Osmanlı âlimlerinin en meşhûrlarından. İsmi, Ahmed bin Süleymân bin Kemâl Paşa, lakabı Şemseddîn’dir. Dedesi Kemâl Paşa’ya izafeten “Kemâl Paşa-zâde” ve “İbn-i Kemâl” isimleriyle tanınmıştır. 873 (m. 1468) senesinde doğdu. Doğum yeri hakkında ihtilâf vardır. Ba’zı kaynaklarda Edirne’de, diğer bazı kaynaklarda da Tokat’da doğmuş olduğuna işâret edilmektedir. 940 (m 1534)’da İstanbul’da vefât etti.
Babası Süleymân Çelebi, devrinin tanınmış kumandanlarından biri idi. Amasya Muhafızlığı ve Tokat Sancakbeyliği vazîfelerinde bulundu. Me’muriyetten ayrıldıktan sonra, İstanbul’a geldi ve burada vefât etti. Babası Kemâl Paşa’nın Eski Odalar civârındaki türbesine defn edildi. Annesi, Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanının meşhûr âlimlerinden İbn-i Küpeli’nin kızıdır. Dedesi Kemâl Paşa ise, Fâtih Sultan Mehmed Hân devri komutanlarından idi. Edirne ve İstanbul’da birçok vakıfları bulunmakta olup 875 (m. 1470) yılı başlarında vefât etti. Bir ümera ailesine mensûb bulunan İbn-i Kemâl Paşa, ailesinin nezâretinde iyi bir tahsil görmekle beraber, zamanın geleneği îcâbı, önce askerî sınıfa girdi ve sipâhi olarak İkinci Bâyezîd Hân’ın seferlerine iştirâk etti.
İbn-i Kemâl Paşa, ilimde yetişmesini bizzat kendisi şöyle anlatır: “Sultan İkinci Bâyezîd Hân ile bir sefere çıkmıştık. O zaman vezîr, Halîl Paşa’nın oğlu İbrâhim Paşa idi. Şanlı, değerli bir vezîr idi. Ahmed İbni Evrenos adında bir de kumandan vardı. Kumandanlardan hiçbiri onun önüne geçemez, bir mecliste ondan ileri oturamazdı. Ben ise, vezirin ve bu kumandanın huzûrunda ayakta, esas vaziyette dururdum. Bir defasında, eski elbiseler giyinmiş bir âlim geldi. Bu, kumandanlardan da yüksek yere oturdu ve kimse ona mâni olmadı. Ben buna hayret ettim. Arkadaşlarımdan birine, kumandandan da yüksek yere oturan bu zâtın kim olduğunu sordum. “Filibe Medresesi müderrisi, âlim bir zâttır. İsmi Molla Lütfî’dir.” dedi. “Ne kadar maaş alır” dedim. “Otuz dirhem” dedi. “Makamı bu kadar yüksek olan bu kumandandan yukarı nasıl oturur?” dedim. “Âlimler, ilimlerinden dolayı ta’zim ve takdîr olunur, hürmet görürler. Geri bırakılırsa, bu kumandan ve vezîr buna râzı olmazlar” dedi. Düşündüm, “Ben bu kumandan derecesine çıkamam, ama çalışır gayret edersem, şu âlim gibi olurum” dedim ve ilim tahsîl etmeye niyet ettim. Seferden dönünce, o meşhûr âlim Molla Lütfî’nin huzûruna gittim. Sonra Edirne’deki Dâr-ül-hadîs müderrisliği bu zâta verildi. Ondan “Metali Şerhî”nin haşiyelerini (açıklama ve ilâvelerini) okudum.”
İbn-i Kemâl Paşa, bu hocasından başka; Kestelli ismiyle meşhûr Muslihuddîn Mustafa Efendi, Hatîb-zâde Muhyiddîn Mehmed Efendi ve Muarrif-zâde Sinânüddîn gibi zamanın meşhûr âlimlerinden ilim öğrenip, icâzet aldı. Tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerinde derin âlim olarak yetişti. Edirne’de Taşlık adıyla tanınan Ali Bey’in medresesine müderris olarak ta’yin edildi. Burada müderris iken, pâdişâhın emri ile “Tevârih-i Âl-i Osman” adlı târihini yazdı. Bundan sonra Usküp’te İshak Paşa Medresesi’ne ta’yin edildi. Burada Seyyid Şerîf Cürcânî’nin “Şerh-ül-Miftâh” adlı eserine bir haşiye yazdı. Kısa bir zaman sonra da Edirne’deki Halebiye Medresesi’ne ta’yin edildi. Burada müderris iken de, “Risâlet-ül-kâfiye” adlı eserini yazdı. Bundan sonra da, Edirne’de Üç Şerefeli medreselerinde, daha sonra İstanbul’da Sahn-ı semân Medresesi’nde bir müddet müderrislik yaptı. Bu vazîfelerinden sonra, o zaman Osmanlı medreselerinden en yüksek derecede olan Sultan Bâyezîd Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Bundan sonra Edirne ve sonra da Anadolu kadıaskeri oldu. Bir müddet vazîfelerini yürüttükten sonra, Edirne’deki Dâr-ül-hadîs Medresesi’nde ve Sultan Bâyezîd medreselerinde bir müddet daha müderrislik yaptı. Çok âlim yetiştirdi. Onun derslerinde yetişen âlimlerden bir kısmı şu zâtlardın Sa’dî Çelebi, meşhûr âlim ve Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi, Sadr-ı a’zam Pîri Mehmed Paşa’nın oğlu Muhyiddîn Mehmed, Aşcı-zâde Hasen Çelebi, Müderris Mevlânâ Hidâyetullah, Vizeli Mevlânâ Abdülkerîm, Bağdad kadılığı yapmış olan Mehmed İbni Muhyiddîn Hasen, Bostan Efendi, Mehmed İbni Abdülvehhâb ve Kadıasker Abdüllatîf Efendi ve diğerleri.
İbn-i Kemâl Paşa, Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi’nin vefâtından sonra, 932 (m. 1527) senesinde şeyhülislamlığa getirildi. Sekiz sene şeyhülislâmlık yaptı.
İbn-i Kemâl Paşa, bütün vaktini ilme veren âlimlerdendir, ilmi ile o kadar büyük bir şöhret kazanmıştı ki, zamanındaki birçok âlim ba’zı mes’elelerde ona başvururlardı. Hattâ bir kısım ulemâ, yazmış olduğu eserleri tashih (kontrol) maksadıyla ona gönderirlerdi. Onaltıncı asrın ilk yarısında, Osmanlı kültürünün en büyük mümessili olarak görülmektedir. Ahlâkı güzel, edebi mükemmel, zekâsı ve aklı kuvvetli, ifâdesi açık ve veciz olup, iki dünyâ faydalarını bilen ve bildiren, pek nâdir simalardan biri idi. Cinnîlere de fetvâ verirdi. Bunun için “Müftî-yüs-sekaleyn” (insanların ve cinnîlerin müftîsi) adı ile meşhûr oldu. Büyük bir âlim olduğu gibi, güçlü bir tarihçi, değerli bir edîb, kuvvetli bir şâir idi. Tasavvufta da ileri derece sahibi idi. Büyük velîlerin teveccühünü kazanmıştı. Kanunî Sultan Süleymân Hân zamanında, Zenbilli Ali Efendi’den sonra Osmanlıların dokuzuncu şeyhülislâmı oldu. Bu makamda bulunduğu sürede, dâhilî ve hâricî, din ve mezheb düşmanlarına karşı ilmiyle ve yazdığı kitaplarıyla mücâdele etti. İbn-i Kemâl Paşa, Eshâb-ı Kirâm düşmanlığı propagandasının te’sîriyle Doğu Anadolu’da yer yer büyümeye başlayan fitneye karşı, Ehl-i sünnet i’tikâdını bütün gayreti ile müdâfaa etmiş ve Kanunî Sultan Süleymân Hân’ı Safevîlere karşı mücâdeleye teşvik ettiği gibi, pâdişâhın Şah Tahmasb’a gönderdiği mektûpları da bizzat kaleme almıştır. Aynı zamanda, Hazreti Îsâ aleyhisselâmın Hazreti Muhammed’den ( aleyhisselâm ) daha efdal (üstün) olduğunu iddia eden İranlı Molla Kabız’ın iddialarının doğru olmadığını, alenî (herkese açık) bir mahkemede onu susturarak isbât etmiş ve yazdığı risalelerle Kabız’ın halk efkârında uyandırdığı tereddütleri de gidermişti.
Kefevî, İbn-i Kemâl Paşa için; “Ba’zı rivâyetleri ba’zılarına tercih edebilmesi bakımından, mezhebde (Hanefî mezhebinde) tercih sahibidir.” demektedir. Ba’zı ulemâ da onun için; “Mısır’da İmâm-ı Süyûtî ne ise, İstanbul’da ve diğer beldelerde de İbn-i Kemâl Paşa odur. Her ikisi de asrın süsüdür” demişlerdir.
Anadolu Kadıaskeri sıfatıyla, Mısır seferinde Yavuz Sultan Selim Hân’ın yanında bulunmuş olan İbn-i Kemâl Paşa, pâdişâhtan büyük i’tibar görmüştür.
Mısır’da bulundukları sırada, orada kalmaları uzayınca, dîvân erkânı ve ileri gelenler, asıl vatanları Anadolu’ya, diyâr-ı rûm’a hasret kalıp, dönmeyi arzu etmişlerdi. Fakat bu arzularım Pâdişâh’a söyleyememişlerdi. İleri gelenlerden ba’zıları, o zaman yanlarında bulunan ve Anadolu Kadıaskeri olan İbn-i Kemâl Paşa’ya durumu anlattılar. Yavuz Sultan Selim Hân onu çok severdi. Çünkü İbn-i Kemâl Paşa, o zamanın en seçkin âlim idi. Ona dediler ki “Ne zamana kadar bu diyâr-ı gurbette hasret çekeceğiz? Bu durumu Pâdişâh hazretlerine bir arz edip, gitmeye meylettiremez misiniz?”
Birgün İbn-i Kemâl Paşa, Yavuz Sultan Selim Hân ile sohbet ederken, Pâdişâh askerlerin durumunu sorup; “Ortalıkta neler konuşuluyor?” dedi. İbn-i Kemâl Paşa da; “Pâdişâhım, yolda gelirken askerlerden biri bir türkü söylüyordu ve şöyle diyordu:
“Nemüz kaldı bizüm mülk-i Arab’da,
Nice bir dururuz Şâm-ü-Haleb’de,
Cihan halkı kamu ayş-ü-tarabda,
Gel ahî gidelüm Rûm illerine.”
(Nemiz kaldı bizim bu Arab diyarında,
Şam’da ve Haleb’de niçin dururuz?
Cihan halkı hep şenlik içinde yaşamakta,
Gel kardeş, gidelim Rum diyarına.)
Bu şiir, Yavuz Sultan Selim Hân’ın çok hoşuna gidip; “Bundan sonra burada durmamızı gerektiren işler de kalmadı, döneriz” diyerek, İstanbul’a döneceğini bildirdi. Bundan bir gün sonra, Yavuz Sultan Selim Hân’a Kâ’be’nin anahtarı ve diğer mukaddes emânetler teslim edildi ve İstanbul’a dönmek için ordusuyla yola çıktı. Bu yolculukta bir sohbet sırasında, söz İbn-i Kemâl Paşa’nın hocası Molla Lütfî’den ve onun öldürülme sebebinden açılmıştı. Yavuz Sultan Selim Hân, ona hocası hakkında ba’zı şeyler sordu. O da hocasından bahisle, iftiraya uğrayarak öldürülmüş olup ve nükteden bir zât olduğunu söylemişti. Pâdişâh, İbn-i Kemâl Paşa’ya: “Sen de nükteli bir söz söylemez misin?” dedi. İbn-i Kemâl Paşa; “Geçen gün biz nöbetimizi savdık. Şimdi sıra yoldaşım Duâcımıza düştü. Şimdi onlar söylesin” dedi. Bunun üzerine Pâdişâh; “Yoksa o günki okuduğun kıt’a (şiir) senin mi idi?” dedi. O da; “Pâdişâhın doğru firâsetinin şehâdet ettiği gibidir (evet) diyerek, Pâdişâhı selâmladı. Bu hâdise üzerine, Yavuz Sultan Selini Hân İstanbul’a dönünce, çok sevdiği meşhûr ve mehâretli âlim İbn-i Kemâl Paşa’ya beşyüz altın hediye etti.
Mısır seferinde İbn-i Kemâl Paşa, Anadolu kadıaskeri olarak Pâdişâh Yavuz Sultan Selim Hân’ın yanında bohmuyordu. Bu yolculukları sırasında sohbet ederek yol alırken, bir ara İbn-i Kemâl Paşa’nın atının ayağından sıçrayan çamurlar, Yavuz Sultan Selim Hân’ın kaftanını kirletmişti. Pâdişâhın kaftanına çamur sıçrayınca, İbn-i Kemâl Paşa mahcûb olup, atını geriye çekerek özür dilemişti. Yayuz Sultan Selim Hân’ın ona dönerek; “Üzülmeyiniz, âlimlerin atının ayağından sıçrayan çamur, bizim için şereftir. Vasıyyet ediyorum, bu çamurlu kaftanım, ben vefât ettikten sonra kabrimin üzerine örtülsün” dedi. Bu vasıyyet, vefâtından sonra yerine getirildi. Bu hâdiseyi hatırlatan o kaftan, şimdi de Yavuz Sultan Selim Hân’ın kabri üzerinde, bir camekan içinde, târihî bir hâtıra olarak durmaktadır.
İbn-i Kemâl Paşa müderrislik, kadılık, kadıaskerlik ve şeyhülislâmlık gibi mühim vazîfelerde bulunmak sûretiyle, dîne ve devlete üstün hizmetler yaptı. Yavuz Sultan Selim Hân ve Kanunî Sultan Süleymân gibi iki Osmanlı pâdişâhı ile birlikte savaşlara da katıldı. Hem ilmen, hem de fiilen hizmet etti. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) ve Eshâb-ı Kirâmın yolu olan Ehl-i sünnet i’tikâdının yayılmasında ve buna muhalif olanların ilmen ve fiilen susturulmalarında büyük hizmetler yaptı. Onun yaşadığı asır. Osmanlı devletinin en parlak devri olup, bunda onun da büyük hizmetleri oldu.
İbn-i Kemâl Paşa, 2 Şevval 940 (16 Nisan 1534) senesinde, bir Cum’a günü vefât etti. Edirnekapı’da surların dışında, Mehmed Çelebi zaviyesi denilen mıntıkada defn edildi. Talebelerinden Mısır kadısı Mehmed Bey, sonradan mezarının etrâfına kalın taştan duvar şeklinde bir parmaklık sed yaptırdı. Edirnekapı mezarlığındaki kabri. Boğaz Köprüsü Çevre Yolu yapılırken, etrâfındaki kabirler nakl edilmiş, kendi kabri, târihî eser olarak on metre beri alınmıştır. Vefâtında, ilimler İbn-i Kemâl ile gitti ma’nâsında; “îrtehal-el-ulûm bil-Kemâli”, “Kabri Ahmed mudâm ola pürnûr”, “Ol bârigâha vardı İbn-i Kemâl Paşa” mısraları, ebced hesabında vefât târihini göstermektedir. Kefeni için; “Hiye âhır-ül-libas (son elbisedir)”, kabri için; “Hazâ makâm-ı Ahmed (Bu Ahmed’in makamıdır)” ibâreleri ile, ebced hesabına göre vefât târihi düşürülmüştür. Vefât edeceği sırada; “Ey bir olan Allah, bizi korktuğumuzdan kurtar!” ma’nâsında; “Yâ Ehad, neccinâ mimma nehâf’ demiştir. Bu son sözündü de, ebced hesabına göre vefât târihini gösterdiği sonradan anlaşılmıştır. Eserleri: İbn-i Kemâl Paşa, ekserisi muhtelif risaleler olmak üzere, üçyüz civarında eser yazdı. Bu eserlerinden çoğu yazma olup, 36 tanesi Ahmed Cevdet Paşa tarafından yayınlandı. 1-Fetvâları; insanlar arasındaki muâmeleleri, ahlâk ve âdet konularını açıklayan fetvâlarıdır. Bu fetvâları toplanıp, fıkıh kitaplarının tertîbi gibi, konulara göre tertîb edilmiştir. Fetvâlarının toplandığı kitaplar değişik kütüphânelerde yazma olarak mevcûttur. En geniş fetvâ kitabı, İstanbul Belediye Kütübhânesi’ndedir. 2-Tagyîr-üt-tenkîh; usûl ilmine dâirdir. 3-Risâle-i mümeyyize ve Tecrîd-üt-tecrîd; kelâm ilmine dâirdir. 4- Müferric-ül-kulûb; akâidle ilgilidir. 5- Felah şerhi merâh; nahiv ilmine dâirdir. 6- Beydâvî haşiyesi ve Saffât sûresine kadar yazdığı tefsîri. 7- Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Keşşâf şerhine ve Miftâh şerhine haşiyesi. 8- Meşârik-ül-envâr şerhi. 9-Hadîs-i erbe’în şerhi. 10- Nigaristan (Farsça), 11- Mühît-ül-lüga; Arabcadan Faracaya lügattir. 12- Tevârih-i Âl-i Osman; on cild olup, en meşhûr eserlerindendir. 699-433 (m. 1299-1526) seneleri arasındaki 234 yıllık hâdiseleri yazmıştır. Son cildi Zafer nâme-i Sultan Süleymân adıyla meşhûr olmuştur. Aynı eser, Fransızca (Mohaçnâme) adıyla basılmıştır. 13-İslâh ve îzâh; me’ânî ilminde bir metin şerhi. 14- Telvîh haşiyesi. 15- Molla Hâce-zâde’nin Tehâfüt adlı eserine haşiye. 16- Risâle-i münîre. 17-Mühimmât-ül-müftî fî fürû’-ıl. Hânefiyye: Hanefî mezhebinde bir müftînin bilmesi lâzım olan bilgileri bu kitapta toplamıştır. 18- El-Îzâh fî şerhi ıslâh-il-Vikâye, 19- Hidâye şerhi, 20- Molla Câmî’yi esas alarak yazdığı, 7777 beyitlik “Yûsuf ile Züleyhâ” adlı manzûm bir eseri, ayrıca Arabca, Farsça ve Türkçe şiirleri vardır. Kasîde-i Bürde’yi de manzûm olarak tercüme etmiştir.
İbn-i Kemâl Paşa, kıymetli eserlerinden başka, yine târihe dâir olmak üzere, Mısır seferi sırasında, Yavuz Sultan Selim Hân’ın emriyle İbn-i Tagriberdi’nin, “En-Nücûm-üz-zâhire fî mülûki Mısır vel-Kâhire” adlı Arabca eserini de Türkçe’ye tercüme etmiştir. Yavuz Sultan Selim Hân’ın ölümü üzerine yazdığı mersiyesi, yıllarca dilden dile dolaştı.
Bu mersiyesinden bir bölüm:
“Azmde nevcivân hazmde pîr,
Sâhib-üs-seyf-ü-sâhib-üt-tedbîr.
Az müddette çok iş etmiş idi.
Sayesi olmuş idi, âlem gir.
Şems-i asr idi, asrında Şemsin,
Zılli memdûd olur, zamanı kasîr.
Tâc-ü-tahtıyle fahreder beyler,
Fahrederdi ânınla cân-ü-serir.
Hayf Sultan Selîm’e hayf, diriğ.
Hem kalem ağlasın ona, hem tîg.”
Ayrıca darb-ı mesel hâlini almış kıt’a ve beyitleri vardır. Nitekim:
“Mansıbda bir ola dahî ger âlim-ü-câhil,
Zâhirde müsâviyse hakîkatte bir olmaz.
Altun ile faraza ki beraber çek ile seng,
Vezn içre bir olmak ile kıymette bir olmaz.”
Kıt’ası ile;
“Sakla kurt enciğin derin oysun,
Besle kargayı gözlerin oysun.”
Beyti bunlardandır.
Bir başka şiiri de şöyledir:
“Kısmetindir gezdiren yer yer seni,
Arş’a çıksan, akıbet yer yer seni.
Eline nefsinin verip kazma,
Yoluna kimsenin kuyu kazma.
Her ki gayrın yolunda kazdı kuyu,
Kendi düştü kuyuya yüzü koyu.”
“Nâ ehil olur muârız-ı ehl,
Her Ahmed’e bulunur Ebû Cehl.
“Göz yum cihandan aç, gözünü kendi hâline,
Sen göz yumup açınca, bu dünyâ gelir gider.”
“Ölümden kurtuluş yoktur cihanda,
O derdi çekmez olmaz ins-ü-canda.
Kişinin ömrü çünkim âhır ola,
Yeğ oldur kim gazâ yolunda öle.”
Ahmed İbni Kemâl Paşa’nın “Levh-il-mahfûz ve Ümm-ül-kitâb” ismindeki eserinden bir bölüm:
Ra’d suresindeki: “Allahü teâlâ, dilediğini siler. Dilediğini değiştirmez. Ümm-ül-kitâb O’ndadır” âyet-i kerîmesinde, Levh-i mahfûz bildirilmektedir. Ümm-ül-kitâb, ezelî olan kelâm-ı ilâhînin ismidir. Melekler, bunu anlıyamaz. Zamanlı değildir. Ya’nî burada zaman yazılı değildir. Allahü teâlâdan başka, kimse bilmez. Hiç yok olmaz. Levh-i mahfûzda ise, değişiklik olur. Bunu melekler görür, insanın, işine göre, ömrü ve rızkı değişir, iyiler kötü, kötüler iyi olarak değiştirilebilir. Böylece, birine ölümüne yakın iyi işler yaptırıp, son nefeste îmânla gönderir. Başkasına kötü amel işletip, imansız gönderir. Bunun için Resûlullah ( aleyhisselâm ) her zaman; “Allahümmeyâ mukallibelkulûb, sebbit kalbi alâ dînik” duâsını okurdu (ki, Ey büyük Allahım! Kalbleri iyiden kötüye, kötüden iyiye çeviren, ancak sensin. Kalbimi, dîninde sabit kıl, ya’nî dîninden döndürme, ayırma! demektir). Eshâb-ı Kirâm “aleyhimürrıdvân” bunu işitince; “Yâ Resûlallah ( aleyhisselâm )! Sen de dönmekten korkuyor musun?” dediklerinde; “Mekr-i ilâhiden, beni kim te’min eder?” buyurdu. Çünkü, hadîs-i kudsîde; “İnsanların kalbi, Rahmânın kudretindedir, Kalbleri, dilediği gibi çevirir” buyurulmuştur. Ya’nî, Celâl ve Cemâl sıfatları ile, kötüye ve iyiye çevirir. Levh-i mahfûza ilk olarak “Benden başka Allah yoktur. Muhammed benim resûlümdür ve habîbimdir ve herşey benim mahlûkumdur. Herşeyin Rabbiyim, Halikıyım” yazıldı. Sonra, Peygamberleri ve kıyâmete kadar gelecek insanların iyileri sa’îd olarak, kötüleri de şaki olarak yazıldı.
Kader değişmez. Kaza, kadere uygun olarak meydana gelir. Kaza, hergün çok değişip, sonunda kadere uygun olunca yaratılır. Kazâ-i mu’allak şeklinde, yaratılacağı yazılmış olan birşey, kulun iyi ameli ile değişip yaratılmaz. Evliyâ, kaderi anbara, kazayı ölçeğe benzetmiştir.
(Kâmûs’da, kaza kelimesinde diyor ki: “Kaza, kaderin husûsî bir kısmıdır. Kader, anbara doldurulmuş buğday gibidir. Kaza ise, onu ölçerek vermek gibidir. Ömer ( radıyallahü anh ), Şam’a geldi. Şehirde veba hastalığı olduğunu işitince, şehre girmedi. “Allahü teâlânın kazasından kaçıyor musun?” dediklerinde; “Allahü teâlânın kazasından, kaderine kaçıyorum” buyurdu ki, kader, kaza şeklini almadıkça değişebilir. Kader, maaş bordrosu gibidir. Kaza ise, bu maaşın dağıtılmasıdır. İbn-i Esîr dedi ki: “Kazâ ve kader, birbirinden ayrılmaz. Çünkü, kader temel gibi, kaza da üstündeki bina gibidir”. Kader kelimesinde diyor ki: “Kader, Allahü teâlânın, olacak şeyleri ezelde bilmesidir. Kaza, kaderde bulunan şeyleri, zamanı gelince yaratmasıdır.”)
İmâm-ı Gazâlî, (İhyâ-ül-ulûm) kitabında buyurdu ki: “Kazâ-i mu’allak, Levh-i mahfûzda yazılıdır. Eğer o kimse, iyi amel yapıp, duâsı kabûl olursa, o kaza değişir.” Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kader, tedbir ile, sakınmakla değişmez. Fakat kabûl olan duâ, o belâ gelirken korur.” Duânın belâyı defetmesi de, kaza ve kaderdendir. Kalkan, oka siper olduğu gibi, su, yerden otun yetişmesine (ve havanın oksijen gazı, canlının hücrelerindeki gıda maddelerini yakıp hararet meydana gelmesine) sebep olduğu gibi, duâ da, Allahü teâlânın merhametinin gelmesine sebeptir. Bir hadîs-i şerîfte; “Kazâ-i mu’allakı, hiçbirşey değiştiremez. Yalnız duâ değiştirir ve ömrü, yalnız, ihsân, iyilik arttırır” buyuruldu. Allahü teâlânın takdîrinin, ya’nî kaderin, Levh-i mahfûzda yazılması kazadır. Bir kimseye takdîr edilen belâ kazâ-i mu’allak ise, ya’nî, o kimsenin duâ etmesi de takdîr edilmiş ise, duâ eder, kabûl olunca, belâyı önler. “Ecel-i kazâ”yı da, iyilik etmek geciktirir. Fakat, “Ecel-i müsemmâ” değişmez. Ecel-i kaza denilen; meselâ bir kimse, eğer iyi iş yapar, yahut sadaka verir, hac ederse ömrü altmış sene, bunları yapmazsa kırk sene diye takdîr edilmesi gibidir. Vakit tamâm olunca, eceli bir ân gecikmez. Birinin üç gün ömrü kalmış iken, akrabasını Allah rızâsı için ziyâret etmesi ile, ömrü otuz seneye uzar. Otuz yıl ömrü olan kimse de, akrabasını terk ettiği için, ömrü üç güne iner. “Lübâb-üt-te’vîl” (ya’nî Tefsîr-i Hâzin) kitabında diyor ki: Takdîr, ezelde Levh-i mahfûzda yazılmıştır. Sonradan birşey yazılmaz. Ya’nî, Levh-i mahfûzda olacak değişiklikler ve ömürlerinin artması ve kısalması da, ceffelkalem (ya’nî ezelde) yazılmıştır ki, buna kazâ-i mu’allak denir. Allahü teâlânın, kaderi, ya’nî ezelde ilmi nasıl ise, Levh-i mahfûzdaki değişiklikler, ona uygun olur. Ömer ( radıyallahü anh ) yaralanınca, Ka’b-ül-ahbâr buyurdu ki: “Ömer ( radıyallahü anh ) daha yaşamak isteseydi, duâ ederdi. Zîrâ onun duâsı elbette kabûl olur.” işitenler şaşınp; “Nasıl böyle söylüyorsun? Allahü teâlâ: “Ecel, bir ân gecikmez ve vaktinden önce gelmez” buyurdu” dediklerinde: “Evet, ecel hâzır olduğu vakit gecikmez. Fakat. Ecel hâzır olmadan önce, sadaka ile, duâ ile, amel-i sâlih ile, ömür uzar. Zîrâ Fâtır sûresinde; “Herkesin ömrü ve ömürlerin kısalması hep yazılıdır” buyurulmaktadır” dedi.
Her sene, (Şa’bân ayının onbeşinde Berât gecesinde) o senede olacak şeyler, ameller, ömürler, ölüm sebebleri, yükselmeler, alçalmalar, ya’nî herşey Levh-i mahfûzda yazılır.
Dâvûd aleyhisselâmın yanına iki kişi gelip, birbirinden şikâyet etti. Dinleyip karar verip giderken, Azrail (Aleyhisselam) gelip; “Bu iki kişiden, birincisinin eceline bir hafta kaldı, ikincisinin ömrü de bir hafta önce bitmişti, fakat ölmedi” dedi. Dâvûd (Aleyhisselam) şaşıp, sebebini sorunca; “İkincisinin bir akrabası vardı. Buna dargın idi. Bu, gidip onun gönlünü aldı. Bundan dolayı, Allahü teâlâ, buna yirmi yıl ömür takdîr buyurdu” dedi. (Emâlî kasidesi altmışikinci beytinde; “Öldürülen kimsenin eceli, münkatı’ değildir.” Ya’nî, o ânda, ömrü ortadan kesilmiş değildir. Kâmûs mütercimi Ahmed Âsım Efendi, bu beyti şerh ederken diyor ki: “Ehl-i sünnete göre, öldürülen kimsenin, o ânda eceli gelmiştir, ömrü ortadan kesilmemiştir. Herkesin eceli bir tanedir.”) Görülüyor ki, müslüman olan ve dînimize uygun akrabayı ziyâret çok lâzımdır. Hiç olmazsa haftada veya ayda bir ziyâret etmeli, kırk günü geçirmemelidir. Uzak memlekette ise, mektûpla gönlünü almalıdır. Dargın, kinli ise de vazgeçmemelidir. Akrabası gelmezse, cevap vermezse de, giderek veya hediye, selâm göndererek, yahut mektûp ile yoklamaktan vazgeçmemelidir. Allahü teâlâ, müslüman olan ve sâlih olan akrabayı ziyâreti emr ediyor.
(Doktor bulmak ve ilâç bulmak da, takdîre bağlıdır. Allahü teâlâ, takdîrine göre sebepleri yaratmaktadır. Çok eskiden bilindiği gibi, bir yeri kesilen insanın eceli gelmedi ise, damarı bağlanır, ilâç verilir, ölmez. Eceli gelmiş ise, damarı bağlıyacak biri bulunamaz, kanı akar, mikrop kapar, ölür. Yürek adalesi bozuk olan ağır hastaya, ölmek üzere olan bir başkasının sağlam yüreği takılıp takılmaması da, ecelin gelip gelmemesine bağlıdır. Kalbin değiştirilmesi de hastayı muhakkak iyi yapmıyor, çoklarının ölmesine sebep olmaktadır.
Kıyâmette herkes, öldüğü zamandaki şekli, boyu ve organları ile mezardan kalkacaktır. Herkesin kuyruk sokumu kemiği değişmiyecek, başka a’zâ, organlar, bu kemik üzerine yeniden yaratılacak, rûhlar bu yeni bedenlerini bulup, te’alluk edeceklerdir. Rûhların bu başka bedenlere te’alluk etmeleri, tenasüh değildir, insanın bedeni, organları dünyâda da değişiyor. Kırk yaşındaki insanın eti, yağı, derisi, kemikleri başkadır. Çocukluğunda bulunanlar başkadır. Fakat o, hep aynı insandır. Çünkü insan, rûh demektir. Beden değişiyor ise de, rûh değişmez, insanın parmak izi de hiç değişmez. Hiçbir insanın parmak izi, başkasının parmak izine benzemez. Bir insanın parmak uçlarındaki çizgilerin şekli, doğmadan önce, rûh bedene te’alluk ettiği sıralarda teşekkül eder. İnsan ölüp çürüyünceye kadar hiç değişmez. Beşbin yıllık mumyalarda aynen kaldıkları görülmüştür. Parmak ucundaki çizgilerden herbiri, yanyana dizilmiş deliklerden meydana gelmiştir. Her delikcikten, ter sızmaktadır, insan birşeyi tutunca, sızan ter, o şey üzerinde çizgilerin şekli gibi yapışıp kalır. Teri boyayan bir ilâç sürünce, o kimsenin parmak izi, o şey üzerinde görünür. Büyük âlim, İmâm-ı Muhammed Gazâlî, Fârisî “Kimyâ-i sa’âdet” kitabının sekseninci sahifesinde diyor ki: “Bir insanın çeşitli yaşlarındaki bedenleri başka başka oldukları gibi, aynı boy ve şekilde, fakat başka zerrelerden yapılmış bir bedenle kabirden kalkacaktır.”)
Ahmed İbni Kemâl Paşa’nın Kur’ân-ı kerîmin secâvendleri (ya’nî durakları) için yazdığı şiir aşağıdadır:
Cim: Caiz geçmek ondan, hem reva, durmak fakat, evlâdır sana!
Ze: Caiz, onda dahî durdular, geçmeği, daha iyi gördüler.
Ti: Mutlaka durmak nişanıdır, nerde görsen, orda hemen dur!
Sat: Durmakta ruhsat var dediler, nefes almağa izin verdiler.
Mim: Lâzım durmak burada elbet, geçmede, küfrden korkulur pek!
La: Durulmaz! demektir her yerde. Durma hiç! alma hem nefes de! Bu tertîble oku. İtmam et! Sevâbın cümleye ihsân et!
Ahmed İbni Kemâl Paşa hazretlerinin 934 (m. 1527) senesinde yazdığı kırk hadîs-i şerîf, 979 (m. 1571) senesinde Seyyid Pîr Muhammed Nitâî tarafından Türkçeye çevrilmiştir. 1316 (m. 1898)’da İstanbul’da basılan bu tercüme onsekizinci hadîs-i şerîfde; “Bir işinizde şaşırırsanız, ölmüşlerden yardım isteyiniz!” buyuruldu. Şeyhülislâm Ahmed Efendi, bu hadîs-i şerîfi açıklarken diyor ki:
“Rûhun bedene bağlanması, kuvvetli bir aşk ile olmuştur. İnsanın ölmesi, rûhun bedenden ayrılması demektir. Fakat, rûh ayrıldıktan sonra, bu aşkı bitmez. Rûhun bedene olan sevgisi, kuvvetli çekmesi, öldükten sonra uzun zaman bitmez. Bunun içindir ki, ölülerin kemiğini kırmak, mezarı üstüne basmak yasaktır.
Bir insan, kuvvetli, olgun ve te’sîri çok olan bir zâtın mezarı yanında durup, o toprağı ve o zâtın bedenini düşünse, o zâtın rûhunun, bedenine ve dolayısı ile, o toprağa bağlılığı olduğundan, bu iki rûh karşılaşır. Gelen insanın rûhu, o zâtın rûhundan çok şeyler edinir ve güzelleşir, olgunlaşır, işte bu fâideden dolayı, kabir ziyâretine izin verilmiştir. Bundan başka sebebler de yok değildir.”
Şeyhülislâm Ahmed İbni Kemâl Paşa, El-Münîre kitabında diyor ki: “Tasavvufda rehberlik yapan kimseye ve ona talebe olacak kimseye ilk vâcib olan şey, İslâmiyete uymaktır, İslâmiyet, Allahü teâlânın ve Resûlünün ( aleyhisselâm ) emir ve yasak ettiği şeyler demektir. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “Bir kimsenin havada uçtuğunu ve deniz üzerinde yürüdüğünü yahut ağzına ateş koyup yuttuğunu görseniz, fakat şeri’ate uymıyan bir iş yapsa, kerâmet sahibiyim derse de, onu büyücü, yalancı, sapık ve insanları doğru yoldan sapdırıcı biliniz!”
Şeyhülislâm Ahmed İbni Kemâl Paşa, Şerh-i hadîs-i erbe’în kitabında; “Sünnetimi terk edene şefaatim haram oldu” hadîs-i şerîfini şöyle açıklamaktadır:
Bu hadîs-i şerîfte sünnet demek, İslâmiyet yolu demektir. Çünkü, mü’min kimse, büyük günah işlese de, şefaatten mahrûm olmaz. Hadîs-i şerîfte, “Büyük günah işliyenlere şefaat edeceğim” buyuruldu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Hak teâlâdan getirdiği şerî’ate tâbi’ olmak lâzımdır. Bunu terkeden, şefaate kavuşamaz.
Ahmed İbni Kemâl Paşa “Kitâb-ül-ferâid”de diyor ki: “Ebû Umâme’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Başkalarına benzeyenler bizden değildir. Yahudilere ve hıristiyanlara benzemeyiniz! Yahudiler parmakları ile işâret ederek, Hıristiyanlar elleri ile işâret ederek, mecûsîler de eğilerek selâm verir” buyuruldu.”
Ahmed İbni Kemâl Paşa’nın “Risâle-i Münire” adlı eserinden ba’zı bölümler:
Amel: Kulların amelleri üç çeşittir: 1- Farz, 2- Fazilet, 3- Ma’siyet. Hepsi de kulun kesbi, ya’nî kazanması, edinmesi iledir.
Farz: Allahü teâlânın emri, dilemesi, sevmesi, beğenmesi, kazası, kaderi, yaratması, hükmü, bilmesi, tevfîki ve Levh-il-mahfûza yazması iledir.
Fazilet: Allahü teâlânın emri ile değildir. Fakat dilemesi, sevmesi, beğenmesi, kazası, kaderi, yaratması, hükmü, ilmi, tevfîki ve Levh-il-mahfûza yazması iledir.
Ma’siyet: Allahü teâlânın emri ile değildir; fakat dilemesi iledir, sevmesi ile değil fakat kazası iledir. Beğenmesi ile değil, takdîr ve yaratması iledir. Tevfîki ile değil, fakat bilmesi ve Levh-il-mahfûza yazması iledir.
Bunun gibi, Allahü teâlâ mahlûkatın amellerini, ecellerini, rızıklarını, sıhhat ve hastalıklarım, neş’elerini ve kederlerini, günah ve iyi işlerini, onları yaratmadan önce (yarattığında ne yapacaklarını ilm-i ezelîsi ile bilerek) Levh-il-mahfûza yazmıştır. Göklerde ve yerde bulunan cinler, insanlar, melekler ve şeytanlar bir araya gelse, bu işlerden birini değiştiremezler.
Namaz: Müslümanlara îmândan sonra farz olan ilk şey, beş vakit namazdır. Çünkü, namaz dînin direği ve âhıret amellerinin başıdır. Bunun için Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Herşeyin bir direği vardır: dinin direği de namazdır. Herşeyin bir yıkıcısı vardır: dinin yıkıcısı da namazı terketmektir” ve “Kıyâmet günü kulun amelinden ilk suâli namazdandır. Namaz suâlinden kurtulursa, kurtulmuştur. Kurtulamazsa, zarar, ziyan ve büyük tehlikededir. Namazında bir eksiklik olursa, Allahü teâlâ buyurur ki, bakın kulumun nafilesi var mı? Böylece farzlarındaki kusur ve eksiklikler nafilelerle giderilir. Sonra diğer amelleri de böyle olur” buyurdu. Bunun için Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ): “Amelleriniz tartılmadan önce, siz tartınız. Hesaba çekilmeden önce, kendinizi hesaba çekiniz” buyurdu. Bunun ma’nâsı şöyledir: “Amellerinizi şeri’at terazisi ile tartınız. Dînimize uygun iseler, Cennet size vâcib olur. Dînimize uymazsa, Cehennem size vâcibdir. Bütün amellerinden önce namaza dikkat eyle. Kıldığın namaz, Allahü teâlânın katında kabûl edilen âhıret amellerinden sayılır mı, sayılmaz mı? Diğer amellerini de buna kıyâs eyle. Nitekim Allahü teâlâ, Ankebût sûresi kırkbeşinci âyetinde meâlen; “Sana vahy olunan Kur’ân-ı kerîmi oku ve namazı kıl. Muhakkak ki namaz, insanı, fahşa ve münkerden uzaklaştırır” buyuruyor.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bu âyet-i kerîmenin izahında; “Namazın kendisini fahşa ve münkerden (ya’nî günah ve kötülüklerden) men etmediği kimsenin namazı, Allahü teâlâdan uzaklığından ve Allahü teâlânın ona düşman olmasından başka birşeyini arttırmaz” buyurdu.
Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ) buyurdu: “Namaz kılıp, namazının kendisini günah ve kötülüklerden men etmediği kimsenin namazı, namaz değil, vebaldir.”
İlim: Her müslümana, erkek olsun, kadın olsun, ilim öğrenmek farzdır. Farz olan bu ilim, nefs-i emmâreyi ıslâh eden ilimdir. Bu ilim ikiye ayrılır:
1- İ’tikâda âit bilgilerdir: Bu da tevhîd ve sıfat ilmidir. Ya’nî Allahü teâlânın zâtına, birliğine, sıfat-ı selbiyye ve sübûtiyyesine ve inanılacak şeylere âit bilgilerdir.
2- Amele âit bilgilerdin Farz, vâcib, sünnet, nafile, helâl, haram, mekrûh, şübheliler ve kalbin kötü huylardan vazgeçip iyi huyları elde etmesine dâir ahlâk (tasavvuf) bilgileridir. Bu bildirilenlerin hakkını veren ya’nî bunları hakkıyla yerine getirenin, ilmi tamâm olur, kalbinde yakîni artar. O, faydalı ilim, bâtın ilmi veya mükâşefe ilmi denilen ilmi elde etmiş olur.
Mü’minlerin hepsi, ma’rifet, yakîn, tevekkül, muhabbet, rızâ, havf, recâ ve îmân sahibidirler, îmânın, kuvvetinde başkalarından farklı olabilirler. Meselâ bir memlekette iki sâlih kimse olsa, bunlardan biri yakîn bakımından diğerinden ileri olsa, birincisinin diğerine uyması gerekir. Çünkü sâlihler, yakînde eşit olmazlar. Fakat İslâmiyet ve akla âit şeylerde eşit olurlar. Ey kardeşim! Bu dünyâda doğru yolda olmak, dünyâdan îmân ile çıkmak ve kıyâmet günü Cennete girmek istiyorsan, Allahü teâlânın ve Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sözlerine uy. Allahü teâlâ, Sebe’ sûresi otuzdördüncü âyetinde meâlen; “De ki, ya biz, ya siz hidayet üzere, yahut açık dalâletteyiz” buyuruyor. Bu âyet-i kerîmenin açıklaması şöyledir: Ey Habîbim, sen onlara de ki, birimiz hidâyet üzere, diğeri dalâlettedir. Ya’nî ben hidâyet üzereyim, siz dalâlettesiniz. Bu âyet-i kerîme, bir kimsenin arkadaşını kasd edip, ikimizden birimiz yalan söylüyoruz, demesi gibidir. Âyet-i kerîmede takdim (öne alma) ve te’hir (sona alma) vardır; açıklaması: Ben hidâyet üzereyim, siz açık dalâlettesiniz demektir dediler. Nitekim âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: “Benden size hidâyet (ya’nî Peygamber, kitâb ve dîn) gelince, bu hidâyete uyanlarınız sapıtmaz ve şaki olmaz. Zikrimden yüz çevirirseniz, geçiminiz dünyâda dar olur. (Çünkü böylelerinden kanâat kalkar.) “Onu, kıyâmet günü kör olarak haşrederiz. Der ki, yâ Rabbî! Benim gözlerim görürdü, beni niçin kör olarak haşreyledin?” Allahü teâlâ der ki: Sen de böyle yaptın, sana gelen âyetlerimizi unuttun. Bugün de sen unutulursun” (Tâhâ: 123-126). Âyetleri unuttun demek; gözünü onlardan yumdun, onları görmedin, onları bakmadan terkettin, bugün sen de, rahmet ve mağfiretimizden unutulursun, demektir.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Size iki şey bıraktım. Onlara yapışırsanız, doğru yoldan sapmazsınız. Biri Allahü teâlânın kitabı, diğeri benim sünnetimdir.” işleriniz ve sözleriniz Allahü teâlânın kitabına ve Resûlünün sünnetine uygun olursa, hidâyet ve tevfîke kavuşanlardan olursunuz. Böyle olmazsanız, sapık ve şakî olursunuz.
Ben âlim değilim, işlerimi ve sözlerimi İslâmiyete uygun nasıl yaparım dersen, cevâbında deriz ki, âhıret yolunu senden iyi bilen bir âlime uy. Onun yaptığı gibi yap. Nitekim Allahü teâlâ bunu emrediyor. Nahl sûresi kırküçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Bilmiyorsanız, bilenlere sorunuz” buyurdu. Ya’nî, âhıret işlerinden birşeyi bilmediğiniz zaman, bunu iyi bilenlere sorunuz.
Allahü teâlânın emirlerine ve yasaklarına uyduktan sonra lâzımdır ki, dışını bunlara uymakla süslendirdiğin gibi, kalbini de, kalb hâllerini elde etmekle zînetlendiresin. Bu ise, kalbin doğruluğunu, sağlamlığını, güzel ahlâkını, sebeblerini, alâmetlerini, kuvvetlilik derecesini ve zayıflığını gösterir. Aynı zamanda kalb hastalığını, kötü ahlâkını, sebeblerini, alâmetlerini, kuvvetliliğini, zayıflığını ve kurtuluş çârelerini bildirir.
Sâlih amel: Allahü teâlâ, cinleri ve insanları ancak kendine ibâdet etmeleri için yarattı. Bunun için Allahü teâlâ, Zâriyât sûresi ellialtıncı âyetinde meâlen “Cinleri ve insanları, ancak bana ibadet etmeleri için yarattım” buyuruyor, insanların Allahü teâlâya ibâdeti, ancak sâlih amelleri ile olur. Sâlih ameller ise, ancak güzel ahlâktan meydana gelir. Nitekim Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Mü’minlerden îmânı kâmil olanlar, ahlâkı güzel olanlardır” buyurdu. Yine buyurdu ki: “Bana en sevgiliniz ve kıyâmette bana en yakınınız, ahlâkı iyi olanınızdır.” Allahü teâlânın yarattığı her şey, kemâline ulaşması içindir. İnsanın kemâli ise, ma’rifetullahtır. Ma’rifet semeresi ise. Allahü teâlâya ibâdet etmektir.
Sıhhat ve doğruluk bakımından kalbin en aşağı mertebesi; Allahü teâlâyı ve Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ), annesinden, babasından, çocuklarından ve malından daha çok sevmektir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), hadîs-i şerîflerde buyurdu ki: “Beni anasından, babasından, çocuklarından ve bütün insanlardan çok sevmiyeniniz mü’min olamaz.”
“Üç şey vardır ki, bunları yapan îmânın tatlılığını bulur:
1-Allahü teâlâyı ve Resûlünü, herşeyden çok seven.
2-Allahü teâlânın sevdiklerini, Allahü teâlâ sevdiği için seven.
3-Allahü teâlâ onu küfürden kurtardıktan sonra, küfre dönmekten, Cehenneme atılmaktan tiksindiği gibi tiksinen.”
Ma’rifetullah: Kalbin sıhhat ve selâmetinin alâmeti, huzûrunun ancak ma’rifetullahla olmasıdır. Ma’rifetullah ise, ancak din bilgilerini öğrenmek ve tatbik etmekle mümkündür. Nitekim Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Ra’d sûresi yirmisekizinci âyetinde meâlen; “Îmân edip, kalbleri Allahü teâlânın zikri ile itminan bulanlar. Uyanınız, dikkat ediniz! Kalbler, ancak Allahü tealanın zikri ile itminan bulur” buyuruyor.
Kalbin hastalık ve bozukluğunun alâmeti, kalbin ma’rifetullahdan lezzet almaması, yahut da ma’rifetullahı gideren şeylerden lezzet almasıdır. Nitekim mi’desindeki hastalığın alâmetini toprak yemekten lezzet almakta bilen, dünyâ ni’metlerinden et, ekmek ve diğer tatlıları yemekten kaçınır.
Ey din kardeşim! Allahü teâlâ sana iyilikler versin! Ma’rifetullah ile olan kalbin lezzetini bilmek istesen bilemezsin. Çünkü bu, tatmak ile anlaşılır. Bildirme ile anlaşılmaz. Fakat bunları sana misâl olarak anlattım. Zevkini şuna benzetebilirsin. Memleketin ileri gelen adamlarından birinin gayet akıllı, düzgün yaratılışlı, güzel ahlâklı, insanlar arasında ilmi ve ameli ile tanınmış çok güzel bir kızı olsa, sana haber gönderip, kızımı sana vermek istiyorum dese, kalbinde bir zevk hâsıl olur. Hâlbuki sana bildirilen Allahü teâlânın cemâli, celâli, azameti, kibriyâsı bundan daha çoktur. Bir hadîs-i kudsîde: “Yerlere, göklere sığmam, müttekî ve iyi kulumun kalbine sığarım” buyuruldu.
İmâm-ı Gazâlî ( radıyallahü anh ) “Kitâb-ül-erbe’în fî usûl-iddîn” kitabında der ki: “Ârifin dünyâda, Rabbini tefekkürden aldığı lezzet, bütün lezzetlerden üstündür. Çünkü lezzet, arzu miktarıncadır. Arzunun derecesi ise, arzu edilenin uygunluğu ve güzelliğine göredir. Nitekim kalbler için en uygun şeyler, arzu ettiğini tanımak ve bilmektir. Özellikle insanın rûhu, hakîkatlerin karargâhıdır. Bunun gibi, bilinmesi gereken şey ne kadar kıymetli olursa, ona âit bilgi de öyle lezzetli olur. Allahü teâlâdan kıymetli, şerefli ve büyük yoktur, işte bunun için, Allahü teâlânın zâtına, sıfatlarına, mülk ve melekûtuna âit bilgiler, kalbde diğer bütün şeylere âit olan lezzetlerden lezzetlidir. Çünkü bunlardaki arzu, bütün arzulardan üstündür. Bunun için kalbde, diğer arzulardan sonra meydana gelir. Arzular içinde sonra gelenler, öncekilerden kuvvetlidir. Nitekim kalbde ilk arzu, yemek arzusudur. Sonra cima arzusudur. Yemeği, bunun için terkeder. Bundan sonra, makam ve başkanlık arzusudur. Şuarâ sûresi seksensekizinci âyetinde meâlen; “O gün mal ve evlâd fayda vermez. Ancak Allahü teâlâya kalb-i selim getiren fayda bulur” buyurulur. Ya’nî bozuk i’tikâdlardan arınmış, kin, kıskançlık, nifak, bid’at, nefsinin arzularına uymak ve insanların elinde bulunan şeylere göz dikmek gibi kötü sıfatlardan kurtulmuş kimseler demektir. Kalbini bu sıfatlardan temizliyen kimse, parasını iyi yerde harcar, fakirleri doyurur. Allah yolunu bildiren mektebler ve binalar yaptırır. Bunun için Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dünyâda zâhid olanın (ya’nî dünyâya kıymet vermiyenin) kalbine, Allahü teâlâ hikmet akıtır ve dili hikmet söyler, dünyâ hastalığının tama’, ilâcının vera’ olduğunu bilir. Onu dünyâdan Cennete sâlim olarak gönderir.”
Sâlih olmak: Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerinde geldi ki; nafileler, nafile amel yapmağa uygun olanlar tarafından işlenir. Nafile amel işlemenin en aşağı derecesi, sâlih olmaktır. Sâlih olmak ise, günahlardan uzaklaşıp, farz, vâcib ve sünnetleri ihlâs ile yaptıktan sonra ele geçer. Zîrâ nafile amel yapan, fâsık olursa, onda ihlâs bulunmaz. Namazı kendisini Allahü teâlâdan uzaklaştırır. Namaza kalkıp da, Fâtiha suresindeki meâlen; “Yalnız sana ibâdet ederiz ve yalnız senden yardım bekleriz” buyurulan âyet-i kerîmeyi okuduğu zaman, ya’nî biz bütün uzuvlarımızla sana şükrederiz, tâatimizi yalnız sana yaparız der, ama kendisinin hâli, tâatini şeytana tahsis etmekle, küfrân-ı ni’mette bulunup, böylece sözü ameline uymaz. Nitekim, Kût-ül-kulûb kitabında der ki: “Bir kul namazında: “Yalnız sana ibâdet ederiz ve yalnız senden yardım dileriz” dediği zaman, Allahü teâlâ ona; “Yalan söyledin ey kulum! Yalnız bana tapmıyor, yalnız benden yardım dilemiyorsun. Yalnız bana ibâdet etseydin, nefsinin arzularım, benim rızâma tercih etmezdin; yalnız benden yardım dileseydin, başkalarından yardım istemezdin” der.”
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki:
“Günahlarına tövbe eden, bir daha işlemezse, hiç günah işlememiş tâbidir.”
“Günahlarına istiğfar eden ve ısrarla günah işliyen, Allahü teâlâ ile alay etmiş gibidir.”
“Pişman olmaksızın dil ile yapılan tövbe, yalancıların tövbesidir.”
Âlim: ilmi ile amel edene âlim denir, ilmi ile amel etmiyene âlim denmez. Çünkü, ilminin kendisine faydası olmayan, câhille eşittir, Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Benden önce gelen peygamberlerden her birinin ümmetinden havarileri (yardımcıları) ve eshâbı vardı. Onun sünnetine yapışırlar, emrine uyarlardı. Onlardan sonra kötü insanlar yerlerine gelir, yapmadıklarını söylerler. Emr olunmadıkları şeyi emrederler. Onlarla eliyle döğüşen mü’mindir. Dili ile mâni olan mü’mindir. Kalbi ile yaptıklarını beğenmiyen, onlara buğz eden mü’mindir. Bunlardan başkasında hardal tanesi kadar îmân yoktur.”
Bid’at ehli: Bid’at sahiblerini tanımak istersen, şu hadîs-i şerîflere dikkat eyle:
“Sözlerin en iyisi, Kur’ân-ı kerîmdir. Yolların iyisi Muhammed aleyhisselâmın yoludur. İşlerin kötüsü, sonradan çıkanlardır. Sonradan çıkanların, uydurulanların hepsi bid’attir. Sapıklıktır. Sapıklar ise Cehennemdedir.”
“Bizim işlerimizde olmıyan (ya’nî dinde olmıyan) bir şeyi sonradan çıkaran merdûddur.”
“Ümmetim bozulduğu zaman, sünnetime yapışana, yüz şehîd sevâbı verilir.”
“Allahü teâlânın ve Resûlünün beğenmediği bir bid’at çıkarana, onunla amel edenlerin günâhı verilir. Onların günâhından ise birşey azalmaz.”
“Bir kimse dinde kötü birşey çıkarırsa, bu kötü şeyin günâhı ve kıyâmete kadar onunla amel edenlerin günâhı ona verilir.”
“Ehl-i sünnet ve cemâatten (Resûlullahın ve Eshâbının yolundan) bir karış ayrılan İslâmdan çıkar.”
Sünnet: Sünnet kelimesi birkaç ma’nâya gelir:
1- Kur’ân-ı kerîm için kullanılır.
2- Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) bütün fiillerine, işlerine ve sözlerine denir.
3- Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) işlerinden bir işe, sözlerinden bir söze denir.
4- Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) işlerinden ve sözlerinden çıkarılan ilme denir. (Ya’nî İslâmiyete sünnet denir.)
Sünnet-i hüdâ ve Sünnet-i zevâid: Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) amel veya söz şeklinde ibâdet olarak yaptıklarına (Sünnet-i hüdâ) denir. Âdet olarak yaptıklarına (Sünnet-i zevâid) denir. Yeme, içme ve giyme husûsunda yaptıkları bu kısımdandır. Sünnet-i hüdâlardan birini terkeden, günaha girer. Sünnet-i zevâidden, ya’nî âdetten birini terkeden günaha girmez. Çünkü, bunları saymak ve zabtetmek mümkün değildir. Kullanma husûsunda olduklarından, çokturlar.
Emr-i ma’rûf ve Nehy-i münker (iyilikleri emredip, kötülüklerden sakındırmak):
Allahü teâlânın la’netine müstehak olmamak ve âhırette azâba düşmemek için âlimlerin emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmaları lâzımdır. Nitekim Allahü teâlâ Bekâra sûresinin 159 ve 160. âyet-i kerîmelerinde meâlen buyurdu ki: “Kitap ile insanlara bildirdikten sonra, gönderdiğimiz açık âyetleri ve hidâyeti gizleyenlere Allahü teâlâ ve bütün mahlûkat la’net eder. Ancak tövbe edip, sâlih amel edenlerin ve bildirenlerin tövbelerini kabûl ederim. Ben ziyâdesi ile tövbe kabûl edici ve rahîmim” buyuruyor. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “İlim öğrenip de bildirmeyenin ağzına, kıyâmet günü ateşten gem vurulur.”
“Bir kavim günah işleyip, aralarında onlara nehy-i münker yapacak kimse bulunur da, nehy-i münker yapmazsa, Allahü teâlâ hepsine azâb eder.”
“Küçüklerimize acımıyan, büyüklerimizi saymıyan, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmıyan bizden değildir.”
“Allah yolunda cihâdın yanında bütün iyi işler, büyük bir deniz yanında bir damla su gibidir. Bütün iyilikler ve Allah yolunda cihâd da, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yanında, büyük bir denize göre bir damla su gibidir.”
“Sizden biriniz bir münker (dinde kötü ve günah olan şey) görürse, eli ile mâni olsun. Eli ile yapamazsa dili ile engel olsun. Bunu da yapamazsa, kalbi ile bunu beğenmesin. Bu ise îmânın en zaifidir.”
Hülâsa kitabında der ki: “Bir kimse bir kimsenin üzerinde bir dirhemden çok necâset görse ve kalbine; “Bunu kendisine söylersen, temizliği ile meşgûl olacak” düşüncesi gelirse söyler. “Sözüme aldırmıyacak” düşüncesi gelirse söylemez. Emr-i ma’rûf da bunun gibidir. Sözünü dinleyeceklerini bilirse, söylemesi lâzım olur. Yoksa olmaz.”
İmâm-ı Serahsî buyurdu ki: Emr-i ma’rûf; (bir kimse bir münker görse, kendisi de bu münkeri yapan birisi olsa, kendisine bu münkeri nehyetmesi lâzım olur. Durumu müstesna olmadan) mutlak olarak vâcibdir. Çünkü münkerlerden sakınmak muhakkak lâzımdır.
“Fetâvâ-i Sugrâ” kitabında der ki: “Zararı kuvvetle umulsa, da, yahut muhakkak zarar geleceğini bilse de emr-i ma’rûf yapmak lâzımdır.”
“Kimyâ-i Se’âdet”te İmâm-ı Gazâlî emr-i ma’rûf ve nehy-i münker faslında buyurur ki: “Emr-i ma’rûf ve nehy-i münker kesin olarak lâzımdır. Bütün Peygamberler bunun için gönderilmiştir. Bunu yapmamaktan korkulur ve insanlar arasından kalkarsa, dinin şiârı ve hakîkati bozulur.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kadınlarınız taşkınlık yapınca, gençleriniz fâsık olunca, siz nasıl olursunuz?” “Bu olur mu yâ Resûlallah?” dediler. “Evet, nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bundan kötüleri olacaktır” buyurdu. “Bundan kötü ne olabilir yâ Resûlallah?” dediler. “Evet, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmadığınız zaman nasıl olursunuz?” buyurdu. “Bu hiç olur mu?” dediler. “Evet, nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bundan kötüleri olacaktır” buyurdu. “Bundan kötüsü hangisidir?” dediler. “Ma’rûfu münker, münkeri ma’rûf gördüğünüz zaman nasıl olursunuz?” “Bu da mı olacaktır yâ Resûlallah?” dediler. “Nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bundan kötüsü olacaktır” buyurdu. “Bundan büyük hangi kötülük olur?” dediler. “Münkerle emir, ma’rûftan nehyettiğiniz zaman nasıl olursunuz?” buyurdu. “Bu da olacak mıdır yâ Resûlallah?” dediler. “Evet, olacaktır” buyurdu.
“Kût-ül-kulûb” kitabında, Abdullah-i Mekkî buyurur ki: İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu: “Bir zaman gelecek, o zaman insanlar Peygamberlerin sünnetlerini öldürecek ve kendi çıkardıkları bid’atleri diriltecekler, yaşatacaklardır. Sünnetler ortadan kalkacak, bid’atler yayılacaktır.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), bir hadîs-i şerîfte; “Bir zaman gelecektir ki, o zamanın insanları arasında âlimler ölü gibi olur. Onlara bakmazlar. Kıymet vermezler. Bugün münâfıklar, mü’minler arasında nasıl gizli ise, o zaman mü’minler, münâfıklar arasında öyle gizli olurlar” buyurdu.
Îsâ aleyhisselâma; “Fitne bakımından insanların en şiddetlisi hangisidir?” denildiğinde; “Âlimin aşağılanmasıdır. Âlimin aşağılanmasıyla, âlem de aşağılanmış olur” buyurdu.
Selef-i sâlihîn âlimlerinden ba’zısi buyurdu ki: “Bir âlimin aşağılanması, bir geminin batması gibidir. Onun batmasıyla çok insanlar boğulur.”
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu: “Âlime, kendine uyanlar için korkular vardır. Âlim yanlış bir iş yaparsa, ona uyanlar da onu yapar. Böylece her tarafa yayılır. Allahü teâlânın dîninde bir bid’at çıkarıp. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) bütün insanlara delîl ve evliyânın yolu olan sünnetine uymayıp, bu bid’atle Allahü teâlânın kullarını Allah yolundan saptıran kimse kadar büyük günahkâr bilmiyorum.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:
“Dünyânın şerefi mal ile, âhıretin şerefi ameller iledir.”
Her nasihat edenin yanında oturmayın; sizi beş şeyden beş şeye çağıranın yanında oturunuz:
1- Kibirden alçak gönüllülüğe,
2- Nefsin arzularından tâate,
3- Dünyâ sevgisinden zühde,
4- Şübheden yakîne,
5- Riyadan ihlâsa çağıranların yanında bulunun.”
“Mü’min o kimsedir ki, kendi için sevdiğini, din kardeşi için de sever.”
“Vera’ sahibi ol, insanların en çok ibâdet edeni olursun; kanâat sahibi ol, insanların en şükredeni olursun; kendin için sevdiğini insanlar için de sev, mü’min olursun.”
“Âlimi seven, beni sevmiş olur; beni seven, Allahü teâlâyı sevmiş olur; fâsıka ikram eden, dînin yıkılmasına yardım etmiş olur.”
“Bid’at sahibini kötü bileni,
Allahü teâlâ, kıyâmet gününün korkularından korur.”
“Bir zengine, zenginliğinden dolayı tevâzu edenin, dininin üçte ikisi gider.”
“Dünyâ sevgisi, bütün günahların başıdır.”
Fahr-ül-İslâm Ali Pezdevî, “Usûl-i Fıkıh” kitabında der ki: Îmânın fürû’unda asıl, namazdır. Namaz dinin direğidir. Beden ni’metinin şükrü için emrolunmuştur.”
Namaz kılan, fakat kemâl üzere kılmıyanlar, dört büyük günah işlemiş olurlar:
1- Kıyâmda Kur’ân-ı kerîmi ısrarla tertil üzere okumağı terkederler. Kur’ân-ı kerîmde tertîl vâcibdir. Vacibi ısrarla terketmek ise büyük günahtır.
2- Rükû’dan sonra dik durmağı ısrarla terkederler. Bu ise sünnet-i müekkede olup, ısrarla terki büyük günah olur.
3- İki secde arasında oturmağı ısrarla terkederler. Bu da sünnet-i müekkede olup, ısrarla terki büyük günahtır.
4- Alın ve burunları üzerinde secdf yapmağı terkedip, sâdece burunlarını secdeye korlar. Yalnız burun üzerine secde mekrûhdur. Mekrûhda ısrar ise büyük günahtır.
Müslümanlara ma’rûfu emir, münkeri nehy etmemiz vâcibdir. İnâd ve inkâr edenlere karşı da sabretmemiz lâzımdır.
Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîfleri dinlemiyenler için, Allahü teâlâ, A’râf sûresi yüzyetmişdokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen: “Cehennem için, cinlerden ve insanlardan çok kimseler yarattık. Kalbleri vardır, anlamazlar. Gözleri vardır, görmezler. Kulakları vardır, işitmezler. Onlar hayvan gibidir, hattâ daha da aşağıdırlar” buyuruyor. Çünkü hayvanlar öyle yaratıklardır ki, Allahü teâlânın ilham etmesiyle, fayda ve zararı hissedebilecek kabiliyettedirler.
Böyle insanlar, kıyâmet günü gelince ağlarlar, inlerler ve Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîf va’zlarını dinlemediklerine çok pişman olurlar. Kendilerini ayıplayıp, açık ziyanda görürler. Sonra hepsi Cehenneme gönderilir. Allahü teâlâ, bu gibilerin hâllerini beyânla, Mülk sûresi onuncu âyetinde meâlen; “Onlar, dünyada Peygamberlerin sözlerini işitip, yahut aklımızı kullanarak düşünüp kabûl etseydik Cehennemlik olmazdık, derler” buyuruyor. Bunun için Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:
“Akıllı o kimsedir ki, kendini, ne için yaratıldıysa ona yaklaştırır. Allahü teâlânın kendisine emrettiklerini yapar. Ahmak o kimsedir ki, nefsinin arzularına uyar ve Allahü teâlâdan Cennet diler.”
“Bir kimse kırk yaşını geçer de, iyiliği kötülüğünden çok olmazsa, Cehenneme hazırlansın.”
“Allahü teâlânın kulundan uzaklaşmasının alâmeti, kulun mâlâya’nî, lüzumsuz şeylerle meşgûl olmasıdır.”
“Dünyâ mü’minin zindanı, kâfirin Cennetidir.”
“Dünyâsını seven âhıretine, âhıretini seven dünyâsına zarar verir. Devamlı olanı, geçici olana tercih ediniz.”
“Size geniş, doğru bir yol bıraktım. Gecesi gündüz gibidir. O yolda giden kurtulur. Terkeden sapıtır ve helak olur.”
“Sizin için dünyâdan çok korkuyorum. Size kapısını açar ve sizi helak eder.”
Allahü teâlâ, Hûd sûresi onbesinti âyetinde meâlen; “Dünyâ hayâtını ve süsünü isteyenlere, dünyâda çalışmalarının karşılığını verir, çalışmalarından birşey eksiltmeyiz”, onaltıncı âyet-i kerîmede meâlen; “Onlar için âhırette ateşten başka bir şey yoktur, dünyâda yaptıkları işe yaramaz, atılır. Amelleri, de bâtıl olur” buyuruyor.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu:
“Ateşle su bir kapta bulunamadıkları gibi, dünyâ ve âhıret sevgisi de bir mü’minin kalbinde bir arada bulunamaz.”
“Îmân çıplaktır, örtüsü takvâ, meyvesi ilim, süsü hayadır.”
Sana lâzım olan, sözünün ve işinin İslâmiyete uygun olmasıdır. Çünkü İslâmiyete uymadan olan amellerin hepsi bid’attir. Nitekim Allahü teâlâ En’âm sûresinin 153. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Doğru yol budur. Bu yolda olunuz! Fırkalara bölünmeyiniz!” buyurdu.
Ve yine Haşr sûresi 7. âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki: “Peygamberin size verdiklerini alın, yasak ettiklerinden sakının. Allahü teâlâdan korkun. Allahü teâlâ şiddetli azâb edicidir.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:
“Mü’minin işitip amel ettiği veya başkasına öğrettiği hayırlı bir söz, bir senelik ibâdetten hayırlıdır.”
“Bir sünnetin yapılması veya bir bid’atin tanınması için ümmetime benden bir hadîs gösterene, Cennet vâcib olur.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 981
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 381
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 238
4) Fevaid-ül-behiyye sh. 21
5) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 238
6) Keşf-ül-zünûn sh. 41, 54, 109, 227, 451, -871, 1689, 1871
7) Risâle-i Münîre (Ahmed İbni Kemâl)
8) Kâmûs-ül-a’lâm cild-5, sh. 3885
9) Devhat-ül-meşâyıh sh. 16
10) Tâc-üt-tevârih cild-2, sh. 585
11) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 31
12) Meşâhir-ül-İslam cild-4, sh. 1550
13) Târihu âdâb-il-lügat-il-Arabiyye cild-3, sh. 252
14) Amasya Târihi cild-3, sh. 224
15) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 141
16) Süllem-ül-vüsûl Vr. 20 b
17) Mecellet-ün-nisâb Vr. 47 a
18) Hadîkat-ül-cevâmi’ cild-1, sh. 180
19) Künh-ül-ahbâr Vr. 229 b.
20) Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi cild-1, sh. 345
21) Sicilli Osmânî cild-1, sh. 197
22) Eslâf sh. 7
23) Osmanlı Târih ve Müerrihleri sh. 19
Ahmet İbni Kemal Paşa
