mek,-mak" eki alırlar. Ör: Aldığı her işi yüzüne gözüne bulaştırır.
Bu yaptıklarınla öğretmenin gözünden düştün.

ATASÖZÜ

Söyleyeni belli olmayan, deneyimlere dayanan, bizlere öğüt veren ve her zaman bir cümle şeklinde olan kalıplaşmış kelime gruplarıdır.
Ör: Dost ile ye iç; alışveriş etme.
Horoz ölür gözü çöplükte kalır.
Not: Kimi atasözleri sadece gerçek; kimileri hem gerçek hem de mecaz; kimileri ise sadece mecaz anlamlıdır.
Ör: Son pişmanlık fayda vermez (gerçek)
Ağaç yaşken eğilir (hem gerçek hem mecaz)
Tatlı söz yılanı deliğinden çıkarır (mecaz)
Not: Deyimleri ve atasözlerini oluşturulan kelimeler kesinlikle atılamaz ya da değiştirilemez.

ÖZDEYİŞLER (VECİZE)

Ünlü biri tarafından söylenmiş özlü sözlerdir. Atasözlerinden farkı söyleyenin belli olmasıdır.
Ör: Bir Türk dünyaya bedeldir (Atatürk)

İKİLEMELER

İki sözcüğün bir araya gelerek kalıplaşması ile oluşan gruplardır. Şu şekillerde oluşur:
❖ Aynı sözcüğün tekrarı ile,
Ör: Her tarafa sarı sarı yapraklar dökülmüş.
❖ Yakın anlamlı sözcüklerin tekrarı ile,
Ör: Yalan yanlış sözlerle beni oyalama.
❖ Zıt anlamlı sözcükler ile,
Ör: Elindeki irili ufaklı taşları denize atıyor.
❖ Anlamsız sözcüklerle,
Ör: Abur cubur yemekten midesi bozuldu.
❖ Biri anlamlı diğeri anlamsız iki sözcükle,
Ör: Bu sorunu para mara çözemez.

YANSIMA SÖZCÜKLER

Doğada duyulan seslerin taklidiyle oluşur.
Ör: Ağaçlardan gelen hışırtı beni korkutuyor.
Not: Önemli olan bir sesten yola çıkarak oluşmasıdır.
Ör: Masa gıcır gıcır ediyordu. (Yansıma)
Evi temizledi, her yer gıcır gıcır oldu. (Yansıma değil) Sabahleyin pırıl pırıl güneşte uyandım. (Yansıma değil) Not: İsim ve sıfat tamlamaları da birer söz öbeğidir.