Ermenistan
resmi adı ERMENİSTAN CUMHURİYETİ, Kafkaslar’ın güney kesiminde ülke.
Kuzeyde ve doğuda Gürcistan ve Azerbaycan, batıda Türkiye, güneyde de İran’ la çevrilidir. Başkenti Erivan’dır. Yüzölçümü 29.800 km2, 1991 tahmini nüfusu 3.376.000’dir.
Doğal yapı.
Deniz düzeyinden ortalama 1.800 m yükseklikte dağlık bir ülke olan Ermenistan’ın kuzeybatı kesimi yüksek sıradağlardan, derin ırmak vadilerinden ve sönmüş yanardağların yer aldığı lav platolarından oluşur. Ülkenin en yüksek doruğunun (4.090 m) yer aldığı Aragats Dağı buradadır. Doğuda yüksek sıradağlarla kuşatılmış Sevan Çöküntüsü, güneybatıda da Ararat Ovası yer alır. Araş Irmağının su toplama alanı içinde çok sayıda kısa akarsu bulunur. Şevan Gölü de bir dizi ırmakla beslenir. Ülkede yüksekliğe bağlı olarak büyük değişiklikler gösteren kuru bir kara iklimi görülür. Yüksek kesimlerin dışında, yazlar sıcak ve uzun geçer. Düzlük kesimlerde ortalama 25°C olan temmuz-ağustos sıcaklığı bazen 42°C’ye kadar çıkar. Kışlar fazla soğuk geçmez; ocak ayı ortalama sıcaklığı düzlük ve yamaçlarda -5°C, dağlık kesimlerde ise — 12°C’dir. Dağlık kesimlerde 800 mm olan ortalama yıllık yağış miktarı, iç kesimlerde 200-300 mm’ye düşer.
Yan çöl alanların bitki örtüsü ardıç, sarısabır, yabangülü, hanımeli gibi kuraklığa karşı dayanıklı bitkilerden oluşur. Daha alçak yörelerdeki geniş stepler, kuraklığa karşı dayanıklı otlarla örtülüdür. Ova ve dağ eteklerinde incir, nar, şeftali ve üzüm, daha yükseklerde ise tütün, tahıl ve bazı meyve türleri yetiştirilir. Taneli bitkiler, patates ve hayvan yemi olarak kullanılan otlar 2.400 m yüksekliğe kadar görülür. Dağ yamaçları ardıçla ve yazları otlak olarak kullanılan çayırlarla kaplıdır. Güneydoğu ve kuzeydoğudaki ormanlık bölge ülke topraklarının yaklaşık yüzde 10’unu oluşturur. Ülkenin hemen her yanında yaban kedisine, yan çöllük alanlarda ise yaban domuzuna, çakallara ve değişik yılan türlerine rastlanır. Ormanlarda ayı bulunur. Kuş türleri arasında çulluk, kızılgerdan, ötleğen ve baştankara sayılabilir.
Nüfus.
Nüfusun yaklaşık yüzde 90’ı Ermenilerden oluşur. Kalan kesim Azeri, Rus, Kürt, UkraynalI gibi küçük toplulukları kapsar. Nüfusun en yoğun olduğu yerler Ararat Ovası ile güneydoğu ve kuzeydoğudaki ırmak vadileridir. Yoğun sanayileşme hızlı bir kentleşmeyi sağlamıştır. Günümüzde toplam nüfusun yaklaşık üçte ikisi kentlerde oturur. İS y. 300’de Hıristiyanlığı benimsemiş olan Ermenilerin çoğu Ortodoks, bir bölümü de Katoliktir.
Ekonomi.
Eskiden bir tarım ülkesi olan Ermenistan günümüzde bir sanayi ülkesine dönüşmüştür. Sanayinin ülke ekonomisindeki payı 1913’te yüzde 14 iken, 1980’lerin sonlarında yüzde 75’e çıkmıştır. Eskiden bakır, belirli tarım ürünleri ve brandy üretilen Ermenistan’da günümüzde kimyasal madde, demirdışı metal, makine, donanım, hassas ölçüm aletleri, dokuma, giyim eşyası ve konservelenmiş gıda maddesi üretimi önem kazanmıştır.
Nüfusun yaklaşık üçte biri tarım sektöründe çalışır. Bu sektör başta ekilebilir toprakların azlığı olmak üzere bazı önemli sorunlarla karşı karşıyadır. Ekili ve dikili alanlar ülke topraklarının yalnızca yüzde 16’smı oluşturur. Şarapçılıkta kullanılan üzüm en önemli tarımsal üründür. Ayrıca meyve ve sebze ile tütün, pamuk, şeker pancarı yetiştirilir, hayvancılık yapılır.
Dağlık arazi ulaşımı güçleştirmekle birlikte ülke gelişmiş bir karayolu ve demiryolu ağma sahiptir. Erivan’da bir havalimanı vardır.
Yönetsel ve toplumsal koşullar.
Ermenistan 1991’e değin SSCB’yi oluşturan cumhuriyetlerden biriydi. O dönemde en yüksek yönetim organı Yüksek Sovyet’ti. Yüksek Sovyet kendi içinden, oturumlar arasında devlet işlerini yürütmekle görevli Prezidyum ile yürütmeden sorumlu Bakanlar Kurulu’nu seçerdi. 1991’de SSCB’nin dağılması üzerine bağımsızlığını kazanan Ermenistan yeni bir yönetim yapısı oluşturmaya yöneldi.
Ermenistan’da 7-17 yaşlar arasında eğitim zorunlu ve parasızdır. En önemli yükseköğretim kurumu Erivan Devlet Üniversitesidir. Ülkede çeşitli enstitülerle bir konservatuvar vardır. Hastane ve kliniklerde herkese ücretsiz sağlık hizmeti verilir.
Kültürel yaşam.
Yazılı Ermeni edebiyatı İS 5. yüzyılda başlamıştır. Klasik Ermeni edebiyatının başyapıtı Eznik Koğbatzi’nin, Rafıziliklerin Tekzibi adlı yapıtıdır. Aziz Krikor Narekatzi ilk büyük Ermeni şairi olarak kabul edilir. Sayat-Nova adıyla tanınan Aruthin Sayadyan’ın aşk şarkıları yaygınlığını günümüzde de korumaktadır. Çağdaş Ermeni besteci Aram Haçaturyan’m ünü bütün dünyaya yayılmıştır. Devlet yayınevi üçte ikisi Ermenice olmak üzere yılda yaklaşık 1.000 kitap yayımlar. Kültür kuruluşları arasında Devlet Opera ve Balesi, Erivan Film Stüdyosu, Devlet Tarih Müzesi ve Devlet Kütüphanesi sayılabilir. Geleneksel halk sanatları da canlılığını korumaktadır.
Tarih.
Ermenistan ilkçağda önce Asurların, ardından da Perslerin yönetimi altına girdi. İÖ 331’de Büyük İskender’in ordularının istilasına uğradı. İÖ 301’de de Selevkos İmparatorluğu’nun bir parçası oldu. Selevkosların İÖ 189’da Roma karşısında yenilgiye uğramalarından sonra ikiye ayrıldı. İO y. 95-y. 55 arasında hüküm süren II. Dikran ülkeyi birleştirerek güçlü bir krallık durumuna getirdi. Ama IÖ 66’da Roma karşısında uğradığı yenilginin ardından bu ülkenin vasalı olarak hüküm sürmeye başladı.
Kral III. Dırtat, İS y. 300’de Hıristiyanlığı ülkenin resmî dini ilan etti. Ermenistan 653’te Araplar tarafından istila edildiyse de fiilen özerkliğini korudu. 14. yüzyılda Memlûkler tarafından istila edildi. 16. yüzyıldan başlayarak Osmanlılar ile İran arasında çekişme konusu olan bu toprakların büyük bölümü 17. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin yönetimi altına girdi.
1877-78’deki Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından toplanan Berlin Kongresi’nde Ermenistan’ın Osmanlı sınırları içindeki bir bölümü Rusya’ya bırakıldı. Rusların Mart 1918’de Brest-Litovsk Antlaşmasıyla bölgeden çekilmesinden sonra Ermeni, Gürcü ve Azerilerin oluşturduğu Transkafkasya Federal Cumhuriyeti çok geçmeden dağıldı. Mayıs 1918’de kısa ömürlü Ermeni Cumhuriyeti kuruldu. Yeni cumhuriyet Haziran 1918’de imzalanan Batum Antlaşmasıyla 1878 öncesindeki Osmanlı sınırını kabul ettiyse de, İtilaf kuvvetlerinin üstünlüğü ele geçirmesi üzerine Gümrü ve Kars’ı yeniden işgal etti. Gürcistan’la Borçalu ve Ahalkalaki, Azerbaycan’la da Karabağ bölgesi için girişilen çatışmalar sonuç getirmedi. İtilaf Devletleri Ocak 1920’de bölgedeki üç cumhuriyeti de fiilen tanıdı. Türk kuvvetlerinin Eylül 1920’de giriştiği askeri harekâtın sonunda imzalanan Gümrü Antlaşmasıyla (3 Aralık 1920) Ermeniler 1914’ten önceki sınırlara çekildiler ve Nahçıvan’da özerk bir yönetim kurulmasını kabul ettiler.
Ertesi gün Ermenistan’da komünistlerle Taşnakların kurduğu yeni hükümet Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti’ni ilan etti. Şubat 1921’de başarısız bir ayaklanmaya girişen Taşnaklar yönetimden uzaklaştırıldı. Mart 1922’de Azerbaycan ve Gürcistan’la birlikte oluşturulan Transkafkasya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti 30 Aralık’ta SSCB’ye katıldı. Tartışmalı bölgeler olan Nahçıvan ve Karabağ Azerbaycan’da kaldı. 1936’da Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan ayrı birer cumhuriyet oldular.
1988’de nüfusunun büyük bölümü Ermenilerden oluşan, Azerbaycan’daki Dağlık Karabağ bölgesinin Ermenistan’a bağlanması için başlatılan gösteriler iki cumhuriyet arasında gerginliklere ve kanlı çatışmalara yol açtı.
Sovyet yönetimi Erivan’a asker yolladı; 1988 ve 1989’da zaman zaman sıkıyönetim ilan edildi. SSCB’de 1980’lerin sonlarında başlatılan reformlar öteki cumhuriyetlerde olduğu gibi Ermenistan’da da köklü değişikliklere yol açtı. 1990’da ülkede ilk çok partili seçimler yapıldı. Eylül 1991’de yapılan halkoylamasının ardından da ülkenin bağımsızlığı ilan edildi. Ermenistan daha sonra eski Sovyet cumhuriyetlerinin oluşturduğu Bağımsız Devletler Topluluğu’na katılarak yeni bir yapılanma içine girdi.
Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki Dağlık Karabağ anlaşmazlığı 1992’de silahlı çatışmaya dönüştü. Ermeniler Dağlık Karabağ’ın yanı sıra, Azerbaycan’ın batı ve güneybatısını da ele geçirdiler. Savaşı durdurma girişimlerinde ancak sınırlı başarı sağlanabildi.
