Dünya Kentleri: Erivan

Erivan

Ermenice YEREVAN, Ermenistan'ın başkenti.

Türkiye sınırından 23 km uzakta, Razdan Irmağı kıyısında yer alır. Tarihte adından ilk kez İS 607’de söz edilmesine karşın yöredeki arkeolojik kazılarda İÖ 6000-3000 arasından kalma bir yerleşme ile İÖ 783’ten kalma Yerbuni Kalesi’nin kalıntıları ortaya çıkarılmıştır.

Önemli bir ticaret merkezi olarak gelişen kent, uzun yıllar çeşitli kuşatma ve saldırılara sahne oldu. Değişik dönemlerde Roma (bu dönemden kalma bir kale yıkıntısı vardır), Part, Arap, Moğol, Pers, Gürcü ve Rus egemenliği altında kaldı. 1582’de OsmanlIların, 1604’te Safevilerin ve 1827'de Rusların eline geçti. 1920’de de Ermenistan Cumhuriyeti’nin başkenti oldu.

Razdan Irmağının derin çukurundan dağ eteklerine doğru yükselen modern Erivan, doğal güzelliklerle çevrili bir kenttir. Güneyinde Türkiye’deki Ağrı Dağı, kuzeyinde de sönmüş yanardağlar olan Aragats ve Ajdaak bulunur. Boydan boya ağaçlarla kaplı caddelerin iki yanında uzanan modern binalar geleneksel Ermeni mimarisinde yapılmıştır.

Bu binalarda çeşitli renklerdeki yöresel taşlar kullanılmıştır. Erivan, 1920’de kurulan üniversitesi ve öteki yükseköğretim kurumlarıyla büyük bir kültür merkezidir. Araştırma kurulularının en önemlisi olan Ermenistan Bilimler Akademisi, 1943’te kurulmuştur. Matenadaran arşivlerinde, aralarında 887 tarihli Lazarus İncili de olmak üzere Ermenice el yazması yapıtlar içeren zengin bir koleksiyon vardır. Kentte çok sayıda tiyatro ve müze de bulunmaktadır.

1914’te 30 bini bulmayan nüfusun hızla artmasında, Razdan Irmağı üzerinde inşa edilen hidroelektrik santrallar ve gelişen sanayi önemli rol oynamıştır. Santrallardan biri de Erivan’dadır. Kentteki kimya sanayisi asetilen, plastik, sentetik kauçuk ve oto lastiği gibi ürünlere dayanır. Öteki önemli sanayiler alüminyum ergitmeciliği ile otomobil, türbin, elektrik makineleri, kompresör, kablo ve takım tezgâhları imalatıdır. Nüfus (1989) 1.199.000.

ERİVAN
Ermenistan'ın başkenti, yaklaşık 1 000 metre yükseltide, Araş ırmağının ve kolu Razdan’ın akaçladığı havzada; 1 218 000 nüf. (1990). Yanardağ kökenli Alagöz ve Ağrı kütlelerinin eteğindedir. Razdan boğazına doğru uzanan kent, gereksinimleri karşılamaya yönelik, sulu tarımla sebze ve meyve yetiştirilen bahçelerle çevrilidir. Tarihi çok eski hir kent olan Erivan (kuruluşu I.O. 782) sovyet döneminde gelişerek büyük bir merkez oldu. Hızlı sanayileşme ve kentin başkentliğe yükseltilmesi Erivan'ın gelişmesini daha da kolaylaştırdı. Ermenistan Cumhuriyeti’nin başlıca iktisadi merkezi olan Erivan'ın gelişiminde Razdan'daki hidroelektrik santralının da büyük katkısı olmuş ve sanayi çok çeşitli kollara ayrılmıştır: elektrometalürji, kimya, makine yapımı, tekstil, tarımsal besin ürünleri. Siyasal-yönetimsel örgütler, üniversiteler ve çeşitli bilim kurumlan (Bilimler akademisi) kente bölgesel bir üstünlük sağlar.

—Tar. İ S. I. yy.'da Romalılar tarafından kurulan kent, XV. yy.'ın ikinci yarısında Karakoyunlular'dan Akkoyunlular'a geçti (1467). Safevi hükümdarı Şah İsmail l'in eline geçerek Revan kalesi adını aldı. Murat III döneminde Ûzdemiroğlu Osman Paşa tarafından osmanlı topraklarına katıldı (1583). Yeniden Safeviler'in eline geçti (1615). Büyük bir orduyla Revan seferine çıkan Murat IV tarafından geri alınarak osmanlı yönetimine bağlandı (1635). Kısa sûre sonra yapılan Kasrışirin antlaşması ile Safeviler'e bırakıldı (1639). Türk-iran ilişkilerinin bozulması üzerine çıkan savaşta yeniden Osmanlı devletinin bir parçası oldu (1724). Nadir Şah döneminde İran'a devredildi (1764). Türkmençay antlaşmasıyla (1828) İran tarafından Rusya'ya bırakıldı 1917 devrimi sırasında bir ara yeniden türk kuvvetlerinin eline geçtiyse de Mondros ateşkesi üzerine (1918) Ruslar'a terkedildi. Türk-Sovyet antlaşmasıyla (T921) bu durum kesinlik kazandı ve Revan daha sonra Erivan adıyla Ermenistan Cumhuriyeti’nin başkenti oldu.
—Güz. sant. Maten'adaran'da (Ulusal kitaplık), en ünlüsü VI., VII. ve X. yy. minyatürleriyle süslenmiş Eçmiyadzin İncili olmak üzere çok sayıda ermenice elyazması vardır. Tarih müzesinde Şenkavit bölgesindeki kazılardan çıkmış, bakırtaş döne minden kalma eşyalar ile irebuni’deki Urartu kalesi’nin kuruluşuna ilişkin çiviyazılı yazıtlar bulunmaktadır Erivan vakfı müzesi’nde sergilenen pek çok arkeolojik buluntu sayesinde kentin güney banliyösündeki kalenin eski halini tasarlamak mümkündür. Batıdaki Garmir plur müzesi'nde, VII yy'da kurulan Urartu'nun bir başka kalesi olan Tuşepaini'nin çevresinden çıkarılan arkeolojik malzemeler vardır. Ku zeyde haç planlı kubbesiyle ünlü Avan katedrali (VI. yy. - VII. yy.) yer alır.