TAHMASB I (Isfahan 1514 Gazvin 1576), İran şahı (1524-1576). Safevi hükümdarı Şah İsmail Tin oğlu. Babasının ölümü (1524) üzerine on yaşında tahta çıktığında ülke yönetiminde şeyhler ve aşiret liderleri etkili olmaya başlamış, bazı kabileler savaşa tutuşmuşlardı. Ayrıca Horasan, Özbekler'in; batı sınırlan ve Tebriz ise Osmanlılar'ın tehdidi altındaydı. 1528'de Özbeklerle yaptığı savaşı kazanan Tahmasp, Musullu Zülfikâr Bey'i de yenerek Bağdat'ı ele geçirdi. Bu arada Ulama Paşa'nın Osmanlılar'a sığınması, Bitlis beyi Şeref Han'ın Safeviler'e yakınlaşması OsmanlIlarla çatışmayı kaçınılmaz hale getirmekteydi. Nitekim çok geçmeden Doğu Anadolu'ya gelen sadrazam İbrahim Paşa, 1533'ten başlayarak bölgedeki önemli kaleleri fethetti, Van'ı ve Tebriz’i aldı. 1534 ortalarında padişah Kanuni Sultan Süleyman da cepheye gelerek Tebriz'de bir süre kaldı; daha sonra Sultaniye, Hemedan, Kasrışirin üzerinden geçip Bağdat'a girdi. Kanuni nin kışı Bağdat'ta geçirmesinden yararlanan Tahmasp Tebriz'i tekrar ele geçirdi ve Van’a doğru yürüdü. 1535'te ordunun başında harekete geçen Kanuni, ikinci kez Tebriz'e girdikten sonra İstanbul'a döndü. Safeviler daha sonra Tebriz'i geri aldılar, ama Bağdat Osmanlılar’da kaldı. OsmanlI tehlikesinin atlatılmasından sonra Horasan’a yürüyen Tahmasp 140'a değin bölgedeki safevi egemenliğini sağlamlaştırmaya çalıştı; Özbekler’i sindirdi. Şirvan ve Gülistan kalelerini de aldıktan sonra Şirvan şah'ın önde gelen kişilerini öldürterek beyliği ortadan kaldırdı (1538).
Osmanlılar'ın Avrupa'da ve Arabistan yarımadasında meşgul olmasını fırsat bilerek gürcü beylerini egemenliği altına aldı; osmanlı topraklarının doğu bölgelerini tehdide başladı. Venediklilerle (1540) ve AvusturyalIlarla (1546) birer barış antlaşması imzalayan Kanuni Sultan Süleyman, Tahmasp’ın kendisine sığınan kardeşi Elkaş Mirza'yı da yanına alarak nisan 1548’de İran seferine çıktı. Safeviler Anadolu'daki osmanlı topraklarını bırakıp geri çekilmek zorunda kaldılar. Aynı yılın temmuz sonlarında Tebriz savaşsız alındı. Tahmasp, Kanuni'nin karşısına çıkmaya cesaret edemedi, ancak padişah Van'ı alıp geri dönerken artçı birliklere saldırdı, birçok kasabayı yağmalayıp ateşe vererek Erzincan’a değin ilerlediyse de, osmanlı ordusunun geri dönebileceğini düşünerek Karabağ'a çekildi. Bu sırada emrine verilen kuvvetlerle üstüne gelmekte olan kardeşi Elkas Mirza'yı zehirleterek öldürttü, ardından gürcü meliklerini ortadan kaldırıp Gürcistan'ı kendi topraklarına kattı (1551). Yeniden harekete geçen Kanuni, Nahçıvan, Erivan, Karabağ’ı ele geçirdi. Padişah'ın Safeviler'ce kutsal sayılan Erdebil'e yürüyeceğini haber alan Tahmasp barış istedi. Amasya antlaşması’ndan (1555) sonra da ölünceye değin OsmanlIlarla iyi geçirmeye özen gösterdi. Kendisine sığınan şehzade Bayezit'i bile sonunda Gazvin'e gelmiş olan heyete teslim etmek zorunda kaldı (1562).
Kanuni'nin ölümünden (1566) sonra da yerine geçen Selim II ile de görünüşte iyi ilişkiler içinde oldu, ancak Kari V, papa Pius V, Elizabeth I gibi yabancı hükümdarlarla, özellikle de Hint denizi’ne egemen olmayı amaçlayan Portekizlilerle OsmanlIlar aleyhine gizli ittifaklar içine girmeye çalıştıysa da önemli başarılar elde edemedi.
Yaşamının son iki yılını ağır bir hastalıkla geçiren Tahmasb I, ölümünden önce veliahtlik sorununu çözmeyi başaramadı. Zaten Osmanlılar'ın başkent Tebriz'i sürekli tehdit altında bulundurmaları nedeniyle devlet merkezini Gazvin'e taşımış ve hükümdarlığının son on yılında buradan dışarı çıkmamıştı.
Tahmasb I, tahta çıkışından şehzade Bayezit'in İran'a sığınmasına değin geçen süre içindeki olaylan, aynı zamanda kendi yaşamöyküsü niteliğinde de olan Tezkire-i Şah Tahmasb adlı bir kitapta topladı.
Kaynak: Büyük Larousse
I. Tahmasb
