Alıntı
Misafir adlı kullanıcıdan alıntı göktürk devletinin yöneticilerinin görevleri nelrdir ne olur çabuk acele
1.2. Göktürkler Devleti'nde Yönetim Sistemi Ve Örgütlenme Anlayışı
"Asya Büyük Hun İmparatorluğundan sonra, her bakımdan temsil ettiği Türk kültürü itibariyle ikinci süper Türk İmparatorluğu niteliğinde olan
Göktürk hakanlığı Türk sözünü ilk defa resmi devlet adı benimsemekle bütün bir millete ad verme şerefini kazanmış, Doğu Sibirya'daki Yakut Türkleri ile batıda Ogur (Bulgar) Türklerinin bir kısmı dışındaki Türk asıllı bütün kütleleri kendi idaresinde birleştirmiştir" . 552 yılında Juan Juanlar (Moğollar)'a ani bir zafer elde eden Göktürkler Bumin Kağan önderliğinde devletlerini kurmuşlar böylece
Göktürk yönetim anlayışı tarih sahnesine çıkmıştır .
Kazanılan bu zafer sonunda 'İl Kağan' unvanını alan Bumın, aynı zamanda
Göktürk Devletinin kuruluşunu da ilan etmiştir. Nitekim bunu dört yüzlü yılların başında Juan Juan hükümdarı She-lun Kağan unvanını kullanmaya başladığından dolayı Bumın Kağan'ın Juan-Juanların yerini aldığını göstermek için 'Kağan' unvanını kullanmasından çıkarabiliriz. Ancak Bumın Kağan söz konusu bu unvanı, milattan evvel Büyük Hun İmparatorluğu'ndan beri kullanılan Türkçe 'İl' (devlet) kelimesiyle beraber kullanılmıştır. Böylece 'İl' in 'kağanı' yani devletin hükümdarı mertebesine yükselmiş olduğunu göstermektedir. Eşinin unvanı da Hatun (K'o-ho-tun) olarak anılmaktadır. "Bu noktada
Göktürk yönetim anlayışında enterasan bir durum ortaya çıkmaktadır. Şöyle ki; Bumın İl Kağan ünvanını alışı Büyük Hun İmparatorluğu'na bağlamakta kağan unvanını, Hunların hükümdarlık unvanı Ch'an-yü ile aynileştirmektedir. Göktürklerin yerlerini aldıkları Moğol Juan Juanların yerine, Hunlara bağlanmaları her ikisinin de Türk olmasından kaynaklanmadır" . Göktürkler'in kendi varlıklarını güçlendirme ve meşrulaştırma çabaları bununla da kalmamış; başkent olarak eski Hun İmparatorluğu'nun başkenti Ötüken'i seçerek devletin temellerini Türk unsuru esasına dayandırmış, Tabgaçların sonraları Çinlileşerek Wei adını almalarında yaşanan erime (asimile) olasılığını önlemiştir.
1.
Göktürk egemenliği yıllarında idari açıdan asıl örgütlenme Mukan Kağan (Beg Han) döneminde gerçekleşmiştir. "Anlaşıldığına göre
Göktürk çağında Türk adı yalnızca Türk kavminin (ırkının) adı olarak değil; daha çok Türk Devletini karşılayan bir deyim olarak söylenmişti. 585 yılında ünlü
Göktürk Kağanı İşpara'ya Çin İmparatoru tarafından yazılan bir mektupta 'Büyük Türk Kağanı' şeklinde hitap ediyordu. Artık bu çağda Çinlilerde Türklerin büyüklüklerini kabul etmişlerdi" . Gerçekten de Göktürkler bu özellikleri nedeniyle Türk
yönetim tarihi içinde Türk adının kullanılması bakımından ilk
devleti olma özelliğini taşımaktadırlar.
Yukarıda da belirtildiği gibi temellerini ulusal esaslar üzerine oturtan Göktürkler,
yönetim sistemlerini de daha Mukan Kagan zamanında başlıca üç unsur üzerine dayandırmışlardır. Nitekim bu amaçla ilk unsur devletin tamamlayıcısı ve belki de en önemli öğesi olan 'siyasi otorite'dir ki, bu da Hun İmparatorluğundan getirilen 'Kut' kavramıyla açıklanmaktadır. Tıpkı Hun İmparatorluğu'nda olduğu gibi Gök-Tengri, bir kere daha adaleti ve iyiliği yaysın diye Türk Budununu görevlendirmiş, onları da (Hunlar'dan farklı olarak) A-shih-na (Asena) Ailesi altında toplamıştır. Bu bağlamda ülke genelinde vergi toplama, savaşlara karar vererek seferlere çıkma, ordunu bütün eksiklerini tamamlayarak komutanlık etme gibi hak ve görevler bizzat Hakan sorumluluğuna bırakılmıştır.
Göktürk yönetim sisteminin temellerini atan ikinci unsur ise, Ülke ya da Ulus kavramıdır. İmperium Hukukuku'nun (ki bu hukuk, devlet başkanının ülkeyi yalnızca yönetmek ve korumakla görevli olduğunu belirten anlayıştır) Ortaasya şeklini oluşturan bu anlayış, ülkenin Çin
yönetim geleneğinden farklı olarak Türk Ulusunun yücelmesi için Tanrı tarafından yetkilendirdiği Kağanın doğrudan sorumluluğuna bırakan, ancak kendi özel mülkiyetinden sayılmayan, emanet niteliğinde değerlendirilmiştir . İşte bu görüş, aynı zamanda Kağanın yaptığı her türlü eylem ve işlemlerin denetime açık olmasını sağlamıştır. Buna göre hakan, devletini öncelikle bağımsız kılacak (Oksızlık), Tanrı adaletinin yayılması için fetihlerde bulunacaktır.
Göktürk yönetim sisteminin üçüncü unsurunu ise Halk (Kün) oluşturmaktadır. Yine 'İmperium Devlet Sistemi'nin getirisi olan 'Kün' anlayışı, döneminin öteki devletlerinde uygulanan sisteminden farklı olarak 'vatandaş' kavramının bir uzantısı olmuştur. Nitekim bu dönemlerde başta Çin olmak üzere bir çok devlet halk kavramını 'köle' kavramıyla eş düzeyde görürken, atlı, göçebe bir toplum olan Göktürkler böyle bir anlayışın kendilerine yük olacağını düşünerek köle edinme yoluna gitmemişlerdir .
Mukan Kağanın ölümüyle birlikte tahtta meydana gelen değişiklik
Göktürk yönetim sisteminde bir dönemin kapılarını kapamıştır. Kendisinin bıraktığı vasiyete uyularak, Toy'unda onayıyla Taspar (T'a-po) Kağan olmuştur.
Göktürk Devleti'ndeki bu iktidar değişimi öncelikle Çinle olan ilişkileri yeniden gündeme getirmiş; Çin içindeki çekişmeyi körükleyen Göktürkler, kısa süre içinde Chi ve Chou hanedanlıkları arasındaki yarışı kızıştırma yolunu tercih etmiştir. Ne var ki Taspar Kağan, önceleri bu durumdan epeyce yararlansa da sonraları Budizm Dinini seçerek ülkenin kendisinden sonra felakete sürüklenmesine neden olmuştur.
Bu gelişmeler sonucunda, yaklaşık elli yıl kadar süren idari kargaşa her ne kadar devletin işleyişini geçici bir süre durdursa da, aslında devletin gücünü düşünüldüğü kadar yok etmemiş aksine varlığını çok zayıfta olsa korumasını sağlamıştır. Çünkü
Göktürk yönetim anlayışı iki temel karaktere sahip olmuş ve bunları korumasını bilmiştir. Nitekim birincisi devletin köklerinin oldukça derin bir yapıda gelişmesi ve yurttaşların tarihin uzak köşelerinden getirdikleri kültüre sahip olmasıdır. Böylece devletin başı yanlış kararlar alsa da, taban bu kararlara gerektiğinde uymayan bir çok yönetici çıkararak yıkılmayı engellemiştir.
Göktürk Devletinin tamamıyla tarih sahnesinden çekilmesini önleyen ikinci bir anlayış ise, Türklerin bu dönemlerde dağınık ve göçebe yaşamı sürmesi, geniş coğrafyalara yayılması, üstünde yaşadıkları alanları yurt olarak görmesidir. Nitekim bu ikinci alışkanlık öteki ulusların aksine Göktürkleri sürekli bir devletleşme sürecine itmiştir. Ayrıca Çin kaynaklarına bakıldığında, iktidara gelen bütün Çin hanedanları, Türk boylarıyla uzunca uğraşmak zorunda kalmışlar, kesin bir sonuç elde edemeyip ancak varolan iktidar kavgalarını körükleyerek durumu yönetmeye çalışmışlardır.
682 yılında yeniden şekillenen
yönetim anlayışını ilk kağanlık dönemi içinde 'millet' ve 'milli devlet' üzerine temellendiren Göktürkler, 'ikinci kağanlık' döneminde de
yönetim sistemlerini aynı ölçüler içinde üç ana başlık altında şekillendirmişlerdir. Sistem olarak temel
yönetim felsefesini koruyan Göktürkler, devletin örgütlenmesini daha kesin ve çarpıcı ifadeler altına almışlardır. Nitekim ilk ifade bu noktada günümüzde devletin tamamlayıcısı ve belki de en önemli öğesini oluşturan siyasi otoritedir ki o da 'kut' (kutsallık) kavramıdır. Kül Tegin Anıtı'nın doğu yüzünde yer alan "üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta , ikisi arasında da insanoğlu kılınmış. İnsanoğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk Budunun ilini, töresini tutuvermiş, düzene sokuvermiş ifadesi, devletin öncelikle siyasi bir sistem üzerinde şekillendiğini göstermekte, siyasi sistemde de yalnızca Türklere ait olan Gök Tengri'nin bağışıyla (Kut vermeyle) gerçekleşebileceğinin kanıtlanmasında güzel bir örnek teşkil etmektedir. Tengri, Türk Ulusunu görevlendirmesine karşın yönetime hiç bir zaman doğrudan karışmaz. Tengri'nın yüklediği kutsal görev öncelikle kağanların sorumluluğuna bırakılmıştır. Devletin olası bir zayıflığında kağandan bu yetki ve görevlerin alındığı düşünülür. Nitekim Çin kaynaklarında genişçe yer alan ve daha önceden de belirtilen Bilge Kağan'ın yönetimi eline alması olayı bu düşüncenin en çarpıcı örneğidir. Gök Tengri tarafından bu kadar geniş yetkilerle donatılan hakan, 'Bozkır Kültürü' geleneğinin doğal bir sonucu olarak ülkede hem tanrının gölgesi hem de devletin en üst yöneticisi olma sıfatını kazanmaktadır.
Göktürk İmparatorluğunun bütün dönemlerinde Hunlar'dan getirilen bu gelenek sonucunda beylerin ve boy başkanlarının yasama ve yürütme sorumlulukları bütün ülke ve ulusun temsilcisi olarak Hakan'a bırakılmıştır. Ülke düzeyinde vergi toplama, silah altına çağırma, ordunun bütün
yönetim ve düzenleme işleri hakan tarafından bizzat yönlendirilmiştir. Anıtlarda "Türk Kağanı Ötüken Ormanında oturursa ilde sıkıntı yoktur. İleride Şanduğ Ovasına kadar ordu sevkettim. Denize ulaşmama az kaldı. Beride Dokuz Ersime sefer ettim, Tibet'e ulaşmama az kaldı ..." ifadelerinde devletin sınırlarının belirlenmesi olayı bu yönetimin tipik özelliğidir. Buradan yola çıkarak
Göktürk hakanlarının genel niteliklerini "töre" kavramı içinde bulabiliriz. Toplumsal yaşamın bir araya getirdiği zorunluluklardan doğan, ancak yazılı olmayan ve Gök Tanrı tarafından Kağana öğretilmiş olan "töre" (törü), halkın yaşamlarını sürdürmesi açısından 'Küç' (savaşçılık) ve 'Ülüg' (üretkenlik) gereksinimlerini karşılayan vazgeçilmez bir yaşam biçimindedir. İşte bu nedenle Kağan töreyle eşit konumda, Tengri'nin altında, insanoğlunun üstünde sayılmıştır . Buradan yola çıkarak kağan yada törenin, gerektiğinde bütün ülkede geçerli olmak üzere yenilikler yapmak, ülkenin yönetsel ve ekonomik işlerini düzenleme yetkisini aracılara yani Toy'a devrederek, iktidar anlayışını karizmatik bir tipe soktuğu öne sürülebilir.
Göktürk Kağanlığı
yönetim sisteminin dayandığı ikinci temel ise, bağımsızlık (oksızlık)'tır.
Göktürk Devletinin birinci evresi tamamlandığı dönemde ve daha sonradan anıtlarda da geçen İl'i olan budun İlsiz kalması, Kağanı olan budunun kağansız kalması yakınmaları bu gerçeğin yakın bir anlatımıdır. Bağımsızlık 'ülke' kavramıyla desteklenir. Kendisinden önce kurulan Hun İmparatorluğundan kalan bu kavram, Bozkır yaşam kültürünün ayrılmaz bir parçası olan bağımsızlıkla birlikte değerlendirilmiştir. Bu nedenle İmperium Hukukunun Ortaasya şeklini oluşturan
yönetim anlayışı, ülkenin Çin
yönetim geleneklerinden farklı olarak Türk Milleti'nin yücelmesi için Tengri'nin kut verdiği Kağanın doğrudan sorumluluğuna bırakan, ancak kendi özel mülkiyetinden sayılmayan, emanet niteliğinde değerlendirilmiştir. İşte bu değerlendirme de, kağanın yaptığı bütün eylem ve işlemlerde sorumlu, danışma ve denetime açık bir tutum takınmasını zorunlu kılmıştır. Nitekim
Göktürk Anıtları bu sorumluluk anlayışının, devletin sonsuza kadar Türk yurdu olarak kalacağı düşüncesinin ürünü olarak dikilmiştir.
Göktürk yönetim sisteminin üçüncü temelini ise halk (Kün) oluşturur. Yukarıda da belirtildiği üzere 'Kün' düşüncesi, bağımsızlığın ve kağana emanet edilen ülke anlayışının bir sonucudur. Asya Hunları'nda olduğu gibi
Göktürk ülkesinde de Türk soyundan gelen bütün boylar 'Kün' olarak değerlendirilmiş; Hun
yönetim sisteminde de görülen köle anlayışını engellemiştir. Özellikle Orhun Anıtlarında sıklıkla geçen kul deyimi gerçek anlamıyla 'mülkiyet' ve 'temel haklar'dan mahrum kimseler için değil, bazı siyasi ve uygarlık haklarının kaybedilmesi anlamında 'esirlik' kavramı içinde ele alınmıştır. Nitekim Göktürklerce Türkistan olarak nitelendirilen Aral ve Hazar Gölü Bölgeleri civarında bulunan Balasagun Kenti'nde Sağdaklıların çoğunlukta olması nedeniyle, güvenlik ve adalet işleri
Göktürk yöneticilerinde kalmak şartıyla bu topluluğun derebeylerine bırakılmıştı . Bu anlayış, aynı zamanda geniş halk kitlelerinin yönetimde söz sahibi olduğu, sınıfsal devlet kavramının olmadığı, Tengri tarafından görevlendirilen kağanın toplumunu sürekli ileriye ve ekonomik yada sosyal açılardan çağının en gelişmiş toplumunun yaratılması için yükümlü tutulduğu 'Sosyal Hukuk
Devleti' kavramını çıkarmıştır. Bu kavram ise yalnızca
Göktürk yönetim örgütünün düzenlenmesinde temel zorunluluk olarak değerlendirilmeyecek, günümüze kadar kurulan tüm Türk devletlerinin de şekillerini belirleyecektir.
Örgütlenme açısından ele alındığında temellerini yönetimin geleneksel davranışlarından değil, doğrudan Hakan'a yada yönetime Gök Tengri tarafından verilen üstün güçlere dayanarak, karizmatik meşru devlet ilkesinden alan
Göktürk yönetim sisteminde devlet örgütü oldukça karmaşık ve bol sayıda bürokratlardan oluşan yapı göstermektedir. "Kağan, hatun, şad, yabgu, (unvan olarak hemen kağanın arkasından gelenler) bey (boy başkanları), çor ve irkin (erkin) veya sekin (büyük komutanlar), tigin ve inan-çu (prensler kağanın çok yakınları), aygucı (kağanın danışmanı), ilteber (federe Kök-Türklerin başındaki temsilci), tadun (tabi boy ve kentler nezrinde vergi ve haraç amiri), çabuş (başkomutan), tutuk (askeri vali), tarkan (dirlik sahibi ? yüksek rütbeli komutan), buyruk (subay), boyla (göç başkanı), taygun (yönetici alumcı (vergi işleri), öge, şadpıt, kuğapıt, buga, böke, çiğri, şengün, yarkan vs. (hepsi subay) bu memurlara ayrıca adlarını bilmediğimiz, fakat Uygurlarda olduğuna göre, Kök-Türk kağanlık yönetiminde de, haydi haydi olması gereken altı dış işleri bakanı ile üç iç işleri bakanını eklemek gerekir" .
Göktürk Devlet örgütü, Ortaasya Türk geleneklerinin bir getirisi olarak yönetici ailesinden yapılan seçimlerle şekillenir. "
Göktürk toplumunda bu mevkilerin aslen Asena, kısmen de Asete uruklarına tahsis edilmiş olduğu kesindir. 1.
Göktürk Kağanlığını kuran Bumin Kağandan, 2.
Göktürk Kağanlığının son kağanı Tengri Kağan'a kadar bütün
Göktürk kağanları birer Asena idi. Unutmamak gerekir ki, Asena Uruğundan sadece
Göktürk kağanı çıkmaz, On ok, Karluk, Basmıl, Hazar ve Peçenek Kağanları da bu uruktandır. Yüksek mevkiler hep onlarındı. İlliğ Kağanın gazabından kurtulmak için Çin'e sığınan İnisi Yin-noi tiğin, atısı T'uli küçük kağan , öbür atısı Yu-se ise şaddır. Hatta bu Asenalar Çin'e sığındıktan sonra bile İmparatorluk sarayında daima yüksek mevkilere getirilmişlerdir. Zamanı geldiğinde kullanılmak üzere..."
İşte bu noktada
Göktürk yönetim sisteminin kurumsal yapısına göz atmakta yarar vardır. Bilindiği gibi
Göktürk Toplumunda öteki Türk Toplumlarında görüldüğü gibi en küçük aileden (oğuş) başlamaktadır. Ailelerin birleşmesinden Urug, uruglardan Boy (bod), Boylardan nihayet Budun (millet) meydana gelmektedir. Başında genellikle arazinin genişliğine ve nüfusuna göre yabgu, şad, ilteber vb. gibi ünvanlar taşıyan idarecilerin bulunduğu budun, müstakil veya bir 'il'e tabi olabilir il (devlet) ise, arazili millet ile birleşmiş halkı (bodun, kun) ile, müşterek hukuki nizamı (töre) ile yurdu koruyan ve milleti refah, huzur ve barış içinde yaşatan bir siyasi kuruluştur. Yine devlet, emniyet ve adaleti sağlamayı amaç tutan, kuvvetli, sözü geçen bir hakimiyete itaat eden teşkilatlanmış müstakil bir örgütlenmedir. Bu siyasi birliğin Türklerde nitelenme tarzı ise 'devlet baba' şeklindedir . Dönemin Çin ,Hind ve Bizans topluluklarında 'baba' kavramı ülkeye verildiği halde, bozkır yaşam gelenekleriyle yoğrulmuş olan Göktürkler'de 'baba' kavramı ulus, dolayısıyla devlet (siyasi bir erek) üzerine nitelendirilmiştir.
Göktürk yönetsel sisteminin yukarıdaki gibi beliren kuramsal yapı anlayışı, örgüt alanında Kağan (yürütmenin başı olarak) Ayukı (yasama ve yürütme olarak) Yarkı (yargı) üçlemesiyle şekillenmektedir. Devletin ve yürütmenin başı olan kağan, hükümdar ailesi arasından seçilse de Hun kaynaklı geleneklerin etkisiyle seçimle belirlenmiştir. Böylelikle
Göktürk devlet örgütünün Hunların aksine her iki kanatta da belirli bir örgütlenmenin olduğu yerel örgütlerin Eliglerin takdirine bağlı olarak şekillenmediği anlayışı ortaya çıkmıştır.
"Gerek 1.
Göktürk, gerek 2.
Göktürk Kağanlıklarında, kağanlık veraset sistemi belli bir kalıba oturtulamaz. Kağanlık; 1) Kang*Oğul (Baba*oğul), 2)Eci*ini (amca,ağabey-Küçük erkek kardeş) 3)Eci*in*-ini vej, 4) Eci*ini*atı (amca, ağabey*k.erkek kardeş*erkek kardeş çocuğu, erkek torun) şekilleri içinden herhangi bir iniş kategorisini izleyebilir. Genel hatlarıyla l.
Göktürk Kağanlığının en kuvvetli olduğu dönemde Kang* oğul (eci) *oğul*(ini)*atı, İsbara Kağandan sonra zayıfladığı dönemde ise, Kang (atı)*ini atı*ini*oğul (eci)-ini-ini iniş sistemi uygulanmıştır. 2.
Göktürk Kağanlığında ise iniş kategorilerinde düzensizlik hemen göze çarpıyor. İlin derleniş döneminde eci-ini*atı şeklinde yürürlükteyken sonraları kang*oğul (eci)**oğul (ini) iniş sistemi geçerli olmuştur" .
Göktürk Kağanlık sisteminin gerekli bir düzen yerine, rastgele bir düzen biçiminde örgütlenmesi ve bütün kağanların bu sisteme uygun biçimde tahta geçişleri, halkında katıldığı büyük bir törenle Toy'un kabul ve onayını zorunlu kılmaktadır. Ataerkil bir gelecek yerine Göktürklerce dönemin kendi kişiliğine özgü bir devlet başkanın belirleme uygulaması Ortaasya Türk uygarlığında demokratik
yönetim alışkanlıkları hakkında ipuçları ortaya koymaktadır. Ancak bu yeni uygulama kağanlık seçimlerinde devlet içi taht entrikalarının, kanlı darbelerin ortaya çıkmasını kaçınılmaz kılmış, yönetimin halkla paylaşılmasını sağlamasına karşın özellikle Çin'in
Göktürk üzerinde oynadığı oyunlara zemin hazırlamıştır.
Yürütmenin başı olan kağanlık kurumunun bu tip örgütlenme alışkanlıklarıyla belirlenmesi, Asya Hunları'yla doğan Ortaasya içinde, yalnızca Türklere özgü iki başlı kağanlık sistemini de etkilemiştir. Göktürklerin 1. Kağanlık evrelerinde uygulanan bu alışkanlıkta kut yetkileriyle donatılan kağanın yanında sivil nitelikli ve ülkenin batı kanadını yöneten 2. Kağanın konumu, ulus üzerindeki egemenlik haklarının karşılıklı paylaştırılmasından çok dış ilişkilerinde bağımsız iç işlerinde Kutlu Kağana bağımlı bir konfederatif
yönetim anlayışının sonucu olarak gelişmiştir. Devlet yönetiminde zorunluluklar sonucu ortaya çıkan siyasi, askeri ve ekonomik alanlardaki iş bölümünün doğal sonucu olan bu örgütlenme tipi, kağanın amcaları, kardeşleri, yeğenleri yada oğulları arasında paylaştırılmıştır. 2.Kağanlık döneminde resmen uygulanmayan iki başlı kağanlık örgütlenmesi aynı zamanda devletin bir kanadının (ki bu kanat birinci devlet döneminde Doğu Göktürkler olmuştur) herhangi bir nedenle (bu neden de devamlı doğrudan yada dolaylı olarak Çin etkisidir) zayıflaması durumunda ikinci kanadın yönetiminde bütün hakları eline alarak ulusu esaret altına almaktan kurtaran yedek bir örgüt olma özelliğini taşımaktadır.
Göktürk yürütme organın ikinci bölümü ise Ayukı (Bakanlar Kurulu)dır. Orhun Anıtlarının batı yüzünde geçen "Türk Bilge Kağanı Kyukıka küçük kardeşim Kül Tegini gözeterek oturdum " ifadesi ile ortaya çıkan Ayukı örgütü, Asya Hunlarında uygulanmış Ta-chü-ch'ü örgütünün bazı değişikliklerle uygulanmasıdır. Yaklaşık 28 sınıf memurluğunun yada üst düzey yöneticiliğinin bilindiği
Göktürk devlet örgütünde Ayukıların sayısının dokuz civarında olduğu bilinmektedir. Altısı dış-bakan olan Ayukunun başı "Aygucı" (Başbakan)dır. Kağan tarafından doğrudan atanan Aygucı, bakanlar kurulu içinde eşgüdümü sağlıyor, hem iç hem de dış bakan olarak yürütme görevlerini yerine getirmiştir. Bunun yanı sıra
Göktürk Bakanlar kurulu temelde "kut"lu kağanın olarak görüldüğünden hükümdar ailesi içinden oluşturulmasına dikkat edilerek hazırlanmıştır.
Türk hükümet üyelerinden hangisinin ne gibi vazife gördüğü hakkında açık bilgilere rastlanmamıştır. Ancak bazılarının (çor, ilteber v.b) taşrada iseler, gönderildikleri bölgelerde birer askeri-vali durumunda oldukları, bazılarının da (mesela) vergi işleri ile uğraştıkları tahmin edilir . Bu olasılıklardan yola çıkarak, Aygucı'nın dış ve iç işlerinde görevler üstlendiği de göz önüne alınırsa; Şad, yabgu gibi unvanlara sahip olan ve kağandan sonra gelenlerle birlikte Çor ve İrkin unvanlı büyük komutanlar (örneğin 734 yılında Çin'e Bilge Kağan tarafından büyük elçi olarak gönderilen Buyruk Çor gibi...) bey unvanlı A-sih'i-ta ailesinin boy başkanı dış bakan olarak görevlendirilmiş; Tegin (Kül Tegin hariç) unvanlı ordu komutanları askeri gereksinimlerle ilgilenmek, federe toplulukların sorumlusu olan İlteber iç güvenliği sağlamak ve federatif yapıda olan boyların gereksinimlerini karşılaması amacıyla Tadun da, ülke içinde haraç ve vergilerin toplanması amacıyla iç-bakan olarak atanmıştır. Kağanın 'Kut' yetkisi aldığı göz önüne alınırsa, Ayukı'ların yukarıda belirtildiği gibi genelde hükümdar ailesi soyundan oluşturulmuştur. Ancak Kül Tegin anıtının kuzey doğu yönünde adı geçen Toygun Eltebir hükümdar ailesi içinden olmadığı halde anıtların yapılması için Buyruk (Bakan) olarak görevlendirilmiştir.
Yürütme organı Kagan ve Ayukı olarak beliren
Göktürk Devleti örgütlenmesinde yasama görevini 'Toy' yerine getirmiştir. Temelde Hunların Moğollar'daki kurultay (Khuriltai) anlayışından esinlenerek geliştirilen Toy, önemli konularda özellikle törelerin oluşturulması için yılın belirli dönemlerinde toplanırdı . Hunlardan kalan bir alışkanlıkla ilkbahar, yaz ve kış aylarında kağan tarafından çağrı yapılan Toy üyeliklerine Orhun Anıtlarından öğrenildiği üzere 'Toygun' adı verilmiştir. Toy üyesi olan Toygunlar Moğol ve Çin Meclis üyelerinden farklı olarak gücünü ve üyelerini geniş bir halk tabakasına dayandırmıştı. Toy üyeleri o kadar fazladır ki
Göktürk yönetim kademelerinde asker yada sivil yöneticilerin tamamından, devlete federatif nitelikle bağlı olan boyların üst düzey yöneticilerinden ve Toy'a toplantı için gelen bütün halktan oluşturmuştur. Toplantıya açık ve isteyen herkesin katılıp, fikirlerini açıkça söyleyebildiği, Toylar, aynı zamanda Yargukı (yargı organı olan kağanın yada Aygucının başkanlık edebildiği devlet mahkemesi) çağrısıyla da toplanabiliyordu. Devlet yönetiminde alınan veya alınabilecek kararları Toy onayından geçirilmesi
Göktürk yönetim geleneğinin ayrılmaz bir parçası olmuştur. Nitekim Bilge Kağan
Göktürk sınırları içindeki kentlerin Çin'de olduğu gibi surlarla çevrilmesi ve Budizm ile Taoizm dinlerinin ülkenin resmi dini olması için toyu toplamak durumunda kalmış, ancak Tonyukuk'un itirazları bu durumun kabul edilmemesini sağlamıştır. Bu da göstermektedir ki Türk Hükümdarlarının kurultaya rağmen karar almaları ve törede değişiklik yapmaları mümkün değildir.
Günümüz çağdaş devlet sisteminin üçüncü ve zorunlu örgütü olan Yargı erki
Göktürk Devlet sistem ve örgütünde de önemini korumuştur. Ortaasya dönemi içinde Türk yapı yol ve yöntemleri konusunda bilgilerin son derece az olmasına karşı Çin kaynakları başta olmak üzere diğer kaynaklarda görülen olaylara göre suçlar çok şiddetli biçimde cezalandırılmıştır. Adam öldürmenin, suç üstü yakalanan hırsızın, zinanın cezaları ölüm olarak kararlaştırılır, hafif suçlar on günü aşmamak üzere hapis yoluyla infaz edilmiştir. Bu doğrultuda örgüt yapısını Asya Hunları ve Çin yargı sisteminden alan
Göktürk yargı örgütü, ikili bir sisteme dayandırılmıştır. Hakanın başında bulunduğu ve bizzat kendisi tarafından yerine getirilen 'anayasa mahkemesi' olarak da tanımlanabilecek 'yargu' siyasi suçlar yada yönetsel uyuşmazlıkları çözmüş, adli yargılamalar ise hakanın atayıp, toyun onayladığı 'yargan' tarafından yürütülmüştür.
Yukarıda da görüldüğü gibi Göktürkler, geniş bir tabana oturmuş
yönetim örgütüne sahiptiler. Yasama, yürütme ve yapı üçlemesiyle çatısı oluşan devletin, görevlerini daha iyi yerine getirebilmesi için 'derin devlet' yapısını oluşturması kaçınılmazdı. İşte bu nedenlerdir ki
Göktürk Devleti bilinen yapısıyla iki alt memur sınıfı geliştirilmiştir.
Birincisi, devletin omurgasını oluşturan ve bütün Türk Devletlerinde olduğu gibi 'ordu' örgütüdür.
Göktürk ordusu, barış zamanında Çin askeri geleneklerinden esinlenen kent-garnizonlarında yada garnizonlarda bulunmaktaydı. Kaynaklar her ne kadar Göktürklerde ayrıca askeri bir sınıf olmadığını, bütün ulusun asker olarak kabul edildiğinden söz etseler de gerek birinci gerekse ikinci devlet evrelerinin en parlak dönemlerinde; Batıda Balasagun, Güneyde Beş Balık gibi bazı kentlerde kent garnizon olarak kullanılmış ve belirli sayıda hazır asker yedekte tutulmuştur. On bin kişilik 'tümenler'e ayrılan
Göktürk ordusu 1000'lere, 100'lere, 10'lara bölünerek bütünüyle atlı birlikler şeklinde örgütlenmiştir.
İkinci yönetsel örgütlenmeyse Ayukı'da var olan iç buyruklara bağlı olan uzantılardır. Fermanları ve emirleri onaylayan 'Tamgacı', kendi uzmanlıklarına göre danışmanlık yapan 'Tayançlar', günümüzde Sayıştay'ın görevlerini yerine getiren 'Hazneciler' ülke içi ve dışı haberleşmeyi sağlayan 'Elcüler', gölge kabine gibi Ayukı'ya yardımcı olan 'Kılaguzlar', belirli ve düzenli bir kurum altında etkinliklerini sürdürmüşlerdir.
Göktürk Devleti'nin kurucusu, başkenti ve alfabesi hakkında bilgi verir misiniz?
