HELİKOPTER

a. (fr hölıcoptere)
1. Döner kanatla (ya da kanatlarla) havada tutunan ve hareket eden hava aracı. (Bk. ansikl. böl.)
2. Helikopter alanı, helikopterlerin iniş ve kalkış için geçici olarak kullandıkları yer.

—Ask.

• Genel maksat helikopteri, uçar birlik harekâtı, hasta ve yaralıları taşıma vb. gibi genel amaçlarla kullanılan helikopter.
• Hafit helikopter grubu, özellikle uçar komuta merkezi görevi alarak komuta işlevini kolaylaştıran ve hafif havataşıtlarından oluşan kara kuvvetlerine bağlı hava birliği.
• Keşif ve gözetleme helikopteri, kara ya da deniz kuvvetlerinde, ülke kıyıları ya da sınırlarında keşif ve gözetleme görevi üstlenen helikopter.
• Silahlı helikopter, makineli tüfek ve topla donatılmış hafif helikopter.
• Taarruz helikopteri birliği, zırhlı araçlara saldırı, yakın destek görevi üstlenen ve kara birliklerinin hızla yayılmasını sağlayan, çeşitli helikopterlerden oluşmuş birlik. (Bk. ansikl. böl.)
• Tanksavar helikopteri, tanksavar roketleriyle donatılmış özel görev helikopteri.

—ANSİKL. XV. yy.'da Leonardo da Vinci havada tutunmayı sağlayacak bir pervane düşünmüştü. Bununla birlikte, uçan ilk helikopter 1784'te Launoy ve Bienvenu'nün yaptığı bir oyuncakjı. XIX. yy. boyunca birçok öncü, döner kanatlı hava aracı sorununu çözmeye çalıştı. Özellikle albay Renard havada tutunmayı sağlayacak pervane konusunda sayısız inceleme ve
deney yaptı, birçok deney helikopteri geliştirdi. 13 kasım 1907'de Paul Cornu,‘üsieux'de ilk defa pilotuyla birlikte bir helikopteri havalandırdı; aynı yıl, L. Breguet ve profesör Richet ilk helikopterlerini tamamladılar. Ama helikopterin gerçek anlamda yapılabileceğini ilk kez 1935'te bir transız mühendis kanıtladı. Breguet'nin işbirliğiyle yapılan tersdönüşlü rotorla donatılmış “Gyroplane" ile Maurice Clarisse manevra yeteneğini gösteren sayısız kalkış ve iniş gösterisi gerçekleştirdi; bu hava aracıyla 22 eylül ve 14 aralık 1936'da ise 158 m yükseltiden 110 km/sa'lik hızla, 1 sa 2 dk 58 sn'lik uçuş yaparak 20 km yol aldı ve böylece ilk uluslararası rekorları kırdı; ayrıca motoru keserek kendiliğinden dönüşle iniş yapılabileceğini kanıtladı. Renö Dorand kanatların gelme açısı kumandasını sağlayan “döner tabla”yı buldu. Bu buluş helikopterin her yönde ötelemeyle uçmasına olanak verdi. Diğer girişimler özellikle Almanya'da başarıya ulaştı.

ikinci Dünya savaşı birçok yapımcıyı savaş helikopterleri geliştirme çalışmalarına itti. ABD'de Igor Sikorsky ilk kez seri olarak helikopter üretti; öte yandan Bell ve Hiller hemen savaş sonrasında kararlaştırma sistemlerine dayanarak döner kanat takımı tekniğini geliştirdi; bu sistemler o güne dek güçlükler doğuran pilotajı kolaylaştırdı. Savaştan sonra helikopter önce askeri alanda, sonra sivil alanda önemli bir gelişme gösterdi. Gaz türbiniyle donatılmış ilk seri helikopter Fransa'da doğdu: Alouette (1952) adı verilen ve "Turbomeca” tipi turbomotorla donatılan bu helikopterlerden 3 000 tane üretildi. Ulaşılan hızlar ve yükseltiler (300 km/sa ve 10 000 m'nin üstünde) helikopterin uçakla rekabete girmesini sağladı ve bazı hallerde yeri tutulamaz bir araç niteliği kazandı. Bu alanları şöyle sıralayabiliriz: iki nokta arasında kısa bağlantı; deniz petrol platformlarını ("açık deniz" alanı) besleme; yaralıları hızla taşıma; yük kaldırma ("uçan vinç"); kıyıların gözetimi.

Böylece sivil alanda helikopter büyük başarılar gösterdi. Yapımcılar, titreşim düzeyinin azalması sonucu gittikçe daha hızlı, daha büyük (onlarca tonluk), daha rahat araçlar üretti. Cam elyafı, karbon elyafı ve reçine gibi maddelerle elde edilen karma malzeme kullanılarak, daha az bakım isteyen, uzun ömürlü, basit rotorlar yapıldı. Dolayısıyla ABD'de ve Avrupa'da uzmanlaşmış bir sanayi doğdu.

Bununla birlikte helikopter mekanik karmaşıklığı yüzünden uçağa oranla daha pahalı ve görece daha nazik bir araçtır.
Havada tutunma genellikle mekanik olarak çalıştırılan bir ya da birçok rotorla sağlanır. Palaların ucuna gaz püskürterek çalıştırma ilginçtir, ama büyük gürültü çıkarır. Dişlilerle donatılmış vites kutusuyla mekanik iletim ise, (tersdönüşlü rotor dışında) rotorun dönüş yönüne ters yönde gövdenin de dönmesine yol açan bir kuvvet çifti oluşturur Dolayısıyla kuyrukta kuvvet çiftini gideren ve ayrıca helikopterin düz yönde uçuşuna olanak veren küçük bir denge pervanesi bulunur. Havada tutunma rotoru ya da rotorları, her palanın olası en iyi konumu almasını ve pilotun isteğine göre palaların gelme açılarını değiştirmesini sağlayan eklemlerle donatılmış bir kafa içerir; pilot palaların gelme açılarını ("ortak adım") artırarak helikopteri kaldırır (tırmanış). Helikopterin ilerlemesi için her palanın gelme açısı, taranan çember (dönüş adımı) üzerindeki konumuna göre değiştirilir; bu değişiklik kaldırma kuvvetine, öne ya da yana doğru bir eğim verir.

Ötelenmede ilerleyen palanın hızı (dönme ve öteleme hızlarının bileşkesi) daha yüksek, gerileyen palanın hızı daha düşüktür; dolayısıyla her palanın kaldırma kuvveti taranan çember üzerindeki açısal konumuna göre değişir; bu olgu toplam kaldırma kuvvetinde kabul edilemez bir bakışımsızlığa yol açar. Denge gerileyen palaya silindirsel adım kumanda tablasıyla daha büyük bir gelme açısı verilerek yeniden kurulur. Ama her palayı tam bir kanat gibi "indirmek”ten kaçınmak için gelme açısını değiştirmede çok ileri gitmemek gerekir, öte yandan, gürültü düzeyini sınırlamak, titreşimleri ve verim yitimini önlemek için pala uçlarının ses hızına yakın hızlara ulaşmasından kaçınmak zorunludur. Bu yüzden uçuş halinde 250-300 km/sa'i aşmayan helikopterlerin öteleme hızı çıkışta sınırlanır. Ama özel sistemlerle donatılmış deney helikopterleri 500 km/sa'e ulaşır, hatta aşar.

—Ask. havc. Helikopterlerin askeri alanda kullanımı, ikinci Dünya savaşı'ndan sonra Malezya ve Kore'de, daha sonra da Çinhindi savaşında helikopter büyük bir gelişme gösterdi. Ama bu araçlar gerçek güçlerini Cezayir savaşt'nda kanıtladı; nitekim hava kuvvetleri ve kara ordusunun hafif hava birliklerinde uçak taktik komuta taşıtı (Alouette II), havadan ulaştırma taşıtı (Sikorsky H-19 ve H- 34, Vertol-Piasecki H-21, La Banane), 20 mm'lik top ve 12,7 mm'lik makineli tüfekle donatılmış silahlı helikopterler (H- 19, sonra H-14) biçiminde çeşitli amaçlarla kullanıldı ve başarılı sonuçlar verdi. Cezayir savaşı boyunca yalnızca helikopterler bir milyon komando, 40 000 asker ya da hasta taşıdı.

Vietnam savaşı’nda kara birlikleri helikopterlerden yoğun bir şekilde yararlandı. Helikopterle saldırı ve uçar birlik harekâtı kavramının genişlemesi, havataşıtlarının bu görev tipindeki rollerine göre uzmaşlaşmayı getirdi. Taktik ve lojistik ulaştırma görevi (Boeing-Vertol CH-47, Bell UH-1B ve 1D) dışında, güçlü silahlarla donatılmış yakın destek helikopterleri (Bell AH-1G ile Gunship görevi), iniş alanları çevresinde yakın keşif uçuşu yapan havataşıtlarmı koruma görevi üstlendi (Hughes OH-6 ile Pink Team görevi). Harekâtın tümü bir Bell UH-1D helikopterine yerleştirilmiş uçar komuta merkezince yürütüldü. Bu taktiğin sistematik olarak uygulanması ve hava harekât tümeninin 1965 yılından itibaren kurulması, 1968 yılında 3 300 helikopterin yapılmasını sağladı, ilk şaşkınlığın azalmasına ve düşman uçaksavar savunmasının takviyesine rağmen araçların yitim oranı, 1968 yılında savaşa giren helikopterlerin ancak % 31 ’iydi (toplam 980 araç tahrip edildi).

1973’teki Israil-Arap savaşı’nda helikopterler Avrupa'dakilere benzer koşullarda kullanıldı: bu arada zırhlı araçların sürekli hava tehdidi altında çatışmaları, Varşova paktı ülkelerinin zırhlı araçlarına karşı, batı ülkeleri, helikopterleri tank avcıları (tanksavar helikopterleri) olarak kullanmayı düşünmekteydi.

Günümüzde ise, bu konuda çatışan birçok görüş vardır: yalnız güdümlü mermilerle donatılmış hafif helikopter yandaşları: rus Hind ya da amerikan ordusuna ait Advanced Attack Helicopter AH- 64 gibi ağır helikopter yandaşları; ağır savaş helikopterleri, top ve makineli tüfek gibi savunma silahı, güdümlü mermiler ve elektronik aygıtlarla donatılmıştır. Bu helikopterler birçok görevi yapacak niteliktedir ve daha hafif helikopterleri önlemeye elverişlidir.

Taarruz helikopter birlikleri.

Bu birlikler Fransa’da, alman Bundeswehr'de ve rus ordusunda bulunur.
Her orduda çeşitli görevleri karşılayan genel maksat helikopter birlikleri vardır. Ayrıca deniz kuvvetleri helikopterlere özel görevler verir. Bu görevleri şöyle sıralayabiliriz: denizaltılara karşı savaş (algılama aygıtlarını [çekilen sonar] değerlendirme, patlayıcı maddeyle anında müdahale); suüstü gemilerine karşı savunma (düşman güdümlü mermilerini saptama ve önleme); denizde güvenlik ve savunma. Refakat gemileri yalnızca hafif helikopterler taşır, buna karşılık rus ordusuna ait Moskova gibi büyük uçak gemileri ağır helikopterler birlikleriyle donatılmıştır.