Deyim Anlam

DEYİM ANLAM

Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar.

• Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?
• Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu.
• Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu.
• Her gördüğüne dudak büküyordu.
• Senin yaptığın pire için yorgan yakmak.
• İki genç adam boğaz boğaza geldi.
• Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin.
• Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar.
• Sonunda korktuğumuza uğradık, çocuk kayboldu.
• Matematiği aklım almıyor.
• Çocuk ağzı açık beni dinliyordu.
• Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu.
• Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı.
• Bizimkinin iyice çenesi düştü.
• Göze girmek için her şeyi yapıyor.
• İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu.
• Bu soruya kafa yormanı istemiştim.
• Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış.
• Burası çok ayak altı, şurada duralım.

Deyimlerin özellikleri:

a) Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz.

• Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez,
• "ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez,
• "ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez,
• "dilinin altındaki baklayı çıkar" yerine "dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez,
• "tüyleri diken diken ol-" yerine "kılları diken diken ol-" denemez.
• Ama istisnalar yok değildir: "baş başa vermek" ve "kafa kafaya vermek" gibi.
• Araya başka kelimeler girebilir:
• "Başını derde sokmak" Başını son günlerde hep derde soktu.

b) Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır. Az sözle çok şey anlatırlar:

• "Çam sakızı çoban armağanı", "dili çözül-", "dilinde tüy bit-", "dilini yut-"

c) Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar. Bu özellik deyimi mecazdan ayırır.
1. Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar:

• ağzı açık, kulağı delik,
• eli uzun, kaşla göz arasında,
• bulanık suda balık avla-, dikiş tutturama-,
• can kulağı ile dinle-, köprüleri at-,
• pire için yorgan yak-, pişmiş aşa su kat-,
• kafayı ye-, aklı alma-,
• akıntıya kürek çek-, ağzı kulaklarına var-,
• bel bağla-, çenesi düş-,
• göze gir-, dara düş-,

2. Ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara yada öykücüklere dayanır.

• Yorgan gitti, kavga bitti.
• Dostlar alışverişte görsün,
• Çoğu gitti azı kaldı,
• Allah bana ben de sana,
• Atı alan Üsküdar'ı geçti,
• Tut kelin perçeminden,
• Dam üstünde saksağan, vur beline kazmayı,
• Kızım sana söylüyorum, gelinim sen alın.
• Ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?,
• Ne şiş yansın ne kebap,
• Fol yok yumurta yok ..

d) Deyimler özel anlamlı sözlerdir. Deyimler genel yargı bildirmezler. Deyimler bir kavramı belirtmek için bulunmuş sözlerdir.
Öğütte bulunmazlar. Atasözleri ise genel anlamlı sözlerdir. Ders vermek, öğütte bulunmak için ortaya konulmuşlardır. Deyimle atasözünü ayıran en önemli nitelik budur. Meselâ: "İşleyen demir ışıldar" atasözüdür. Çalışmanın önemini anlatmaktadır. Bu yargı dünyanın her yerindeki insan için geçerlidir.

e) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır.
Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?
Bazı deyimler ise anlamlarından çıkmamışlardır: Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yükte hafif pahada ağır, özrü kabahatinden büyük, dosta düşmana karşı, iyi gün dostu, canı sağ olsun ..

f) Deyimler cümlenin öğesi olabilir, cümlede başka görevler de alabilir:
Üzüntüsünden ağzını bıçak açmıyordu. (Yüklem)
Damarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf tümleci)
Aslan payı ona düştü. (Özne, isim tamlaması)
O, dik kafalı biridir. (sıfat tamlaması, sıfat)

g) Kafiyeli deyimler de vardır:
Ele verir talkımı, kendi yutar salkım

BAKINIZ Anlam Bakımından Kelimeler (Sözcükler)

Deyim Anlamı :
Belli bir durumu, belli bir kavramı göstermek için kullanılan öz anlamından az çok ayrı bir anlam taşıyan, kalıplaşmış, halkın ortak dil ürünü olan sözlere deyim denir. Örnek :

• İçine ateş düşmek
• Pabucu dama atılmak
• Yüreği ağzına gelmek
• İki gözü iki çeşme

Deyimlerin Özellikleri
Deyimler, kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez ve bir sözcüğün yerine eş anlamlısı getirilemez. Örnek :

• Sözgelimi "Ayıkla pirincin taşını" yerine "Seç pirincin taşını" denmez ya da "Pirincin taşını ayıkla" gibi deyimi oluşturan sözcüklerin yerleri değiştirilemez.

Deyimler, değişik kip ve kişi ekleriyle çekime girebilirler. Örnek :

• Kendini naza çek(mek)
• Kendini naza çek(iyor)
• Kendimi naza çek(tim)
• Kendilerini naza çek(erler)

Deyimi oluşturan sözcüklerin arasına başka söz grupları girebilir. Bu tip kullanımlarda deyim gözden kaçırılmamalıdır. Örnek :

• Gözü vitrinde duran kırmızı elbiseye takıldı.

Deyimler genel kural bildirmez, yol gösterip öğüt vermez. Yalnızca bir durumu en kısa yoldan ve en etkili bir biçimde anlatmaya yarar. Deyim, bu yönüyle atasözünden ayrılır. Örnek :

• İşleyen demir ışıldar.
• Akacak kan damarda durmaz Atasözüdür, kural bildirir.
• Mum dibine ışık vermez.
• Armut piş, ağzıma düş.
• Ne kokar, ne bulaşır. Deyimdir, kural bildirmez.
• Atı alan Üsküdar'ı geçti.

Deyimler Anlamları ve Kuruluşları (Biçimleri) yönünden iki gurupta incelenir.
Anlamlarına Göre Deyimler

• Gerçek Anlamlı Deyimler

Bazı deyimlerde sözcükler gerçek anlamlıdır. Deyimin iletmek istediği durumu, deyimi oluşturan sözcüklerin anlamlarıyla düşünürüz. Bu tür deyimlerde anlatım güzelliği düşünülmez. Bunlar, Bir kavramı belirtir. Örnek :

1. Alan razı satan razı - Ne var ne yok? - Olur şey değil! - Nerde akşam orda sabah.
2. İsmi var cismi yok - Yükte hafif pahada ağır.

• Mecaz Anlamlı Deyimler

Deyimlerde genel olarak deyimi oluşturan sözcüklerin çoğu ya da tümü gerçek anlamından uzaklaşarak tamamen farklı bir durumu ya da kavramı anlatmak üzere kullanılır. Dilimizde deyimler genel olarak mecaz anlam taşır.

• Yapılarına (Biçimlenişlerine Göre) Deyimler

Deyimler kalıplaşmıştır. Belli bir söyleyiş biçimi kazanmışlardır. Bir deyimin söylenişi her yerde aynıdır. Hem biçimce hem anlamca son söyleyiş biçimini almışlardır.

Kimi deyimler yargı (cümle) biçiminde ya da ikili yargılı olarak kurulmuştur. Örnek :

• Atı alan Üsküdar'ı geçti.
• Hamama gider kurnaya, düğüne gider zurnaya aşık olur.
• Hem suçlu hem güçlü
• Geçti Bor'un pazarı, sür eşeğini Niğde'ye

Kimi deyimler öykücük ya da konuşma biçimindedir. Örnek :

1. Deveye, "Boynun eğri" demişler, "Nerem doğru ki!" demiş.
2. Tencere dibin kara
3. Seninki benden kara

Deyimler genel olarak mastar biçimindedir. Örnek :

1. Gönül koymak - İçi burkulmak - Kapı dışarı etmek - Muradına ermek - Ödü patlamak
2. Öküzün altında buzağı aramak

Bazı deyimler, sözcük öbeği (tamlama) biçiminde kalıplaşmıştır. Örnek :

• Kara çalı - Püsküllü bela - Para canlısı - Para babası - Elinin körü - Ömür törpüsü

Deyimler, genel olarak birden çok sözcüğün kalıplaşmasından oluşur. Ancak tek sözcükten oluşan deyimler de vardır. Örnek :

• Akşamcı - gedikli - kılkuyruk - kaşarlanmış

Kimi deyimler ise ikileme biçiminde kurulurlar. Örnek :

• Abur cubur - Açık saçık - Ağır aksak - Ak pak - Apar topar - Az çok - Bata çıka