Dünya’da Görülen İklim Tipleri
Bir yerde benzer sıcaklık, basınç, rüzgar, nemlilik ve yağış özelliklerinin uzun süre etkili olmasıyla iklim tipleri belirmektedir. İklimi oluşturan bu ögelerden birinin ya da ikisinin farklı olması, değişik iklim tiplerinin ortaya çıkmasına neden olur.
Dünya’da görülen iklimler, sıcak kuşak iklimleri, ılıman kuşak iklimleri ve soğuk kuşak iklimleri olarak üç ana bölümde toplanır.
1. Sıcak Kuşak İklimleri
Sıcak Kuşak İklimlerinin Ortak Özellikleri
- Yıllık sıcaklık ortalamaları 20°C’nin üstündedir.
- Sıcaklık farkları Ekvator’dan uzaklaşdıkça artar.
- Soğuk mevsim yoktur.
- Yağış özellikleri farklılık gösterir.
1.1. Ekvatoral İklim
Ekvatoral İklimin Özellikleri
- Yıllık sıcaklık ortalamasının 20°C’nin üstünde olduğu ekvatoral iklimde yıl boyunca yaz koşulları yaşanır.
- Güneş ışınları, yıl boyunca dik ve dike yakın açılarla geldiğinden yıllık sıcaklık farkı azdır.
- Yıl boyunca yükseltici hava hareketlerine bağlı olarak konveksiyonel yağış görülür.
- Yıllık yağış miktarı 2000 mm’nin üzerindedir. Her mevsimin yağışlı olduğu ekvatoral bölge akarsularının rejimleri düzenlidir ve yıl boyunca bol su taşır. Güneş ışınlarının dik geldiği Mart ve Eylül aylarında yağışlar artar. Bu nedenle ekinokslarda (21 Mart – 23 Eylül) akarsularda kabarma olur.
Konveksiyonel Yağış: Isınan havanın yükselerek soğuması ile oluşan yağışlardır.
UYARI: Ekvatoral iklimde yıllık sıcaklık farklarının az olması güneş ışınlarının yere değme açılarının az değişmesiyle, günlük sıcaklık farklarının az olması ise nem oranının yüksek olmasıyla ilgilidir.
Ekvatoral İklimin Doğal Bitki Örtüsü
Yıl boyunca sıcaklık ve nem koşulları elverişli olduğundan sürekli yeşil kalabilen yayvan yapraklı ağaçlardan oluşan gür ormanlardır. Yağmur ormanları adı verilen bu ormanlardaki ağaçların boyu yağış miktarının fazla olması nedeniyle 40-60 m lere kadar çıkabilir. Ormanaltı floarası da çok zengindir.
Ormanaltı Florası: Orman örtüsü altında loş ortamda yetişen, çoğunlukla ot ve sarmaşık türlerinin oluşturduğu bitki topluluğudur.
Ekvatoral İklimin Görüldüğü Yerler
10° Kuzey ve Güney enlemleri arasında, Güney Amerika’da Amazon Havzası’nda,Afrika’da Kongo Havzası’nda ve Gine Körfezi kıyılarında,Asya’da Endonezya Adaları’nda görülür.
1.2. Yazları Yağışlı Tropikal İklim (Savan)
Yazları Yağışlı Tropikal İklim (Savan) Özellikleri
- Yıllık sıcaklık ortalaması 20°C’nin üstündedir.
- Yazlar sıcak ve yağışlı, kışlar sıcak ve kurak geçer
- Güneş ışınlarının dik açıyla geldiği yaz aylarında konveksiyonel yağışlar görülür.
- Kış aylarında subtropikal yüksek basıncın (DYB) etkisinde kaldığından kış kuraklığı belirgindir.
- Yıllık yağış miktarı 1000 mm civarındadır.
- UYARI: Savan ikliminde günlük sıcaklık farkları, nemlilik nedeniyle yazın az, kışın fazladır.
Yazları Yağışlı Tropikal İklimin (Savan İklimi) Doğal Bitki Örtüsü
Yaz yağışlarıyla yeşeren, uzun boylu, gür ot topluluklarıdır. Bunlara savan adı verilir. Savanlar arasında yer yer kurakçıl ağaçlar görülür. Akarsu boylarında ise galeri ormanları görülür.
Galeri Ormanları: Savanlardaki, küçük akarsu boylarında görülen, çoğunlukla 50-100 m genişliğinde, bir akarsu ağı biçiminde uzanan ve sürekli yeşil kalabilen nemli ormanlardır. Galeri ormanları olarak adlandırılmalarının nedeni, ağaçların, akarsuyun üstünü bir galeri şeklinde kapatmasıdır.
Yazları Yağışlı Tropikal İklimin (Savan İklimi) Görüldüğü Yerler
10° enlemleri ile dönenceler arasında,Orta Amerika’da,Sahra Çölü ile Ekvatoral Afrika arasında,Güney Afrika’da,Güney Amerika’da,Kuzey Avustralya’da,Madagaskar’ın batısında görülür.
1.3. Muson İklimi
Muson İkliminin Özellikleri
- Kış sıcaklığı 10°C - 20°C arasında değişir. Yıllık sıcaklık ortalaması 20°C nin üstündedir.
- Muson rüzgarlarının etkisiyle yazlar sıcak ve bol yağışlı geçer. Kışlar ise ılık ve kuraktır.
- Çoğunlukla 2000 – 5000 mm arasında değişen yıllık yağış miktarı bazı yerlerde 10000 mm’yi geçmektedir. Örneğin Hindistan’ın Çerapunçi kasabasında yıllık yağış miktarı 12000 mm’yi bulmaktadır.
- Yaz aylarında orografik yağışlar görülür.
Orografik Yağışlar: Nemli hava kütlelerinin bir dağ yamacına çarparak yükselmesi sonucunda oluşan yağışlardır.
Muson İkliminin Doğal Bitki Örtüsü
Yağışın fazla olduğu yerlerde, kış aylarında yapraklarını döken yayvan yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar görülür. Bu ormanlara muson ormanları denir.
Muson İkliminin Görüldüğü Yerler
Güney, Doğu ve Güneydoğu Asya kıyılarında,Madagaskar’ın doğusunda, Avustralya’nın kuzeydoğusunda, Kuzey Amerika’nın güneydoğu kıyılarında görülür.
1.4. Çöl İklimi
Çöl İkliminin Özellikleri
- Günlük ve mevsimlik sıcaklık farklarının azla olması karakteristik özelliğidir.
- Yağışlar yok denecek kadar azdır.
- Sıcaklık farklarının fazla olması, kayaların fiziksel olarak parçalanıp ufalanmasına neden olur.
- Kimyasal çözülme yetersiz olduğundan toprak oluşumu zordur.
Çöl İkliminin Doğal Bitki Örtüsü
Kuraklığa uyum sağlamış olan kurakçıl otlar ve çalılardan oluşur. Kuraklığa en iyi uyum sağlamış bitkiler, gövdesinde çok miktarda su biriktirebilen kaktüslerdir. Üzerlerindeki küçük dikenler, bitkinin ısı kaybını azaltmaktadır. Ayrıca yer altı sularının yüzeye çıktığı yerlerde vahalar oluşmuştur.
Vaha: Çöllerde suyun bulunduğu, bitkilerin yetişebildiği, insanların yerleşip barındığı yerdir. Vahalar akarsu boylarında, kuyuların açıldığı yerlerde, büyük su kaynakları yanında gelişmiştir.
Çöl İkliminin Görüldüğü Yerler
Asya Kıtası’nda; Arabistan, Gobi, Taklamakan Çöllerinde,Kuzey Amerika’da; Kaliforniya, Nevada, Kolorado, Meksika Çöllerinde,Afrika’da; Büyük sahra, Kalahari, Namibya Çölleri’nde,Avustralya’da; Büyük Kum Çölü’nde,Güney Amerika’da; Atakama Çölü’nde görülür.
UYARI: Çöllerin en büyük bölümü Kuzey yarım Küre’dedir. Bu durum, karaların Kuzey Yarım Küre’de Güney Yarım Küre’den daha fazla olmasının sonucudur.
2. Ilıman Kuşak İklimleri
Ilıman Kuşak İklimlerinin Ortak Özellikleri
- Yıllık sıcaklık ortalamaları 20°C’nin altındadır.
- Sıcaklık farkları belirgindir.
- 4 mevsim yaşanır.
2.1. Akdeniz İklimi
Akdeniz İkliminin Özellikleri
- Yazları sıcak ve kurak geçer.
- Yıllık ortalama sıcaklık 18°C - 20°C arasında değişir.
- Yazın genişleyen subtropikal antisiklon (DYB), Akdeniz iklim bölgesinde yaz kuraklığını belirginleştirir.
- Kışlar ılık ve yağışlıdır. Çünkü kış aylarında gezici alçak basınçlar cephesel yağışlara neden olur.
- Yıllık ortalama yağış miktarı 600-1000 mm arasında değişir ve yağış rejimi düzensizdir.
- Kar yağışı ve don olayı ender görülür.
Don Olayı: Havanın açık ve durgun olduğu kış gecelerinde aşırı ısınma nedeniyle toprak donar. Don olayı tarımsal üretime büyük ölçüde zarar verir. Karasal bölgelerde don olayı sık görülür.
Akdeniz İkliminin Doğal Bitki Örtüsü
Kısa, bodur ağaç ve çalılardır. Bu bitki örtüsüne maki adı verilir. Yaz kuraklığına uyum sağladığından yaprakları genellikle sert, tüylü, ince ve uzundur.
Zeytin, defne, keçiboynuzu, mersin, lavanta, kekik ve zakkum maki bitki topluluğu içinde yer alır.
Akdeniz İkliminin Görüldüğü Yerler
Akdeniz çevresindeki ülkelerde,Güney Portekiz kıyılarında,Afrika’da Kap Bölgesi’nde, Güneybatı Avustralya kıyılarında,Orta Şili’de,Kuzey Amerika’da Kaliforniya yöresinde,Güney Afrika Cumhuriyeti’nin Güney kıyılarında görülür.
UYARI: Akdeniz iklimi genellikle 30°-40° enlemleri arasında görülür.
2.2. Ilıman Kuşak Okyanus İklimi
Ilıman Kuşak Okyanus İkliminin Özellikleri
- Orta Kuşak kıtalarının batı kıyılarında, batı rüzgarlarının ve sıcak su akıntılarının etkisiyle gelişen bir iklim tipidir.
- Yıllık ortalama sıcaklık 20°C’nin altındadır.
- Sıcaklık farkları belirgin değildir.
- Yazlar serin ve yağışlı, kışlar ılık ve yağışlı geçer.
- Her mevsim yağışlıdır. Sonbahar ve kış yağışları daha belirgindir.
- Kar yağışı ve don olayı ender görülür.
- Kış aylarında cephesel, yaz aylarında hem cephesel hem de yükselim yağışları görülür.
UYARI: Okyanus ikliminin belirmesinde temel etken batı rüzgarları ve sıcak su akıntılarıdır.
Ilıman Kuşak Okyanus İkliminin Doğal Bitki Örtüsü
Yayvan ve iğne yapraklı ağaçlardan oluşan karma ormanlardır.Yer yer çayırlar görülür.
Ilıman Kuşak Okyanus İkliminin Görüldüğü Yerler
Kuzey Amerika’nın batı ve güneydoğu kıyılarında, Güney Amerika’nın güneybatı kıyılarında,Batı Avrupa’nın Atlas Okyanusu kıyılarında,Yeni Zellanda’da,Afrika’nın güneyinde,Avustralya’nın doğusunda,Tasmanya’da görülür.
2.3. Ilıman Kuşak Karasal İklim
Ilıman Kuşak Karasal İklimin Özellikleri
- Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve kar yağışlı geçer.
- Günlük ve mevsimlik sıcaklık farkları belirgindir.
- En yağışlı mevsim ilkbahardır.
- Don olayı sık görülür.
- Sıcak çöllerin kenarlarında görülen karasal iklimde yaz mevsimi kısa sürer.
UYARI: Ilıman karasal iklimde kış aylarındaki yağış azlığı, termik yüksek basıncın etkili olmasına bağlıdır. Yazın görülen yağışlar ise konveksiyoneldir.
Ilıman Kuşak Karasal İklimin Doğal Bitki Örtüsü
İlkbahar yağışlarıyla yeşeren, yaz kuraklığı ile sararan kısa boylu otlardır. Bunlara step ya da bozkır denir. Steplere Kuzey Amerika’da preri, Güney Amerika’da pampa adı verilir. Yüksek yerlerde yer yer iğne yapraklı ağaçlar görülür.
Ilıman Kuşak Karasal İkliminin Görüldüğü Yerler
Kuzey ve Güney Amerika’nın iç kısımlarında,Anadolu’nun iç kısımlarında, Irak’ta,İran’da,
Türkistan’da,Afrika’nın iç kısımlarında,Avustralya’nın iç kısımlarında görülür.
3. Soğuk Kuşak İklimleri
Sıcak Kuşak İklimlerinin Ortak Özellikleri
- 60° - 90° enlemleri arasında görülür.
- Sıcaklık yıl boyunca düşüktür.
- İklimin elverişsiz olması tarımı sınırlandırmaktadır.
3.1. Soğuk Kuşak Karasal İklim
Soğuk Kuşak Karasal İklimin Özellikleri
Bu iklim iki alt bölüme ayrılır.
A. Yazı ve Kışı Soğuk Karasal İklim
- Yıllık sıcaklık farkları belirgindir.
- Yazlar soğuk, yer yer serin ve kısa, kışlar ise çok soğuk, uzun ve karlı geçer. Kar uzun süre toprakta kalır.
- En yağışlı mevsim yazdır ve konveksiyonel yağış görülür.
- Sıcaklık ortalamalarının Ekvator’a doğru gidildikçe artmasına bağlı olarak bu iklim tipi değişir ve yazları sıcak karasal iklime geçilir.
B. Yazları Sıcak Karasal İklim
- Kış sıcakları -10°C’nin altına inmez.
- Yaz sıcaklıkları 20°C nin üstüne çıkar.
- Yağış miktarı fazladır. İlkbahar ve yaz yağışları daha belirgindir.
Soğuk Kuşak Karasal İklimin Doğal Bitki Örtüsü
İğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlardır. Bu bitki örtüsüne tayga adı verilir.Yer yer çayırlar görülür.
Soğuk Kuşak Karasal İklimin Görüldüğü Yerler
Soğuk kuşağın yazları sıcak karasal iklimi,ABD’nin kuzeydoğusunda,Kanada’da,Kuzey Çin’de,Mançurya’da,Rusya’da,Orta Sibirya’da görülür.
Soğuk kuşağın yazları da soğuk karasal iklimi,Asya, Avrupa ve Amerika kıtalarının kuzeyinde, tundra ikliminin altında bir kuşak halinde görülür.
3.2. Tundra İklimi
Tundra İkliminin Özellikleri
- Yazlar çok kısa ve serin geçer. Yaz sıcaklığı 10°C’nin üstüne çıkmaz.
- Yıllık yağış miktarı 250 mm civarındadır.
- Kışlar çok soğuk ve uzun geçer.
- Toprak kış aylarında donmuş haldedir.
- Yaz aylarında toprağın üst kısımlarında çözülmeler görülür ve bataklıklar oluşur.
Tundra İkliminin Doğal Bitki Örtüsü
Düşük sıcaklığa ve kuraklığa uyum sağlamış olan kısa boylu çalılar, otlar ve yosunlardır.
Bu bitki örtüsüne tundra adı verilir.
Tundra İkliminin Görüldüğü Yerler
60°-70° enlemleri arasında,Asya’da,Avrupa’da,Kanada’nın kuzey kısımlarında,Güney Amerika’nın güney kısımlarında görülür.
3.3. Kutup İklimi
Kutup İkliminin Özellikleri
- Sıcaklık yıl boyunca 0°C’nin altındadır.
- Sıcaklığın düşük olması buharlaşmayı engellediği için yağış az ve kar biçimindedir.
- Sürekli donmuş halde olan toprak kar ve buz ile kaplıdır.
Kutup İkliminin Doğal Bitki Örtüsü
Toprak , sürekli kar ve buz örtüsü ile kaplı olduğu için bitki örtüsünden söz edilemez.
Kutup İkliminin Görüldüğü Yerler
Kutuplar çevresinde,Grönland’da,Antartika’da görülür.
_____
İklim - Bitki Örtüsü İlişkisi
İklim ve bitki toplulukları arasında sıkı bir ilişki vardır. Kutup iklimi haricinde diğer bütün iklimlerin kendine has karakteristik bitki örtüsü vardır. Farklı bölgelerdeki benzer iklim varlığını benzer tabii bitki örtüsü kanıtlar. Bitki örtüleri yer şekillerinden dolayı, yeryüzünde aralıksız kuşaklar oluşturamazlar. Ancak, genel olarak Ekvatordan kutuplara doğru, geniş yapraklı ormanlar, karışık ormanlar ve iğne yapraklı ormanlar seklinde kuşaklar meydana gelmiştir.
Enlemlere göre bitki örtüsünün dağılışı
- 0°–30° - Kuzey ve güney: Geniş yapraklı ormanlar
- 30°–60° - Kuzey ve güney: Karışık ormanlar
- 60°–90° - Kuzey ve güney: İğne yapraklı ormanlar
Sıcaklık ve nem, bitki hayatini doğrudan etkiler. Yükseklere çıkıldıkça sıcaklık ve nem oranı azalır. Buna bağlı olarak bitki örtüsü de seyrekleşir. Belirli bir yükseklikten sonra cılızlaşır ve doğal olarak ortadan kalkar. Bir yamaca düsen yağış miktarı ayni ise, yükseldikçe bitki örtüsündeki değişme sıcaklık azalmasıyla ilgilidir. Ancak, sıcaklık şartları ayni ise, farklılaşma nem miktarının değişmesi ile ilgilidir. İklimin Etkileri
1. İklimin İnsan ve Çevre Üzerindeki Etkileri
İnsanların yaşantısını, ekonomik etkinliklerini belirleyen en önemli etken iklimdir.
2. İklimin Doğal Bitki Örtüsüne Etkisi
Bir bölgede ormanın bulunması, alt ve üst sınırının belirlenmesi doğrudan iklimin kontrolü altındadır. Ormanın yataydaki (enleme bağlı) ve dikeydeki (yükseltiye bağlı) üst sınırını sıcaklık belirler. Yağış ise orman örtüsünün alt sınırını belirleyen önemli bir iklim elemanıdır. Ayrıca yağış miktarı ormanın yoğunluğu üzerinde etkindir. Bir yerde bitki örtüsündeki çeşitlilik de iklim elemanlarına bağlıdır.
3. İklimin Tarım Koşullarına Etkisi
Bir bölgenin sıcaklık ve nem koşulları tarım ürünlerini, sulamaya duyulan gereksinimi etkilemektedir.Yaz kuraklığının belirgin olduğu bir yerde sulamaya duyulan gereksinim fazladır. Buna kuraklık sınırı denir.
Tarımsal etkinlikleri sınırlandıran diğer bir etken de düşük sıcaklıktır.
Sıcaklık kutuplara doğru ve yükseklere çıkıldıkça düşer. Belli bir yerden sonra tarımsal etkinlik sona erer. Ancak, bazı ürünler düşük sıcaklığa daha dayanıklı olduğundan tarım alanları kutuplara daha yakındır.
UYARI: Tarımın yükselti sınırı, tropikal kuşakta 4000 m, Türkiye’de 2000 m civarındadır.
4. İklimin Toprak Oluşumuna Etkisi
Bir bölgedeki toprağın türü, oluşum süresi ve derinliği iklimle yakından ilişkilidir. Değişik iklim bölgelerindeki topraklar birbirinden farklıdır. Örneğin nemli bir bölgede yağışlar ve yüzey suları ile toprağın içindeki kireç ve mineraller yıkanır. Çöllerde ise yağış azlığı nedeniyle topraktaki yıkanma minimum düzeydedir.
5. İklimin Kara ve Deniz Sularına Etkisi
İklimin, karalardaki suların oluşumu ve özellikleri üzerinde önemli etkisi vardır. Akarsular, göller, yer altı suları ve kaynaklardan oluşan kara sularının fiziksel ve kimyasal özellikleri ile su potansiyelleri iklimle yakından ilişkilidir. İklim, akıntılar, denizlerin su sıcaklığı ve tuzluluk oranı üzerinde de etkilidir.
6. İklimin Yer şekillerine Etkisi
Bir bölgede etkili olan dış güçler (akarsular, buzullar, rüzgarlar) bölgenin iklim koşullarına bağlı olarak değişir.
Örneğin Türkiye’de akarsuların oluşturduğu yer şekilleri yaygınken, İsveç, Norveç gibi soğuk enlemlerdeki ülkelerde buzul şekilleri yaygın olarak görülmektedir.
7. İklimin Nüfus ve Yerleşmeler Üzerine Etkisi
Yeryüzünde nüfusun dağılışı büyük ölçüde iklimin kontrolü altındadır. Nüfusun yatay dağılışı incelendiğinde, nüfusun yoğun olduğu ülkelerin Orta Kuşak’ta toplandığı görülür. Buna karşın sıcak ve kurak çöller ile kutuplarda nüfus yok denecek kadar azdır. Yerleşmelerin dikey dağılışı ise yükseltiye ve denize olan uzaklığa bağlıdır. Ayrıca nüfusa bağlı olarak yerleşmelerin yoğunluğu ve büyüklüğü de iklimle ilişkilidir.
8. İklimin Konut Tiplerine Etkisi
Bir yerin iklim koşulları ile konut tipleri ve yapı malzemesi arasında yakın bir ilişki vardır. Örneğin kar yağışının etkin olduğu yerlerde evler dik çatı yapılırken, sıcak ve kurak iklim koşullarının etkin olduğu yerlerde kalın duvarlı, küçük pencereli ve düz çatılı yapılır. Kent yerleşmelerinde ise yapılaşma, iklim koşullarından bağımsızdır.
9. İklimin Turizme Etkisi
Yıl boyunca sıcaklık koşullarının uygun olduğu kıyı bölgeleri deniz turizminin geliştiği yerlerdir. Örneğin Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerde deniz turizmi çok gelişmiştir.
Ayrıca yüksek dağlarda ve yüksek enlemlerdeki kar yağışına bağlı olarak yapılan kış turizmi de iklimin kontrolü altında gelişmiştir.
UYARI: İklim özellikleri benzer bölgelerde;doğal bitki örtüsü,tarımsal etkinlikler,akarsu rejimleri,konut tipleri ve yapı malzemesi,turizm etkinlikleri,insanların gereksinimleri (giyim beslenme) benzer özellikler gösterir.
BAKINIZ
Dünya Üzerindeki Bitki Örtüsü Çeşitleri ve Özellikleri
İklim Nedir? İklim Elemanları Türkiye'nin İklimi ve Bitki Örtüsü İklim Değişikliği Nedir? İklim Değişikliği Hakkında Son düzenleyen Safi; 23 Kasım 2016 02:39
