Nizamülmülk (Ebu Ali Hasan bin Ali)

Nizamülmülk

Asıl adı ebu alî haşan bîn alî (d. 1018/19, Tus, Horasan, İran - ö. 14 Ekim 1092, Nihavend yakınlan), Büyük Selçuklu veziri. Özellikle hükümdarlık sanatını konu alan Siyasetname adlı kitabıyla tanınır.

Gençliği. Nişabur’daki önde gelen Şafii bilginlerden İmam Muvaffak’tan ders aldığı sanılır. Babasının vergi görevlisi olması ve ailesinin Beyhak seyyidleriyle ilişkisi sayesinde İranlı yöneticiler sınıfının kültür ortamında yetişti. Büyük Selçuklu fetihlerini izleyen kargaşa yıllarında ailesi, Nizamülmülk’ün de daha sonra hizmetine gireceği Gazne’ye kaçtı.

Ama Nizamülmülk kısa bir süre sonra Horasan’a geri döndü ve ülkeyi yöneten Alp Arslan’ın hizmetine girdi. Alp Arslan’ m veziri ölünce onun yerine getirildi. 1059’da Alp Arslan tahta çıktıktan sonra Horasan’ın yönetimini tümüyle ele geçirdi; 1063’te Alp Arslan Büyük Selçuklu hükümdarı olunca da vezirliğe atandı.

Siyasal etkisi. Otuz yıl boyunca iki ayrı hükümdar döneminde, doğuda Ceyhun Irmağından Harezm ile Güney Kafkaslar’a, batıda tç Anadolu’ya kadar yayılan bir imparatorluğun vezirliğini yaptı. Bu yıllarda Büyük Selçuklu İmparatorluğu gücünün doruğundaydı; görüşleriyle sultanların kararlarını etkileyen Nizamülmülk, yerel ve merkezî yönetim üzerindeki sıkı denetimi ve ilişkilerinin yardımıyla bu kararların uygulanışını da belirledi. On sekiz yaşında tahta çıkan Melikşah’m döneminde daha da güçlendi.

Nizamülmülk’ün temel amacı, öteki büyük İranlı vezirler gibi, kaba bozkır geleneği içinde yetişmiş ve yeterince bilgili olmayan Türkmen hükümdarlarına, İran uygarlığının üstünlüğünü benimsetmekti. Toplum anlayışı bir bakıma yetiştiği çevreden edindiği ilkeler üzerine kuruluydu. Bu ilkeler, İran’ da 7. yüzyıldaki Arap istilasından gerilere, Sasani toplumunun geleneklerine değin uzanan bir devlet düzeni ve hiyerarşisi düşüncesine dayanıyordu. Bu anlayışa göre, Tanrı tarafından seçilmiş olan hükümdarın ana görevi krallıkta istikrarı ve toplumsal yaşamın geleneksel biçimlerini korumaktı. Hükümdarın iktidarı mutlaktı; herhangi bir onay gerektirmiyordu. Bütün yönetim onun elinde toplanmıştı.

Siyasetname. Büyük gücüne ve saygınlığına karşın, Nizamülmülk sultanlarını ancak belirli bir ölçüde bu ideallere uygun biçime sokabildi. Ölümünden kısa bir süre önce, Melikşah’ın isteği üzerine Siyasetname'yi (1893, yay. C. Schefer; Siyasetname, 1954, 1981) Farsça yazarak hükümet etme konusundaki görüşlerini kâğıda geçirdi. Bu son derece dikkate değer yapıtta divanın düzenlenmesi konusuna pek az değinir; çünkü iyi seçilmiş yardımcıları aracılığıyla yönetimi denetleme ve geleneksel biçimde örgütleme olanağını bulmuştu. Ama dergâhta (saray) hiçbir zaman aynı güce sahip olamadı ve sultanın protokol kurallarına aldırış etmemesini, önemli görevlilerin saygınlığının azalmasını ve gizli istihbarat örgütünün ihmal edilmesini eleştirdi.

Siyasetname'nin son 11 bölümüne yayılan en sert eleştiriler, Şiilere, özellikle de Ismaililere yönelikti. Nizamülmülk’ün Sünniliği savunması yalnızca devlet yönetimiyle ilgili nedenlere değil, aynı zamanda güçlü bir inanca dayanıyordu. Bu inanç, Nizamülmülk’ün toplum görüşünü belirleyen öteki önemli etkendi. Abbasi halifeleriyle olan ilişkileri, onun yalnızca sultanın ve kendisinin nüfuzunu genişletmekle ilgilendiğini gösterir. Ama 1086’da halifeden gördüğü yakınlık üzerine Nizamülmülk, sultanla halife arasında ortaya çıkan anlaşmazlıklarda halifeyi ateşli biçimde desteklemiştir.

İmparatorluğun önemli kentlerinde Nizamiye medreseleri açan Nizamülmülk, bu yoldan hem Şii propagandasıyla savaştı, hem de kendi İslam hukuku anlayışıyla eğitilmiş, güvenilir ve yetenekli yöneticiler yetişmesini sağladı. Öte yandan tarikatlar arasındaki daha az tutucu topluluklar da Nizamülmülk’ün cömertliğinden yararlandılar. Özellikle son yıllarında, îsmaili tehdidinin güçlendiği ve bu inancı benimseyenlerin Alamut Kalesi’nde toplandığı dönemde, Nizamülmülk onlara karşı elindeki bütün olanaklarla mücadele etti. 1092’de Isfahan’ dan Bağdat’a giderken Nihavend yakınlarında öldürüldü. Cinayet büyük olasılıkla Ala- mutlu bir tsmaili tarafından ya Melikşah’m kendisi ya Kraliçe Terken Hatun ya da Nizamülmülk’ün saraydaki rakibi Tacül- mülk’ün işbirliğiyle işlendi. Nizamülmülk’ ün ölümünü izleyen bir ay içinde sultan da öldü ve imparatorluk dağılma sürecine girdi.