Trabzon

Karadeniz Bölgesi’nin Doğu Karadeniz Bölümü’nde il ve il merkezi kent.

Yüzölçümü 4.685 km2 olan Trabzon ili doğuda Rize, güneydoğuda Bayburt, güneyde Gümüşhane, batıda Giresun illeri, kuzeyde de Karadeniz’le çevrilidir.

1990’da nüfus açısından Karadeniz Bölgesi’nin dördüncü, ama nüfus yoğunluğu en yüksek iliydi. Aynı yıl Türkiye’de kilometre kareye 73 kişi düşerken, Trabzon ilinde 170 kişi düşüyordu.

Doğal yapı

Ülkenin yüzölçümü oldukça küçük illerinden biri olan Trabzon, akarsu vadileriyle derin biçimde yarılmış dağlık ve engebeli alanlardan oluşur. Doğu Karadeniz Sıradağlanna bağlı kıyı dağlarının yüksek kesimlerinden Karadeniz kıyısına kadar uzanan Trabzon ilinin doğal bitki örtüsü, doğu ve batıda komşusu olan iller gibi çok zengindir. Kıyıdan hemen sonra yer yer duvarı andıran biçimde yükselen, kabaca doğu-batı doğrultusundaki bu dağlar, güneye gidildikçe yumuşak bir eğimle daha da yükseldikten sonra, il sınırlan dışında Çoruh ve Harşit yarma vadilerine doğru oldukça dik yamaçlarla alçalır.

Trabzon ilinin güney kesimini doğu-batı doğrultusunda uzanan Haldizen, Soğanlı, Trabzon ve Zigana dağları engebelendirir. Yer yer 3.000 m’yi aşan bu dağların yüksek kesimleri doğal sınır oluşturur. İlin en yüksek noktalan güneydoğudaki Haldizen Dağında 3.193 m’ye erişen Karakaya Tepesi ile güneydeki Çakırgöl Dağının doruğudur (Deveboynu Tepesinde 3.082 m). Kuzeye bakan kesimleri bol yağış alan bu dağlar kızılağaç, gürgen, kayın, göknar ve ladinden oluşan yoğun bir orman örtüsüyle kaplıdır. Güneye bakan yamaçlarında ise san çam ormanlan vardır. Ormanın üst sınınnm geçtiği 2.000-2.100 m yükseklikten sonra rastlanan Alp tipi çayırlarla kaplı yaylalar (örn. Mulfat, Sultanmurat, Vartan, Lişit, Çevlik, Paparza, Beypınar, Haçka) sayfiye olarak ve hayvancılık açısından önem taşır.

İl topraklanndan kaynaklanan sulann tümü Karadeniz’e dökülür. Bu suları toplayan akarsulardan başlıcalan Solaklı Çayı, Karadere, Değirmendere, Foldere ile Baltacı, Yanbolu ve Kale dereleridir. Fazla yağış, gevşek ve kaygan arazi yapısı ve akarsulann derin biçimde yardığı bazı dik yamaçlardaki cılız bitki örtüsü ilin çeşitli yörelerinde zaman zaman can ve mal kaybına yol açan sel ve heyelanlara neden olur. Sera Gölünün ortaya çıkmasına yol açan heyelan, 1988’de Maçka ilçesinin Çatak köyünde 64 kişinin yaşamını yitirmesiyle sonuçlanan heyelan, 19-20 Haziran 1990’da ilde 4 kişinin kaybolup 39 kişinin yaşamını yitirdiği öğrenilen sel, bu doğa olaylarının en önemli örneklerindendir.

Trabzon ilindeki başlıca göller, Çakırgöl Dağındaki buzyalağı gölü ile Sera Gölü ve Uzungöl adlı heyelan gölleridir.
Fazla girintili çıkıntılı olmayan Karadeniz kıyısında akarsuların taşıdığı alüvyonların yığılmasıyla küçük düzlükler oluşmuştur. Doğal plajlara da rastlanan bu kıyıdaki başlıca çıkıntı, Akçaabat ile Vakfıkebir arasında ilin en kuzey noktasını oluşturan ve Fener Burnu adıyla da bilinen Yoroz (Yeros) Burnudur. Kuzeybatı rüzgârlarına (karayel) kapalı Akçaabat koyu ise doğal liman özelliği taşır.

Ekonomi.

Halkının yüzde 70’e yakım kırsal kesimde yaşayan Trabzon ilinde ekonomi fazla gelişmemiştir. Ekonomik olanakları kıyı kesimine göre daha kısıtlı olan iç kesimdeki ilçeler göç nedeniyle nüfus yitirmektedir. II halkı geçimini genellikle tarım, balıkçılık, ormancılık ile bu ekonomik etkinliklere dayalı sanayi ve ticaretten sağlar.

1989’da yetiştirilen başlıca bitkisel ürünler ile bu ürünlerin miktarları şöyleydi: 138.628 ton patates, 115.558 ton yaş çay yaprağı, 74.361 ton fındık ve 73.354 ton mısır. Aynı yıl Türkiye yaş çay yaprağı üretiminin yüzde 17’sı, fındık üretiminin de yüzde 14’ü Trabzon ilinde gerçekleştirildi. Öteki bitkisel ürünler elma, armut, domates, fasulye, karalahana ve tütün ile az miktarda mandalina, portakal, ceviz, incir, dut ve zeytindir.

Yaylacılık yöntemiyle çok sayıda sığır yetiştirilen ilde hayvancılık önemli bir gelir kaynağıdır. Sığır soylarının ıslahına yönelik yapay ve doğal tohumlama çalışmaları yapılan ilde süt üretimi amaçlı besicilik gelişmektedir. Ayrıca koyun yetiştirilmekte, modern kovanlarla arıcılık yapılmaktadır. Kıyı yerleşmelerinde yaşayanlardan bir bölümünün başlıca gelir kaynağı balıkçılık ve gemiciliktir. Ama 1980’lerin sonlarında Karadeniz’de görülen balık azalması balıkçılığı olumsuz biçimde etkilemiştir. Orman açısından zengin olan ilin dağlık kesimlerinde yaşayanların bir bölümü taşıma, ağaçlandırma, kesim gibi işlerde sürekli ve mevsimlik işçi olarak çalışır.

Trabzon ilinde büyük ölçekli bir kuruluşa rastlanmaz; sanayi daha çok tarım, balıkçılık ve ormancılığa dayanır. Başlıca sanayi kuruluşları süt ürünleri, un ve unlu ürünler, çay, hamsi konservesi, balıkyağı, balık unu, yem, deri işleme, hazır giyim, orman ürünleri, çimento, tuğla ve kiremit, metal eşya, katgüt, lastik ayakkabı ve yapay sünger fabrikalarıdır. Tekel’e bağlı yaprak tütün işletmesinden başka birçok fındık kırma atölyesi de olan ilin kıyı kesiminde tekne yapım yerleri vardır. Metal eşya ve makine üretimi, dokumacılık, orman ürünleri işleme ve gıda dallarından oluşan küçük sanayisi oldukça gelişmiş düzeydedir. Trabzon yöresinin başlıca geleneksel el sanatları ağaç işçiliği, bakırcılık ve dokumacılıktır. Yörenin en tanınmış el ürünleri şimşir kaşık ve Sürmene bıçağı ile Trabzonlu kadınların gümüş ve altın telleri hasır örgü biçiminde işlediği Trabzon bileziğidir.

Trabzon ili yeraltı kaynakları açısından fazla zengin sayılmaz. Merkez ilçe yöresinde bakır-kurşun-çinko ve çimento hammaddesi, Araklı yöresinde bentonit, kaolin, manganez ve tuğla-kiremit hammaddesi, Arsin yöresinde tuğla-kiremit hammaddesi, Of ve Sürmene yörelerinde bakır-pirit, Vakfıkebir yöresinde kurşun-çinko, Yomra yöresinde de kireçtaşı içeren cevher yatakları vardır.

Eski bir yerleşim alanı olan Trabzon, tarihsel değerlerin yanı sıra doğal güzellikler açısından da zengin bir ildir. Maçka ilçesinde 1987’de kurulmuş olan Maçka- Altmdere Vadisi Milli Parkı, bu ulusal parktaki Sumela Manastırı ve Trabzon kentini her yıl çok sayıda turist ziyaret eder.

Tarih.

Rize il sınırı yakınında yapılan sondajlarda ele geçen buluntular, Kalkolitik Çağla Tunç Çağında (İÖ 5500-1000) bu yörede insanların yaşadığını göstermiştir, ilkçağda Khalyblerin yurdu olan yörede Miletoslular İÖ 7. yüzyılda bir ticaret kolonisi kurdular. Aynı yüzyılda Kimmerlerin yağmaladığı yöre, İÖ 6. yüzyılda Perslerin egemenliğine girdi ve Pontus Kapadokyası adı verilen satraplık sınırları içinde yer aldı. İÖ 4. yüzyıl sonunda kurulan Pontus Krallığı’na bağlandı, İÖ 66’da Roma yönetimine girdi. Roma döneminde önce Pontus Polemoniacus, sonra da Galatia-Kappadokia adlı yönetsel birimlerin sınırlan içinde yer aldı. Bizans döneminde Khaldia Theması’na bağlandı.

Konstantinopolis’in (İstanbul) Latinler tarafından işgal edilmesi üzerine Komnenos hanedanı, 1204’te Gürcü kraliçesi Tamara’nın yardımıyla bu yörede Trabzon İmparatorluğu’nu kurdu. Trabzon yöresi II. Mehmed (Fatih) tarafından 1461’de Osmanlı topraklanna katıldı; kıyılan, 17. yüzyılın ilk yansında Zaporojye Kazaklannın saldırısına uğrayarak yağmalandı. Osmanlı dönemi boyunca Celali Ayaklanmalan’ndan etkilenen yöre halkı âyanlann topladığı ağır vergi yükü altında ezildi. 1810’da Rusların saldınsına uğrayan yörede 1834’e değin yerel beylerin çıkardığı çeşitli ayaklanmalann bastınlması Osmanlı Devleti’ni oldukça uğraştırdı.

1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Kafkasya’dan gelen göçmenlerden bir bölümü Trabzon’a yerleştirildi. 1895’te de bir Ermeni ayaklanmasına sahne olan Trabzon yöresi 19. yüzyıl sonunda Trabzon vilayetinin yönetsel sınırları içindeydi. 20. yüzyıl başlarında Rumlar ve Ermenilerin de bulunduğu Trabzon vilayetinin nüfusu 1 milyondan fazlaydı. I. Dünya Savaşı başlarında Rus donanması Trabzon kıyılarını birçok kez bombaladı. 18 Nisan 1916’da hemen hemen tümüyle Rus ordusunun eline geçen ve halkının bir bölümü başka bölgelere göç eden yörede etkinliklerini artıran silahlı Rum Pontos ve Ermeni çeteleri, 1917 Sovyet Devrimi’nden sonra geri çekilen Rus ordusunun yerini aldı.

Trabzon 24 Şubat 1918’de 37. Tümen tarafından bu çetelerin işgalinden kurtarıldı. Mondros Mütarekesi’nden sonra Pontos çetelerinin eylemlerinin artması üzerine Trabzonlular Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’ni kurdular. Kurtuluş Savaşı sırasında Trabzon’daki önemli olaylardan biri de Türkiye Komünist Partisi’nin (TKP) önderi Mustafa Suphi’yleÇ) karısı ve 13 arkadaşının öldürülmesidir. Bu konudaki gerçek tam olarak aydınlığa çıkmamış olmakla birlikte, 28-29 Ocak 1921’de bindirildikleri motor Karadeniz’e açıldığında Yahya Kâhya adıyla da anılan Trabzonlu kayıkçılar kâhyası Yahya ile adamları tarafından öldürülüp denize atıldıkları bilinmektedir. Enver Paşa yanlısı olarak tanınan Yahya Kâhya da bu olaydan kısa bir süre sonra, 3 Temmuz 1922’de Trabzon yakınlarında pusuya düşürülerek öldürüldü. Kurtuluş Savaşı sona erdiğinde Anadolu’nun başka kesimleri gibi Trabzon yöresi de önemli ölçüde harap olmuş durumdaydı.

Kentin yapısı.

Trabzon kenti, İÖ 7. yüzyıl başlarında Miletoslu denizcilerin Karadeniz kıyısında kurdukları ticaret kolonilerinden biridir. Kentin yer aldığı yörenin dağlardan kıyıya doğru masayı andıran setler halinde alçaldığını gören Miletoslular, bu liman yerleşmesine Eski Yunancada “masa” anlamına gelen trapeza sözcüğünden türettikleri Trapezous adını verdiler. Çeşitli kaynaklarda Trapezus, Trapezunda ve Trapezund biçiminde geçen kentin adı zamanla Trabzon’a dönüştü.

Roma döneminde limanın yanı sıra saray, tapmak ve sukemerleri yapılarak bayındır hale getirilen kent aynı zamanda önemli bir askeri üstü. Bizans döneminde ticari ve dinsel bir merkez olan yerleşme, 13. yüzyıl başlannda kurulan Trabzon İmparatorluğumun başkenti yapıldı. Anadolu Selçukluları ile Timur’un uzun kuşatmalara karşın alamadıkları kent, Osmanlı döneminde önce eyalet, sonra da vilayet merkezi oldu. I. Selim (Yavuz) şehzadeliği sırasında burada sancakbeyliği yaptı. 1867’de çıkan bir yangında kent önemli ölçüde zarar gördüyse de daha sonra onarılarak yeniden düzenlendi. 8 ve 11 Şubat 1915’te Rus donanmasının top ateşi ve bir uçağın bombardımanıyla önemli ölçüde tahrip oldu, bu arada 1.000’den çok insan yaşamını yitirdi. Yüzyıllardır İran’la Mezopotamya’dan gelen yolların Karadeniz’e ulaştığı noktadaki önemli bir liman ve ticaret merkezi olan Trabzon kenti günümüzde de bu konumunu sürdürmektedir. 19. yüzyıl sonlarında yarıya yakını Rum ve Ermenilerden oluşan kent nüfusu yaklaşık 35 bindi. Kurtuluş Savaşı’ndan harap bir halde çıkan kentte Cumhuriyet’in ilk yıllarında ancak 20 bin kişi yaşıyordu. 1950’de 33.990 olan nüfus, 1960’ta 53.039’a, 1970’te 80.795’e, 1980’de 108.403’e ulaştı. 1990’da da 143 bini aştı.

Trabzon kenti Boztepe ve Soğuksu Tepesi ile Karadeniz kıyısındaki küçük bir koy arasındaki alanda kurulmuştur; tarihsel çekirdeği Tabakhane ve Zağanos derelerinin ortasmdadır. Karadeniz kıyı yolu boyunca çizgisel bir gelişme gösteren kentin yakın bir gelecekte doğuda Yomra kasabası, batıda da Akçaabat kentiyle bütünleşeceği sanılmaktadır. İldeki sanayi tesislerinden önemli bir bölümü Trabzon kentindedir. Trabzon-İran Transit Yolu olarak da bilinen ve Doğu Karadeniz Sıradağlarını Zigana Geçidinde (2.030 m) aşan E-97 Karayolu Trabzon’da Karadeniz kıyı yoluna bağlanır. Kuruluşundan beri büyük önem taşımış olan Trabzon limanı İran-Irak Savaşı sırasında kapasitesinin üstünde çalışmak zorunda kalmıştır. Limanda daha çok çimento ve fındık yüklenir, gübre ve maden cevheri boşaltılır. Buraya haftada bir kez İstanbul’dan feribot seferi yapılır. Trabzon ve yakın çevresi Trabzon Havaalanından yapılan uçak seferleriyle ülkenin öbür merkezlerine bağlanır. Karadeniz Bölgesi’nin Samsun’dan sonra ikinci büyük kenti olan Trabzon Ankara’ya 765 km uzaklıktadır.

Trabzon sanayi, ticaret ve ulaşımın yanı sıra bölgenin doğu kesimi için sağlık, kültür ve eğitim hizmetleri açısından da önemli bir merkezdir. Trabzon’da ilk hastane Memleket Hastanesi adıyla Boztepe semtinde Akridis adlı bir Rum tarafından 1900’de kuruldu. Günümüzde kentteki başlıca sağlık kurumlan Numune, Göğüs Hastalıkları, Doğum ve Çocuk Hastalıkları, Karadeniz Teknik Üniversitesi ve SSK hastaneleridir. Bunlardan başka bir özel ve bir de askeri hastane vardır. Başlıca kültür ve eğitim kurumu Karadeniz Teknik Üniversitesi’dir. Boztepe, Soğuksu, Kalepark, Çifteçamlık ve Zefanos yöreleri halkın yararlandığı başlıca mesire yerleri arasındadır.

Tarihsel yapılar.

Eski bir yerleşim merkezi olan kent ve çevresi tarihsel yapı açısından oldukça zengindir. 1966-67’de onarılan Trabzon Kalesi kıyı ile Kuzgundere ve İmaret Deresi vadilerinin yer aldığı sırt arasındadır. BizanslIlar tarafından eski temeller üstüne inşa edilmiş, Osmanlılarca onarılıp eklerle büyütülmüştür; Yukarıhisar, Ortahisar ve hemen limanın arkasındaki Aşağıhisar’dan oluşur. Günümüzde park olarak değerlendirilen Kalepark’ta temelleri görülen surların, 14. yüzyıl başlarında Trabzon İmparatorluğu’ndan ticari ayrıcalık elde eden Cenevizler tarafında yapılan kaleye ait olduğu sanılmaktadır. 1286’da yapıldığı bilinen Akçakale kent yakınında, denizi gören bir tepenin üstünde yer alır.

Kentle çevresinde Osmanlı yönetiminin ilk yıllarında bir bölümü camiye çevrilmiş çok sayıda kilise ve manastır vardır. Bunlardan en eskisi 5. yüzyılda yapılıp daha sonra Komnenoslar tarafından hapishane olarak kullanılan Hagios Savaş (Maşatlık) Mağara Kiliseleri ile 7. yüzyılda yapıldığı sanılan ve Hagia Anno Kilisesi olarak da bilinen Küçük Ayvasıl Kilisesi’dir. Bir başka önemli tarihsel yapı da Ayasofya Kilisesi’dir). Öteki manastır ve kiliseler Kızlar Manastırı (Panagia Theoskepastos), Kaymaklı Manastırı, Sotha (St. John) Kilisesi, Santa Maria Kilisesi (1874) ile Hagios Theodoros, Hagios Konstantinos, Hagios Khristophoras ve Hagios Kiryaki kiliseleridir. Fatih Camisi (Panagia Khrysokephalos Kilisesi!, Nakip Camisi (Hagios Andreas Kilisesi), Yeni Cuma Camisi (Hagios Eugenios Kilisesi) ve Hüsnü Köktuğ Camisi de (Hagios Elefterios Kilisesi) kiliseden dönüştürülen başlıca camilerdir.

Öteki tarihsel yapılardan başlıcaları Gülbahar Hatun Camisi ve Türbesi (1514), İskender Paşa Camisi (1529), Semerciler Camisi (18. yy), Çarşı Camisi 19. yy), Bedesten (11. yy), Vakıf Han 1531), Taşhan (18. yy), Alaca Han (18. yy), Sekiz Direkli Hamam (11. yy), Paşa Hamamı (1531), Hacı Arif Hamamı (18. yy), İmaret Deresi Sukemeri (6. yy), İnce- köprü olarak da bilinen Kuzgundere Sukemeri (13. yy), Kavaklı Sukemeri (13. yy), Abdullah Paşa Çeşmesi (1849), Abdülhamid Çeşmesi (1891), Zağanos Köprüsü (1467) ve Fatih Kulesi ya da Fatih Cephaneliği olarak da adlandırılan Eirene Kulesi’dir.

1957’de onarılıp düzenlenen Ayasofya Kilisesi 1964’te, Mustafa Kemal Atatürk’ün 1924, 1930, 1937’de kaldığı köşk de 1943’te (Trabzon Atatürk Müzesi) müze olarak ziyarete açılmıştır.

Trabzon Belediyesi 1878’de kurulmuştur. Nüfus (1990) il, 795.849; kent, 143.941.