Ziyaretçi
Arama
T.C Avrupa Birliği süreci hakkında bilgi verebilir misiniz?
Güncelleme: 23 Mart 2011 Gösterim: 3.264 Cevap: 3
Ziyaretçi
31 Mayıs 2009
Mesaj #1
Ziyaretçi
31 Mayıs 2009
Mesaj #2
Ziyaretçi
Page 1 Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi (1) 2001, 140-153
TÜRKİYE – AVRUPA BİRLİĞİ İLİŞKİLERİNİN TARİHSEL SÜRECİ
ve
SON GELİŞMELER
Avrupa Birliği ile ilişkiler Türkiye için her zaman çok önemli, bir o kadar da zorlu
bir süreci ifade eder. Ankara Anlaşması’nın imzalanmasıyla başlayan ve günümüze
değin farklı evrelerden geçen ilişkileri şekillendiren gelişmeler kimi zaman tarafların
birbirlerinden beklentilerinde değişikliklere yol açsa da, ne Türkiye tam üyelik
kararından vazgeçebilmiş, ne de Avrupa Türkiye’yi tamamen reddedebilmiştir. Aralık
1997’deki Lüksemburg Zirvesi’nde adının tam üye adayları arasında yer almadığını
gören Türkiye’nin tepkisi AB ile siyasi diyaloğu kesme yönünde olmuştur. Aralık 1999
Helsinki Zirvesi’nde ise Türkiye’nin adaylığının teyit edildiğini ve bu ülke için de bir
katılım öncesi strateji ve katılım ortaklığı belgesi hazırlanacağını ifade eden AB
Konseyi’nin tutumundaki değişiklik, ilişkilerde tekrar karşılıklı yükümlülük ve
beklentilerin ön plana çıktığı bir döneme girildiğini gösterir.
Anahtar Kelimeler: Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET), Avrupa Topluluğu (AT),
Avrupa Birliği (AB), Ankara Anlaşması, Katma Protokol, Gümrük Birliği, Lüksemburg
Zirvesi, Helsinki Zirvesi, Türkiye’ye İlişkin Komisyon Düzenli Raporları.
*
Akdeniz Üniversitesi, İ.İ.B.F. İktisat Bölümü Araştırma Görevlisi
Page 2
Ceren Uysal
141
GİRİŞ
İkinci Dünya Savaşı’nın Avrupa’da yarattığı yıkım, bu acı tecrübenin bir
daha yaşanmamasını sağlamak için ülkelerin işbirliğine gitmesine yol açmıştır.
Bunun için atılan ilk adım Fransa, Batı Almanya, İtalya, Belçika, Hollanda ve
Lüksemburg’un 1951’de imzaladıkları Paris Antlaşması ile kurdukları Avrupa
Kömür ve Çelik Topluluğu olurken, 1957’de aynı ülkeler Avrupa Ekonomik
Topluluğu ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu’nu kuran Roma Antlaşması’na
imza atmışlardır.
Bu ekonomik bütünleşme hareketi zamanla son derece önemli bir yapı
haline dönüşmüştür. Kuruluşundan bu yana yönünü her zaman Batı’ya,
dolayısıyla Avrupa’ya çevirmiş olan, tercihlerini ağırlıklı olarak batılı örgütlere
girmek için kullanan Türkiye de, 31 Temmuz 1959’da Topluluğa ortak üye
olabilmek için başvurusunu yapmıştır. Bu çalışmada o zamanki adıyla Avrupa
Ekonomik Topluluğu, şimdiki adıyla Avrupa Birliği’nin Türkiye ile ilişkilerinin
başlangıcı, nasıl ilerlediği ve çalışmanın tamamlandığı Ekim 2000 tarihine kadar
son dönemdeki gelişmeler incelenmektedir. Bu bağlamda I. bölümde Ankara
Anlaşması’nın imzalanması, II. bölümde Katma Protokol’ün yürürlüğe girişi ve
geçiş dönemi ayrıntılandırılmış, III. bölümde 1987’de yapılan tam üyelik
başvurusu ve 1996’da başlayan Gümrük Birliği sürecine kısaca değinilmiş, IV.
bölümde ise Aralık 1997 ve Haziran 2000 döneminde gerçekleşen AB
Zirvelerinin Türkiye ile ilgili kararları yer almıştır.
Çalışmayla ilgili belirtilmesi gereken bir diğer nokta, Avrupa Birliği’nin
isimlendirilmesi konusundaki çeşitliliktir. Avrupa Ekonomik Topluluğu, Avrupa
Kömür Çelik Topluluğu ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu’nun kurumlarının
birleştirildiği 1 Temmuz 1967 tarihinden önceki dönem için AET, bu tarihten 1
Kasım 1993’e kadar geçen süre için Avrupa Topluluğu (AT), Maastricht
Antlaşması’nın yürürlüğe girdiği bu tarihten sonrası için ise Avrupa Birliği (AB)
ifadeleri kullanılmıştır.
ANKARA ANLAŞMASI’NIN İMZALANMASI
İkinci Dünya Savaşı ertesinde tercihini Batı bloğu içinde yer almaktan yana
kullanan Türkiye, NATO’ya kabul edilmesinin ardından, Avrupa Ekonomik
Topluluğu’na da başvurarak bir anlamda bundan sonraki tüm kararlarını
etkileyecek olan adımı atmıştır. Oldukça uzun bir geçmişe sahip olan Türkiye –
Avrupa Birliği ilişkileri, iki taraf için de inişli çıkışlı ancak önemli bir süreci ifade
eder. Yaşanan tüm gerginliklere rağmen bugüne değin birbirinden
vazgeçemeyen bu çiftin birlikteliğini başlatan resmi belge ise Ankara
Anlaşması’dır.
Türkiye kalkınma sürecinin hızlanacağı düşüncesiyle 31 Temmuz 1959’da
AET’ye ortaklık başvurusunda bulunmuştur. Bununla birlikte 15 Temmuz
1959’da Yunanistan’ın Topluluğa yaptığı başvuru, olası bir üyeliğin bu ülkeye
sağlayacağı avantajlardan yoksun kalma kaygısını da Türkiye’nin başvurusunda
Page 3
Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Tarihsel Süreci ve Son Gelişmeler
142
önemli bir etken olarak ortaya çıkarmaktadır (Çayhan ve Ateşoğlu Güney,
1996:96). Gereken incelemeleri yaptıktan sonra Topluluk Konseyi başvuruyla
ilgili olarak, 11 Eylül 1959’da Komisyon’a Türkiye ile görüşmeleri yürütmesi için
yetki verilmesini kararlaştırmıştır. Bunun üzerine başlayan görüşmelerin Ankara
Anlaşması’nın imzası ile sonuçlanması tam 4 yıl sürmüştür. (Ceyhan, 1991:23)
Bu dönemde gerçekleşen 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesi bir süre için ilişkileri
olumsuz etkilemiştir. Daha sonra koalisyon hükümetleri döneminde devam eden
görüşmeler sırasında Topluluk tarafından önerilen tercihli ticaret anlaşması
seçeneğini ise Türkiye reddetmiştir. Çayhan ve Ateşoğlu Güney (1996:97)’e göre
yapılan bu ticaret anlaşması önerisinin ardında ekonomik nedenler kadar
Topluluğun askeri müdahale sonrasında Türkiye’deki siyasal gelişmelerden
duyduğu endişeler nedeniyle ilişkileri sıkılaştırmaktan kaçınma isteği de
yatmaktadır. İşte bu yüzden Türk tarafınca kabul edilmeyen ticaret anlaşmasının
yerini, yapılan toplam 10 müzakere sonunda 25 Haziran 1963’te Komisyon’un
ve Türk hükümetinin temsilcileri tarafından Brüksel’de parafe edilen Ortaklık
Anlaşması almıştır. Anlaşma 12 Eylül 1963’te İnönü Hükümeti ve Topluluk
yetkilileri arasında Ankara’da imzalanıp 1 Aralık 1964’te yürürlüğe girmiştir
(Ceyhan,1991:23).
Ankara Anlaşması, Başlangıç bölümünde de belirtildiği üzere, iki taraf
arasında giderek daha sıkı bağlar kurularak Türkiye’deki yaşam koşullarının hızlı
bir ekonomi ilerleyişi ve Toplulukla uyumlu bir alışveriş içinde geliştirilmesini;
böylece Türk ekonomisi ile Topluluk ekonomisi arasındaki farkı azaltmayı;
bunun için gerekli görülen ekonomik yardımı da gözönünde bulundurarak, Türk
halkının yaşam düzeyini yükseltme çabasına AET’nin getireceği destek ile ileride
Türkiye’nin Topluluğa katılmasının kolaylaştırılmasını hedefler. Anlaşmanın
amacı 2. maddede, Türkiye ile Topluluk arasında bir gümrük birliğinin kurulması
olarak ifade edilmiştir. Ceyhan (1991:24)’ın da değindiği üzere, Ankara
Anlaşması, Yunanistan’la Topluluk arasında imzalanan anlaşmadan farklı olarak
doğrudan bir gümrük birliği kurmuş değildir. Yunanistan’la yapılan Atina
Anlaşması yürürlüğe girer girmez bir gümrük birliği rejimi kurulmasını
öngörürken, Türkiye ile bir gümrük birliğinin derhal kurulması uygun
bulunmamıştır.
Ankara Anlaşması uyarınca Türkiye – AET ortaklığının 3 dönemi şu
şekilde özetlenebilir:
1) Hazırlık Dönemi: Anlaşmaya göre 5 yıl olarak öngörülen fakat görüşmelerin
uzaması nedeniyle 8 yıl sürerek 1 Aralık 1964 – 31 Aralık 1972 tarihleri
arasını kapsayan bu dönemde, Topluluk üstleneceği tek taraflı
yükümlülüklerle Türk ekonomisini güçlendirmeyi ve Gümrük Birliği’ne
geçişe hazır duruma getirmeyi taahhüt etmiştir. Topluluğun Geçici Protokol
ile saptanmış bazı tarım ürünlerine ithal kolaylıkları tanımasının ve I. Mali
Protokolün etkileri, 1958-64 döneminde düşmekte olan AET’nin
Türkiye’nin dış ticaretindeki payının 1964-72 dönemindeki artışı ile görülür
(Ceyhan, 1991:487)
Page 4
Ceren Uysal
143
2) Geçiş Dönemi: 1 Ocak 1973’te Katma Protokol’ün yürürlüğe girmesiyle
başlayan bu dönemde taraflar karşılıklı ve dengeli yükümlülükler esasına
dayanarak, sanayi ürünleri ticaretinde Gümrük Birliği’nin kurulmasını
hedeflemişlerdir. Topluluk, pamuk ipliği, pamuklu dokuma ve rafine petrol
ürünleri hariç, Türk sanayi ürünlerine gümrük vergilerini ve kısıtlamaları
derhal kaldırırken, bazı tarım ürünlerine de ithal kolaylıkları sağlamıştır.
Türkiye ise AET menşeli sanayi ürünlerine uyguladığı gümrükleri kademeli
şekilde 12 yılda kaldırmayı öngörmüş, korunması gereken hassas sanayi
ürünleri içinse bu süreyi 22 yıla uzatmıştır. (Ceyhan, 1991:487)
3) Son Dönem: Türkiye ile AET arasındaki ortaklık ilişkisindeki son dönem
Ankara Anlaşması’nın 5. maddesinde şu şekilde vurgulanır: “Son dönem
gümrük birliğine dayanır ve Akit Tarafların ekonomi politikaları arasındaki
koordinasyonun güçlendirilmesini gerektirir.”
Ankara Anlaşması’nda öngörülen ortaklık rejimini yürütme görevi, Ortaklık
Konseyine verilmiştir (md.22). Ortaklık Konseyi, Türk hükümet üyeleri, üye
devletler temsilcileri ile Topluluk Konsey ve Komisyon temsilcilerinden
oluşmuştur (md.23). Konsey, çalışmalarını Brüksel’deki sürekli yönetim organı
durumundaki Ortaklık Komitesi aracılığıyla yürütür. Ayrıca TBMM ve Avrupa
Parlamentosu’nun on sekizer üyesinden oluşan Karma Parlamento Komisyonu
(KPK) da, tarafların siyasi diyalog platformu olup ortaklığın demokratik
denetimini yapmakla yükümlüdür.
KATMA PROTOKOL’ÜN YÜRÜRLÜĞE GİRMESİ ve GEÇİŞ
DÖNEMİ
Hazırlık Dönemi boyunca Türkiye Topluluğa karşı herhangi bir
yükümlülük altına girmemiştir. Hazırlık Döneminin ardından Geçiş Dönemini
başlatacak olan Katma Protokol’ün TBMM’de onaylanması sırasında Adalet
Partisi ve Cumhuriyetçi Güven Partisi üyeleri olumlu oy kullanırlarken
Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokratik Parti üyeleri, Türkiye’nin Geçiş
Döneminin getireceği ekonomik yükümlülükleri üstlenemeyeceğini savunarak
Katma Protokol’e ret oyu vermişlerdir (Çayhan ve Ateşoğlu Güney, 1996:99).
Katma Protokol’ün önemli maddelerini şu şekilde özetleyebiliriz: ‘Malların
Serbest Dolaşımı’ başlıklı I. Kısımda (md.2-35) değinilen konular arasında,
sanayi ürünleri için Gümrük Birliği kurulması, Ortak Gümrük Tarifesinin
Türkiye tarafından kabulü ve miktar kısıtlamalarının kaldırılmasının esasları gibi
bölümler yer alır. ‘Kişilerin ve Hizmetlerin Dolaşımı’ konusunu ele alan II.
Kısımda, Türkiye ve Topluluk üyesi ülkeler arasında işçilerin serbest dolaşımı ile
yerleşme hakkı, hizmet edimi ve ulaştırma başlıkları incelenmiştir. (md.36-42).
‘Ekonomi Politikalarının Yaklaştırılması’ kısmında ise, Topluluğun rekabet,
vergileme ile ilgili hükümlerine ve mevzuatına Türkiye’nin nasıl uyum
sağlayacağı; ekonomi ve ticaret politikalarının koordinasyonu konularına
değinilir (md.43-48).
Page 5
Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Tarihsel Süreci ve Son Gelişmeler
144
1970’li yıllarda Geçiş Döneminin başlamasıyla birlikte hükümetler,
Türkiye’nin tarım ürünlerindeki avantajlarının azalmasından, sanayi
ürünlerindeki yükümlülüklerinin ise artmasından yakınmışlardır. Sanayi ürünleri
konusunda, Topluluğun genişlemesi ve Avrupa Serbest Ticaret Alanı’nın
kurulmasından kaynaklanan sorunlar doğmuş, öte yandan gelişmekte olan
ülkelerin mamul ve yarı-mamul mallarının gümrüksüz olarak Topluluk
pazarlarına girmelerini sağlayan ‘Genelleştirilmiş Preferanslar Sistemi’ ve tekstil
ürünlerindeki kısıtlamalar da Türkiye ekonomisini olumsuz etkilemiştir. Tarım
ürünlerinde Türkiye’nin rekabet avantajlarının azalmasına neden olarak ise,
Topluluğun, çeşitli Akdeniz ülkelerinin sınai ürünlerinin gümrüksüz olarak
Topluluk pazarlarına girmesini sağlayan ve tarım ürünlerine de ayrıcalıklar
tanıyan ‘Akdeniz Politikası’ görülmüştür. Tüm bunlara ek olarak, Katma
Protokolün 36. maddesine göre 1976 ile 1986 yılları arasında kademeli olarak
gerçekleşmesi gereken işçilerin serbest dolaşımı bir türlü hayata geçirilememiş,
aksine 1974 yılında petrol krizinden sonra Batı Avrupa’da yaygınlaşan işsizlik,
yabancı işçi alımının durdurulmasına ve bir bölümünün ülkelerine geri
gönderilmelerine yol açmıştır. 1980 yılında Batı Almanya, Benelüks ülkeleri ve
Fransa’nın Türk vatandaşlarına vize uygulamaya başlaması soruna yeni bir boyut
eklemiştir (Çayhan ve Ateşoğlu Güney, 1996:100).
1974 petrol bunalımı nedeniyle dış ödemeler dengesi olumsuz etkilenen
Türkiye ithalatını sürdürebilmek için dış borçlanma yolunu seçerken, Milliyetçi
Cephe hükümetleri tarafından kısa vadeli borçlarla ertelenen ekonomik sorunlar
giderek kendisini daha fazla hissettirmeye başlamış, yüksek enflasyon, sıfıra
yaklaşan bir büyüme hızı ve yaygınlaşan karaborsa karşısında, döviz darboğazını
aşmak için, Türkiye sürekli kredi arayışı içine girmiştir. İşte bu ekonomik
koşullar altında, Çayhan ve Ateşoğlu Güney (1996:101), 12 Mart sonrası
koalisyon hükümetlerinin, Türkiye’nin AT ile ilişkilerinde üstlendiği
sorumlulukları yerine getirmesinin mümkün olmadığını vurguladıklarını ve geçiş
dönemi şartlarının Türkiye lehine yeniden düzenlenmesini istediklerini yazar.
Türkiye’nin içinde bulunduğu ekonomik koşullar AT ile ilişkileri bu şekilde
etkilerken, koalisyon ortağı iki parti, MHP ve MSP, siyasi açıdan da Topluluğa
karşı çıkmaktadırlar. AT’nin siyonist ve masonların kurduğu bir Hıristiyan birliği
olduğunu ve üyeliğimizin, Rum, Ermeni ve Yahudilere Türkiye’ye dönüp toprak
satın alıp yerleşme hakkı doğuracağı savunan MSP lideri Erbakan, bunun yerine
“İslam Ortak Pazarı” kurulmasını önermiştir (Bozkurt, 1992:37). Yine Bozkurt’a
göre, MSP’nin Türkiye – AT ilişkilerinde en önemli etkisinin, 1976’da
Yunanistan’ın Topluluğa tam üyelik başvurusu döneminde, hükümet ortağı
olması dolayısıyla, Topluluk ülkelerinden başvuru yapılması konusunda uyarı
geldiği halde, Başbakan Demirel’in bu konuda adım atmasını engellemek
şeklinde olduğu söylenebilir. Bu dönemin, Türkiye’nin üyeliği ya da
Yunanistan’ın üyeliğinin kabul edilmemesi bakımından kaçan bir fırsat olduğu
yakın tarihimizin en çok tartışılan konularından biridir.
1978 yılında iktidarda bulunan Ecevit hükümeti, ortaya çıkan rahatsızlıkları
gidermek ve Toplulukla ilişkilerde yeni bir düzenleme sağlamak amacıyla
Page 6
Ceren Uysal
145
Türkiye’nin yükümlülüklerinin 5 yıl süreyle dondurulmasını önermiştir. Talep
edilenler arasında tarım ürünlerinde üçüncü ülkelere tanınan preferanslardan
yararlanılması, tekstildeki sınırlamaların kaldırılması ve serbest dolaşım hakkının
uygulanması da yer almış, ayrıca Topluluktan toplam 8 milyar doları bulan mali
yardım istenmiştir. Topluluk Mayıs 1979’da, bu taleplerden sadece beş yıllık
bağışıklık dönemini kabul ettiğini açıklamıştır (Çayhan ve Ateşoğlu Güney,
1996:101).
Ekonomik alanda yaşanan bu sıkıntılara, dış politikada yaşanan Küba füze
krizi ve Johnson mektubuyla başlayıp Kıbrıs müdahalesinin işgal olarak
değerlendirilmesiyle şiddetlenen olaylar da eklenince, bu sürecinin iç politikaya
yansımasının Batı karşıtı yeni bir kimlik arayışı olduğunu söyleyebiliriz. Tüm bu
gelişmelerin Türkiye – AT ilişkilerini çıkmaza sürüklemesi ve hatta kopma
noktasına getirmesi beklenirken, 1980 yılında Demirel başkanlığındaki Adalet
Partisi azınlık hükümeti umulmadık bir hareketle tam üyeliğe geçişi hızlandırma
istemini dile getirmiştir. Çayhan ve Ateşoğlu Güney (1996:102)’e göre bunun
ardında Yunanistan, İspanya ve Portekiz’in tam üyelik yolunda ilerlemelerinin
Türkiye’nin rekabet şartlarını ağırlaştıracağı endişesi, İran Devrimi ve
Afganistan’ın Sovyetler Birliği tarafından işgali ile değişen bölgesel dengeler ve iç
politikadaki belirsizlik ve istikrarsızlık gibi nedenleri görebiliriz. Ayrıca,
hükümetin askeri müdahale endişesiyle Batı’nın desteğini kazanmak istemesi ve
ekonomide dışa açık bir büyüme modeli hedefleyen 24 Ocak kararları da
Topluluk ile ilişkileri iyileştirme çabasının diğer unsurları olarak belirtilebilir.
Ancak 12 Eylül 1980 askeri darbesi Türkiye – AT ilişkilerinde siyasal yönden en
sorunlu dönemin başlangıcı olarak ortaya çıkacaktır.
12 Eylül’ün ardından Türkiye’ye karşı ihtiyatlı bir tavır alan AT, ilişkileri
hemen askıya almak yerine gelişmeleri izlemeyi tercih etmiş, hatta IV. Mali
Protokol Haziran 1981’de onaylanmıştır. Ancak Milli Güvenlik Konseyi’nin tüm
siyasi partileri kapatma kararına DİSK’in 52 yöneticisi için idam istemi ve Barış
Derneği davası eklenince, 1981 yılının sonbaharından itibaren Topluluğun
Türkiye’ye karşı olumsuz tutumu belirginleşmiş, Avrupa Parlamentosu (AP), 22
Ocak 1982’de aldığı bir kararla KPK’nın AP kanadının iptal edildiğini açıklamış,
Komisyon ve Konsey’e de, Türkiye’de insan hakları ve demokratik özgürlükler
sağlanana dek, mali yardımın askıya alınması tavsiye etmiştir (Eralp, 1996:47;
Çayhan ve Ateşoğlu Güney, 1996:103). Böylece, ilişkilerde siyasi karar ve
beklentilerin ön plana çıktığı, etkileri günümüze değin süren son derece zorlu bir
dönemece daha girilmiş oldu
TÜRKİYE – AVRUPA BİRLİĞİ İLİŞKİLERİNİN TARİHSEL SÜRECİ
Sponsorlu Bağlantılar
SON GELİŞMELER
Avrupa Birliği ile ilişkiler Türkiye için her zaman çok önemli, bir o kadar da zorlu
bir süreci ifade eder. Ankara Anlaşması’nın imzalanmasıyla başlayan ve günümüze
değin farklı evrelerden geçen ilişkileri şekillendiren gelişmeler kimi zaman tarafların
birbirlerinden beklentilerinde değişikliklere yol açsa da, ne Türkiye tam üyelik
kararından vazgeçebilmiş, ne de Avrupa Türkiye’yi tamamen reddedebilmiştir. Aralık
1997’deki Lüksemburg Zirvesi’nde adının tam üye adayları arasında yer almadığını
gören Türkiye’nin tepkisi AB ile siyasi diyaloğu kesme yönünde olmuştur. Aralık 1999
Helsinki Zirvesi’nde ise Türkiye’nin adaylığının teyit edildiğini ve bu ülke için de bir
katılım öncesi strateji ve katılım ortaklığı belgesi hazırlanacağını ifade eden AB
Konseyi’nin tutumundaki değişiklik, ilişkilerde tekrar karşılıklı yükümlülük ve
beklentilerin ön plana çıktığı bir döneme girildiğini gösterir.
Anahtar Kelimeler: Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET), Avrupa Topluluğu (AT),
Avrupa Birliği (AB), Ankara Anlaşması, Katma Protokol, Gümrük Birliği, Lüksemburg
Zirvesi, Helsinki Zirvesi, Türkiye’ye İlişkin Komisyon Düzenli Raporları.
*
Akdeniz Üniversitesi, İ.İ.B.F. İktisat Bölümü Araştırma Görevlisi
Page 2
Ceren Uysal
141
GİRİŞ
İkinci Dünya Savaşı’nın Avrupa’da yarattığı yıkım, bu acı tecrübenin bir
daha yaşanmamasını sağlamak için ülkelerin işbirliğine gitmesine yol açmıştır.
Bunun için atılan ilk adım Fransa, Batı Almanya, İtalya, Belçika, Hollanda ve
Lüksemburg’un 1951’de imzaladıkları Paris Antlaşması ile kurdukları Avrupa
Kömür ve Çelik Topluluğu olurken, 1957’de aynı ülkeler Avrupa Ekonomik
Topluluğu ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu’nu kuran Roma Antlaşması’na
imza atmışlardır.
Bu ekonomik bütünleşme hareketi zamanla son derece önemli bir yapı
haline dönüşmüştür. Kuruluşundan bu yana yönünü her zaman Batı’ya,
dolayısıyla Avrupa’ya çevirmiş olan, tercihlerini ağırlıklı olarak batılı örgütlere
girmek için kullanan Türkiye de, 31 Temmuz 1959’da Topluluğa ortak üye
olabilmek için başvurusunu yapmıştır. Bu çalışmada o zamanki adıyla Avrupa
Ekonomik Topluluğu, şimdiki adıyla Avrupa Birliği’nin Türkiye ile ilişkilerinin
başlangıcı, nasıl ilerlediği ve çalışmanın tamamlandığı Ekim 2000 tarihine kadar
son dönemdeki gelişmeler incelenmektedir. Bu bağlamda I. bölümde Ankara
Anlaşması’nın imzalanması, II. bölümde Katma Protokol’ün yürürlüğe girişi ve
geçiş dönemi ayrıntılandırılmış, III. bölümde 1987’de yapılan tam üyelik
başvurusu ve 1996’da başlayan Gümrük Birliği sürecine kısaca değinilmiş, IV.
bölümde ise Aralık 1997 ve Haziran 2000 döneminde gerçekleşen AB
Zirvelerinin Türkiye ile ilgili kararları yer almıştır.
Çalışmayla ilgili belirtilmesi gereken bir diğer nokta, Avrupa Birliği’nin
isimlendirilmesi konusundaki çeşitliliktir. Avrupa Ekonomik Topluluğu, Avrupa
Kömür Çelik Topluluğu ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu’nun kurumlarının
birleştirildiği 1 Temmuz 1967 tarihinden önceki dönem için AET, bu tarihten 1
Kasım 1993’e kadar geçen süre için Avrupa Topluluğu (AT), Maastricht
Antlaşması’nın yürürlüğe girdiği bu tarihten sonrası için ise Avrupa Birliği (AB)
ifadeleri kullanılmıştır.
ANKARA ANLAŞMASI’NIN İMZALANMASI
İkinci Dünya Savaşı ertesinde tercihini Batı bloğu içinde yer almaktan yana
kullanan Türkiye, NATO’ya kabul edilmesinin ardından, Avrupa Ekonomik
Topluluğu’na da başvurarak bir anlamda bundan sonraki tüm kararlarını
etkileyecek olan adımı atmıştır. Oldukça uzun bir geçmişe sahip olan Türkiye –
Avrupa Birliği ilişkileri, iki taraf için de inişli çıkışlı ancak önemli bir süreci ifade
eder. Yaşanan tüm gerginliklere rağmen bugüne değin birbirinden
vazgeçemeyen bu çiftin birlikteliğini başlatan resmi belge ise Ankara
Anlaşması’dır.
Türkiye kalkınma sürecinin hızlanacağı düşüncesiyle 31 Temmuz 1959’da
AET’ye ortaklık başvurusunda bulunmuştur. Bununla birlikte 15 Temmuz
1959’da Yunanistan’ın Topluluğa yaptığı başvuru, olası bir üyeliğin bu ülkeye
sağlayacağı avantajlardan yoksun kalma kaygısını da Türkiye’nin başvurusunda
Page 3
Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Tarihsel Süreci ve Son Gelişmeler
142
önemli bir etken olarak ortaya çıkarmaktadır (Çayhan ve Ateşoğlu Güney,
1996:96). Gereken incelemeleri yaptıktan sonra Topluluk Konseyi başvuruyla
ilgili olarak, 11 Eylül 1959’da Komisyon’a Türkiye ile görüşmeleri yürütmesi için
yetki verilmesini kararlaştırmıştır. Bunun üzerine başlayan görüşmelerin Ankara
Anlaşması’nın imzası ile sonuçlanması tam 4 yıl sürmüştür. (Ceyhan, 1991:23)
Bu dönemde gerçekleşen 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesi bir süre için ilişkileri
olumsuz etkilemiştir. Daha sonra koalisyon hükümetleri döneminde devam eden
görüşmeler sırasında Topluluk tarafından önerilen tercihli ticaret anlaşması
seçeneğini ise Türkiye reddetmiştir. Çayhan ve Ateşoğlu Güney (1996:97)’e göre
yapılan bu ticaret anlaşması önerisinin ardında ekonomik nedenler kadar
Topluluğun askeri müdahale sonrasında Türkiye’deki siyasal gelişmelerden
duyduğu endişeler nedeniyle ilişkileri sıkılaştırmaktan kaçınma isteği de
yatmaktadır. İşte bu yüzden Türk tarafınca kabul edilmeyen ticaret anlaşmasının
yerini, yapılan toplam 10 müzakere sonunda 25 Haziran 1963’te Komisyon’un
ve Türk hükümetinin temsilcileri tarafından Brüksel’de parafe edilen Ortaklık
Anlaşması almıştır. Anlaşma 12 Eylül 1963’te İnönü Hükümeti ve Topluluk
yetkilileri arasında Ankara’da imzalanıp 1 Aralık 1964’te yürürlüğe girmiştir
(Ceyhan,1991:23).
Ankara Anlaşması, Başlangıç bölümünde de belirtildiği üzere, iki taraf
arasında giderek daha sıkı bağlar kurularak Türkiye’deki yaşam koşullarının hızlı
bir ekonomi ilerleyişi ve Toplulukla uyumlu bir alışveriş içinde geliştirilmesini;
böylece Türk ekonomisi ile Topluluk ekonomisi arasındaki farkı azaltmayı;
bunun için gerekli görülen ekonomik yardımı da gözönünde bulundurarak, Türk
halkının yaşam düzeyini yükseltme çabasına AET’nin getireceği destek ile ileride
Türkiye’nin Topluluğa katılmasının kolaylaştırılmasını hedefler. Anlaşmanın
amacı 2. maddede, Türkiye ile Topluluk arasında bir gümrük birliğinin kurulması
olarak ifade edilmiştir. Ceyhan (1991:24)’ın da değindiği üzere, Ankara
Anlaşması, Yunanistan’la Topluluk arasında imzalanan anlaşmadan farklı olarak
doğrudan bir gümrük birliği kurmuş değildir. Yunanistan’la yapılan Atina
Anlaşması yürürlüğe girer girmez bir gümrük birliği rejimi kurulmasını
öngörürken, Türkiye ile bir gümrük birliğinin derhal kurulması uygun
bulunmamıştır.
Ankara Anlaşması uyarınca Türkiye – AET ortaklığının 3 dönemi şu
şekilde özetlenebilir:
1) Hazırlık Dönemi: Anlaşmaya göre 5 yıl olarak öngörülen fakat görüşmelerin
uzaması nedeniyle 8 yıl sürerek 1 Aralık 1964 – 31 Aralık 1972 tarihleri
arasını kapsayan bu dönemde, Topluluk üstleneceği tek taraflı
yükümlülüklerle Türk ekonomisini güçlendirmeyi ve Gümrük Birliği’ne
geçişe hazır duruma getirmeyi taahhüt etmiştir. Topluluğun Geçici Protokol
ile saptanmış bazı tarım ürünlerine ithal kolaylıkları tanımasının ve I. Mali
Protokolün etkileri, 1958-64 döneminde düşmekte olan AET’nin
Türkiye’nin dış ticaretindeki payının 1964-72 dönemindeki artışı ile görülür
(Ceyhan, 1991:487)
Page 4
Ceren Uysal
143
2) Geçiş Dönemi: 1 Ocak 1973’te Katma Protokol’ün yürürlüğe girmesiyle
başlayan bu dönemde taraflar karşılıklı ve dengeli yükümlülükler esasına
dayanarak, sanayi ürünleri ticaretinde Gümrük Birliği’nin kurulmasını
hedeflemişlerdir. Topluluk, pamuk ipliği, pamuklu dokuma ve rafine petrol
ürünleri hariç, Türk sanayi ürünlerine gümrük vergilerini ve kısıtlamaları
derhal kaldırırken, bazı tarım ürünlerine de ithal kolaylıkları sağlamıştır.
Türkiye ise AET menşeli sanayi ürünlerine uyguladığı gümrükleri kademeli
şekilde 12 yılda kaldırmayı öngörmüş, korunması gereken hassas sanayi
ürünleri içinse bu süreyi 22 yıla uzatmıştır. (Ceyhan, 1991:487)
3) Son Dönem: Türkiye ile AET arasındaki ortaklık ilişkisindeki son dönem
Ankara Anlaşması’nın 5. maddesinde şu şekilde vurgulanır: “Son dönem
gümrük birliğine dayanır ve Akit Tarafların ekonomi politikaları arasındaki
koordinasyonun güçlendirilmesini gerektirir.”
Ankara Anlaşması’nda öngörülen ortaklık rejimini yürütme görevi, Ortaklık
Konseyine verilmiştir (md.22). Ortaklık Konseyi, Türk hükümet üyeleri, üye
devletler temsilcileri ile Topluluk Konsey ve Komisyon temsilcilerinden
oluşmuştur (md.23). Konsey, çalışmalarını Brüksel’deki sürekli yönetim organı
durumundaki Ortaklık Komitesi aracılığıyla yürütür. Ayrıca TBMM ve Avrupa
Parlamentosu’nun on sekizer üyesinden oluşan Karma Parlamento Komisyonu
(KPK) da, tarafların siyasi diyalog platformu olup ortaklığın demokratik
denetimini yapmakla yükümlüdür.
KATMA PROTOKOL’ÜN YÜRÜRLÜĞE GİRMESİ ve GEÇİŞ
DÖNEMİ
Hazırlık Dönemi boyunca Türkiye Topluluğa karşı herhangi bir
yükümlülük altına girmemiştir. Hazırlık Döneminin ardından Geçiş Dönemini
başlatacak olan Katma Protokol’ün TBMM’de onaylanması sırasında Adalet
Partisi ve Cumhuriyetçi Güven Partisi üyeleri olumlu oy kullanırlarken
Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokratik Parti üyeleri, Türkiye’nin Geçiş
Döneminin getireceği ekonomik yükümlülükleri üstlenemeyeceğini savunarak
Katma Protokol’e ret oyu vermişlerdir (Çayhan ve Ateşoğlu Güney, 1996:99).
Katma Protokol’ün önemli maddelerini şu şekilde özetleyebiliriz: ‘Malların
Serbest Dolaşımı’ başlıklı I. Kısımda (md.2-35) değinilen konular arasında,
sanayi ürünleri için Gümrük Birliği kurulması, Ortak Gümrük Tarifesinin
Türkiye tarafından kabulü ve miktar kısıtlamalarının kaldırılmasının esasları gibi
bölümler yer alır. ‘Kişilerin ve Hizmetlerin Dolaşımı’ konusunu ele alan II.
Kısımda, Türkiye ve Topluluk üyesi ülkeler arasında işçilerin serbest dolaşımı ile
yerleşme hakkı, hizmet edimi ve ulaştırma başlıkları incelenmiştir. (md.36-42).
‘Ekonomi Politikalarının Yaklaştırılması’ kısmında ise, Topluluğun rekabet,
vergileme ile ilgili hükümlerine ve mevzuatına Türkiye’nin nasıl uyum
sağlayacağı; ekonomi ve ticaret politikalarının koordinasyonu konularına
değinilir (md.43-48).
Page 5
Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Tarihsel Süreci ve Son Gelişmeler
144
1970’li yıllarda Geçiş Döneminin başlamasıyla birlikte hükümetler,
Türkiye’nin tarım ürünlerindeki avantajlarının azalmasından, sanayi
ürünlerindeki yükümlülüklerinin ise artmasından yakınmışlardır. Sanayi ürünleri
konusunda, Topluluğun genişlemesi ve Avrupa Serbest Ticaret Alanı’nın
kurulmasından kaynaklanan sorunlar doğmuş, öte yandan gelişmekte olan
ülkelerin mamul ve yarı-mamul mallarının gümrüksüz olarak Topluluk
pazarlarına girmelerini sağlayan ‘Genelleştirilmiş Preferanslar Sistemi’ ve tekstil
ürünlerindeki kısıtlamalar da Türkiye ekonomisini olumsuz etkilemiştir. Tarım
ürünlerinde Türkiye’nin rekabet avantajlarının azalmasına neden olarak ise,
Topluluğun, çeşitli Akdeniz ülkelerinin sınai ürünlerinin gümrüksüz olarak
Topluluk pazarlarına girmesini sağlayan ve tarım ürünlerine de ayrıcalıklar
tanıyan ‘Akdeniz Politikası’ görülmüştür. Tüm bunlara ek olarak, Katma
Protokolün 36. maddesine göre 1976 ile 1986 yılları arasında kademeli olarak
gerçekleşmesi gereken işçilerin serbest dolaşımı bir türlü hayata geçirilememiş,
aksine 1974 yılında petrol krizinden sonra Batı Avrupa’da yaygınlaşan işsizlik,
yabancı işçi alımının durdurulmasına ve bir bölümünün ülkelerine geri
gönderilmelerine yol açmıştır. 1980 yılında Batı Almanya, Benelüks ülkeleri ve
Fransa’nın Türk vatandaşlarına vize uygulamaya başlaması soruna yeni bir boyut
eklemiştir (Çayhan ve Ateşoğlu Güney, 1996:100).
1974 petrol bunalımı nedeniyle dış ödemeler dengesi olumsuz etkilenen
Türkiye ithalatını sürdürebilmek için dış borçlanma yolunu seçerken, Milliyetçi
Cephe hükümetleri tarafından kısa vadeli borçlarla ertelenen ekonomik sorunlar
giderek kendisini daha fazla hissettirmeye başlamış, yüksek enflasyon, sıfıra
yaklaşan bir büyüme hızı ve yaygınlaşan karaborsa karşısında, döviz darboğazını
aşmak için, Türkiye sürekli kredi arayışı içine girmiştir. İşte bu ekonomik
koşullar altında, Çayhan ve Ateşoğlu Güney (1996:101), 12 Mart sonrası
koalisyon hükümetlerinin, Türkiye’nin AT ile ilişkilerinde üstlendiği
sorumlulukları yerine getirmesinin mümkün olmadığını vurguladıklarını ve geçiş
dönemi şartlarının Türkiye lehine yeniden düzenlenmesini istediklerini yazar.
Türkiye’nin içinde bulunduğu ekonomik koşullar AT ile ilişkileri bu şekilde
etkilerken, koalisyon ortağı iki parti, MHP ve MSP, siyasi açıdan da Topluluğa
karşı çıkmaktadırlar. AT’nin siyonist ve masonların kurduğu bir Hıristiyan birliği
olduğunu ve üyeliğimizin, Rum, Ermeni ve Yahudilere Türkiye’ye dönüp toprak
satın alıp yerleşme hakkı doğuracağı savunan MSP lideri Erbakan, bunun yerine
“İslam Ortak Pazarı” kurulmasını önermiştir (Bozkurt, 1992:37). Yine Bozkurt’a
göre, MSP’nin Türkiye – AT ilişkilerinde en önemli etkisinin, 1976’da
Yunanistan’ın Topluluğa tam üyelik başvurusu döneminde, hükümet ortağı
olması dolayısıyla, Topluluk ülkelerinden başvuru yapılması konusunda uyarı
geldiği halde, Başbakan Demirel’in bu konuda adım atmasını engellemek
şeklinde olduğu söylenebilir. Bu dönemin, Türkiye’nin üyeliği ya da
Yunanistan’ın üyeliğinin kabul edilmemesi bakımından kaçan bir fırsat olduğu
yakın tarihimizin en çok tartışılan konularından biridir.
1978 yılında iktidarda bulunan Ecevit hükümeti, ortaya çıkan rahatsızlıkları
gidermek ve Toplulukla ilişkilerde yeni bir düzenleme sağlamak amacıyla
Page 6
Ceren Uysal
145
Türkiye’nin yükümlülüklerinin 5 yıl süreyle dondurulmasını önermiştir. Talep
edilenler arasında tarım ürünlerinde üçüncü ülkelere tanınan preferanslardan
yararlanılması, tekstildeki sınırlamaların kaldırılması ve serbest dolaşım hakkının
uygulanması da yer almış, ayrıca Topluluktan toplam 8 milyar doları bulan mali
yardım istenmiştir. Topluluk Mayıs 1979’da, bu taleplerden sadece beş yıllık
bağışıklık dönemini kabul ettiğini açıklamıştır (Çayhan ve Ateşoğlu Güney,
1996:101).
Ekonomik alanda yaşanan bu sıkıntılara, dış politikada yaşanan Küba füze
krizi ve Johnson mektubuyla başlayıp Kıbrıs müdahalesinin işgal olarak
değerlendirilmesiyle şiddetlenen olaylar da eklenince, bu sürecinin iç politikaya
yansımasının Batı karşıtı yeni bir kimlik arayışı olduğunu söyleyebiliriz. Tüm bu
gelişmelerin Türkiye – AT ilişkilerini çıkmaza sürüklemesi ve hatta kopma
noktasına getirmesi beklenirken, 1980 yılında Demirel başkanlığındaki Adalet
Partisi azınlık hükümeti umulmadık bir hareketle tam üyeliğe geçişi hızlandırma
istemini dile getirmiştir. Çayhan ve Ateşoğlu Güney (1996:102)’e göre bunun
ardında Yunanistan, İspanya ve Portekiz’in tam üyelik yolunda ilerlemelerinin
Türkiye’nin rekabet şartlarını ağırlaştıracağı endişesi, İran Devrimi ve
Afganistan’ın Sovyetler Birliği tarafından işgali ile değişen bölgesel dengeler ve iç
politikadaki belirsizlik ve istikrarsızlık gibi nedenleri görebiliriz. Ayrıca,
hükümetin askeri müdahale endişesiyle Batı’nın desteğini kazanmak istemesi ve
ekonomide dışa açık bir büyüme modeli hedefleyen 24 Ocak kararları da
Topluluk ile ilişkileri iyileştirme çabasının diğer unsurları olarak belirtilebilir.
Ancak 12 Eylül 1980 askeri darbesi Türkiye – AT ilişkilerinde siyasal yönden en
sorunlu dönemin başlangıcı olarak ortaya çıkacaktır.
12 Eylül’ün ardından Türkiye’ye karşı ihtiyatlı bir tavır alan AT, ilişkileri
hemen askıya almak yerine gelişmeleri izlemeyi tercih etmiş, hatta IV. Mali
Protokol Haziran 1981’de onaylanmıştır. Ancak Milli Güvenlik Konseyi’nin tüm
siyasi partileri kapatma kararına DİSK’in 52 yöneticisi için idam istemi ve Barış
Derneği davası eklenince, 1981 yılının sonbaharından itibaren Topluluğun
Türkiye’ye karşı olumsuz tutumu belirginleşmiş, Avrupa Parlamentosu (AP), 22
Ocak 1982’de aldığı bir kararla KPK’nın AP kanadının iptal edildiğini açıklamış,
Komisyon ve Konsey’e de, Türkiye’de insan hakları ve demokratik özgürlükler
sağlanana dek, mali yardımın askıya alınması tavsiye etmiştir (Eralp, 1996:47;
Çayhan ve Ateşoğlu Güney, 1996:103). Böylece, ilişkilerde siyasi karar ve
beklentilerin ön plana çıktığı, etkileri günümüze değin süren son derece zorlu bir
dönemece daha girilmiş oldu
Ziyaretçi
31 Mayıs 2009
Mesaj #3
Ziyaretçi
TAM ÜYELİK BAŞVURUSU ve GÜMRÜK BİRLİĞİ
13 Aralık 1983’te kurulan Özal başkanlığındaki ANAP hükümetinin
programında “AET ile münasebetlerimizde esas hedefimiz tam üyelik olmakla
beraber, bütün safhalarda münasebetlerimizin dengelenmesini esas alan bir
anlayış içinde olacağız” ifadesi yer almaktadır. Bu dönemde özellikle demokrasi
ve insan hakları konularında yaşanan gerginliklere rağmen hükümet 14 Nisan
Page 7
Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Tarihsel Süreci ve Son Gelişmeler
146
1987’de Topluluğa tam üyelik başvurusunda bulunmuş ve özellikle 1987’den
sonra Topluluğa uyum konusunda oldukça önemli gümrük indirimlerine
gidilmiştir (Bozkurt, 1992:38-39). Burada belirtilmesi gereken nokta tam üyelik
başvurusunun, Roma Antlaşması’nın “Topluluğun üçüncü bir devletle ortaklık
oluşturan anlaşmalar imzalamasına” dair 238. maddesi kapsamındaki Ankara
Anlaşması ve Katma Protokol ekseninde değil, Antlaşma’nın “Her Avrupa
Devleti Topluluğa üye olmayı talep edebilir” şeklinde başlayan 237. maddesi
çerçevesinde yapıldığıdır (Roma Antlaşması için bkz. Nomer ve Eskiyurt,
1975:503-616).
KPK’nın yeniden toplanmasını sağlayan AP kararının alındığı 15 Eylül
1988 tarihine kadar Parlamento, azınlık hakları ve Kıbrıs konularında
eleştirilerine devam etmiş, Türkiye’nin başvurusunu değerlendiren 17 Aralık
1989 tarihli Komisyon raporunda da, bu konular başvurunun reddinin siyasal
dayanakları olarak yer almıştır (Çayhan ve Ateşoğlu Güney, 1996:104). Öte
yandan, yüksek enflasyon ve işsizlik gibi çözülmesi gereken ekonomik sorunların
yanı sıra siyasi çoğulculuğun genişletilmesi, demokratikleşme ve insan haklarında
düzelme konularının da Türkiye için uyum zorunlulukları olarak sıralandığını
yazan Eralp (1996:53-54)’e göre, AT’nin o dönemde genişlemeden çok, karar
alma sürecinin hızlandırılması ve Avrupa Tek Pazarı’nın kurulması gibi yapısal
hedeflere yönelmesi de raporun olumsuz bir içerik taşımasına neden olmuştur.
Sonuç olarak, Komisyon’un raporu 5 Şubat 1990’da toplanan Bakanlar Konseyi
tarafından aynen kabul edilmiştir.
Bu gelişmelerin ardından, Türkiye’nin Topluluktan tamamen uzaklaşmasını
önlemek için Komisyon’a ortaklık ilişkilerinin geliştirilmesini amaçlayan bir
işbirliği paketi hazırlama görevi verildi. Bu kapsamda, Ankara Anlaşması ile
hedeflenen sınai mallarda Gümrük Birliği’nin 1995’e kadar gerçekleştirilmesi için
Türkiye’nin o güne kadar 12 yıllık ürünlerde %50, 22 yıllık listede ise %40
oranında sağladığı indirimi sonuçlandırarak gümrük vergisi tarifelerini kaldırması
gerektiği belirtiliyordu. Öngörülenler arasında, Türkiye’nin tarım ürünleri ve
tekstil ihracatının kademeli olarak serbestleştirilmesi için görüşmeler yapılması;
mali hizmetler, ulaştırma, enerji, çevre, bilim ve teknoloji gibi alanlarda da
işbirliğine gidilmesi; 4. Mali Protokolün yürürlüğe girmesiyle mali işbirliğinin
yeniden başlatılması ve siyasal diyaloğun güçlendirilmesi de vardı (Çayhan ve
Ateşoğlu Güney, 1996:132; Eralp, 1996:55).
6 Mart 1995’te yapılan 36. Ortaklık Konseyi toplantısında alınan Gümrük
Birliği kararı 1 Ocak 1996’dan itibaren yürürlüğe girmiş olup Ankara
Anlaşması’nın son dönemini başlatmıştır. Yani 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi
Kararı, taraflar arasında imzalanan bir anlaşma değil, Ankara Anlaşması’nda
üzerinde anlaşılan Gümrük Birliği’nin işleyişiyle ilgili hükümlerin belirtildiği bir
belgedir. Buna göre, “Malların Serbest Dolaşımı ve Ticaret Politikası” başlıklı I.
Kısımda gümrük vergileri ve eş etkili vergi ve resimlerin kaldırılması; miktar
kısıtlamaları ve eş etkili önlemlerin kaldırılması; ticaret politikaları; ortak gümrük
tarifesi ve tercihli tarife politikaları; listesi Gümrük Birliği Kararı’na ek olarak
verilen bazı işlenmiş tarım ürünleriyle ilgili hükümler yer almaktadır (md.2-23).
Page 8
Ceren Uysal
147
II. Kısım “Tarım Ürünleri” (md.24-27), III. Kısım ise “Gümrük Hükümleri”
(md.28-30) başlığını taşımaktadır. IV. Kısımda “Yasaların Yakınlaştırılması”
başlığı altında fikri, sınai ve ticari mülkiyetin korunması; rekabet; ticari korunma
araçları; dolaylı ve dolaysız vergiler; kamu alımları gibi yasaların ve mevzuatın
Topluluk ile uyumlaştırılması gereken alanlar belirtilmiştir (md.31-51).
Manisalı (1998:43)’nın da belirttiği üzere, tek yanlı olarak tam üyelerinkine
yakın yükümlülükler üstlenen Türkiye, tam üye olmadan Gümrük Birliği’ne
giren ilk ve tek ülkedir. Tam üyelerin kendi çıkarları doğrultusunda belirledikleri
dış ticaret politikalarının (gümrük mevzuatı, üçüncü ülkelerle tercihli ticaret
anlaşmaları, diğer anlaşma, karar ve ambargolar) oluşturulma sürecinde yer
almasa da, bu politikalar sonucu AB tarafından alınan kararlara uymak
zorundadır (Manisalı, 1998:44; Dura ve Atik, 2000:227). Bu durumun
doğurduğu sonuçlar ve Gümrük Birliği’nin Türkiye üzerindeki olumlu ve
olumsuz etkilerinin ayrıntılı incelenmesi başka bir çalışmaya bırakılmıştır.
GÜNDEM
2000 ve
LÜKSEMBURG’DAN
FEIRA’YA
SON
GELİŞMELER
Türkiye’nin Gümrük Birliği ile ilgili yükümlülüklerini yerine getirme
çalışmaları sürerken AB’nin gündeminde genişleme ve derinleşme tartışmaları
yer alıyordu. Bu dönemde yaşanan en önemli gelişme, serbest piyasa
ekonomisine geçişin ardından 10 Merkez ve Doğu Avrupa ülkesinin, 1994-1996
yılları arasında Birliğe üye olmak için başvurularını gerçekleştirmeleridir.
Komisyon tarafından hazırlanan ve 16 Temmuz 1997’de o dönemki Komisyon
Başkanı Jacques Santer tarafından Avrupa Parlamentosu’na sunulan Gündem
2000’de ele alınan 3 temel konu, Birliğin yeni yüzyılda izleyeceği politikalar ve
yapılması gereken reformlar; genişleme; ve 2000-2006 döneminde uygulanacak
olan mali çerçevedir. Bu rapor kapsamında Birliğin bundan sonraki genişleme
stratejisinin unsurları ve başvuran ülkelere ilişkin durum değerlendirmelerinin
hangi kriterlere göre yapılacağı ana hatlarıyla belirtilmiştir (DTM, 1999:246).
Böylece Birliğin bundan sonraki dönemde genişleme ile ilgili tüm referanslarını
yapacağı Kopenhag kriterlerine uyum, tüm aday ülkelere üyeliğin temel koşulu
olarak sunuluyor ve Gündem 2000 genişlemenin temel metinlerinden bir haline
dönüşüyordu.
12 – 13 Aralık 1997’deki Lüksemburg Zirvesi’nde Avrupa Birliği genişleme
ile ilgili kararında, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Polonya, Slovenya ve
Kıbrıs Rum Kesimi’nden oluşan birinci grupla üyelik görüşmelerinin Nisan
1998’de başlayacağını, Bulgaristan, Romanya, Letonya, Litvanya ve Slovakya’dan
oluşan ikinci grupla ise katılım ortaklıkları çerçevesinde daha sıkı ekonomik
ilişkiler kurulacağını ve bu ülkelerin üyelik görüşmeleri için bir süre daha
beklemesi gerektiğini ifade etmiştir (Barchard, 1998:1). Başkanlık Bildirgesi’nin
Türkiye’ye ayrılan 31-36. paragraflarında, Türkiye’nin tam üyelik için ehil olduğu
ve diğer adaylarla aynı kriterlere göre değerlendirileceği vurgulanıyor ve Türkiye
için bir Avrupa stratejisinin hazırlanacağı, bu stratejinin hangi alanlarda
Page 9
Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Tarihsel Süreci ve Son Gelişmeler
148
geliştirileceği belirtiliyordu. Bunun yanı sıra, Baydarol (--:23)’un da belirttiği
üzere, ilk kez Zirve düzeyinde Ankara Anlaşması’nın “Anlaşmanın işleyişi,
Topluluğu kuran Antlaşmadan doğan yükümlülüklerin tümünün Türkiye
tarafından üstlenebileceğini gösterdiğinde, Akit Taraflar, Türkiye’nin Topluluğa
katılması olanağını incelerler” ifadesini içeren 28. maddesine gönderme
yapılıyordu. Ayrıca Türkiye diğer adaylarla birlikte Avrupa Konferansına
çağırılıyordu. Ancak bununla birlikte, AB’nin uzun bir beklentiler listesi de vardı.
AB düzeyinde insan hakları standartları, azınlıklara saygı ve azınlıkların
korunması, Yunanistan’la olan sorunların Uluslararası Adalet Divanı seçeneği de
dahil olmak üzere çözülmesi, Kıbrıs’ta Birleşmiş Milletler kararları
doğrultusunda bir siyasi çözüme ulaşılması istekleri, Türkiye tarafından kabul
edilmedi ve Anasol-D hükümeti AB ile siyasi diyaloğu askıya aldığını açıkladı.
Baydarol (--:23) AB’nin bu tutumunun hükümet tarafından, hem
Türkiye’nin tam üyelik sürecinden dışlanması, hem de Yunan tezlerinin
hakkaniyete aykırı bir biçimde ön koşul olarak Türkiye’ye dayatılması şeklinde
değerlendirildiğini yazar. Ancak Baydarol’a göre Lüksemburg Zirvesi Türkiye’yi
tam üyelik sürecinden dışlamış değildir. Aksine Ankara Anlaşması’nın 28.
maddesine değinilmiş olması ilişkilerin hangi platformda gelişeceğinin
saptanması açısından önemlidir. Bu durumda ilişkilerin ekseni 1987’de yapılan
tam üyelik başvurusu değil, 1964 yılında yürürlüğe giren Ankara Anlaşması
olacaktır. Bununla birlikte, AB’nin tavrını ayırımcılık olarak yorumlayan Türkiye,
Avrupa Konferanslarına da katılmayı reddetti ve AB ile ilişkilerde yine kritik bir
döneme girildi.
Lüksemburg’da alınan karar sonucunda Komisyon tarafından hazırlanan ve
Mart 1998’de açıklanan Türkiye için Avrupa Stratejisi, taraflar arasında ilişkilerin
geliştirilmesi ve Gümrük Birliği’nin güçlendirilmesi amacını taşır. Bunların yanı
sıra, insan hakları, çevre, tüketici politikası ve tüketici sağlığının korunması, bilim
ve teknolojik araştırma, endüstri ve yatırım, adalet ve içişleri konularında
işbirliğine gidilmesi; tarım, hizmetler, telekomünikasyon alanlarında müzakereler
yapılması da teklifler arasında yer alırken, Komisyon bu stratejinin
uygulanabilmesi için mali işbirliği düzenlemelerini içeren yönetmeliğin
hazırlanmasının önemini vurgulamıştır.
15 – 16 Haziran 1998 Cardiff Zirvesi’nde, diğer adaylarla birlikte, Türkiye
için de düzenli izleme raporu hazırlanmasından duyulan memnuniyet
vurgulanmış ve Başkanlık Bildirgesi’nin 68. paragrafında Türkiye için Avrupa
Stratejisi’nin geliştirilmesi ve Türkiye’nin Topluluk müktesebatına uyum
çalışmalarına devam etmesi çağrısı yer almıştır. AB Konseyi Düzenli Raporun,
Türkiye’nin adaylık açısından içinde bulunduğu durumu Ankara Anlaşması’nın
28. maddesi ve Lüksemburg Zirvesi sonuçlarına dayanarak değerlendireceğini
belirtilmiştir.
22 Temmuz 1998 tarihinde “Türkiye ile AB Arasındaki İlişkilerin
Geliştirilmesi için Strateji” başlıklı bir belgeyi Komisyon’a sunan Türkiye,
Lüksemburg Zirvesi’nden sonra, en azından ticari ve ekonomik işbirliğini
amaçlayarak bu ilişkilerin siyasi alanda yaşanan sıkıntılardan etkilenmesini
Page 10
Ceren Uysal
149
önlemeye çalışmıştır (Kabaalioğlu, 1999:142).
4 Kasım 1998’de Komisyon’un 12 aday ülke için hazırladığı ilk Düzenli
Rapor serisinde Türkiye’nin de yer alması, Türkiye’nin adaylığının bir anlamda
onaylanması olarak nitelendirildi. Komisyon, bu ilk Düzenli Raporu, Türkiye
için hazırlanan Avrupa Stratejisi’nin, Ankara Anlaşması 28. madde ve Kopenhag
kriterleri çerçevesinde gözden geçirileceğine değinen Lüksemburg AB
Konseyi’nin talebine bir yanıt olarak sunmuştur. Bu nedenle rapor Kopenhag
kriterlerini temel alan bir değerlendirme yapmaktadır. Buna göre, “Demokrasiyi,
hukukun üstünlüğünü, insan haklarını, azınlıklara saygıyı ve azınlıkların
korunmasını teminat altına alan kurumların istikrarını sağlamak” şeklindeki siyasi
kritere göre Türkiye henüz yolun başındadır. Kamu otoritelerinin işleyişindeki
aksaklıklar, insan hakları ihlalleri, ordu üzerinde sivil denetim olmayışı,
Güneydoğu sorununa sivil bir çözüm bulunamaması bu madde altında sıralanan
konulardan bazılarıdır. “İşleyen bir pazar ekonomisine sahip olunmasının yanı
sıra, AB içindeki rekabet baskısı ile piyasa güçleri karşısında durabilme
yeteneği”ni değerlendiren ekonomik kriterde ise Türkiye nispeten daha
başarılıdır. Piyasa ekonomisinin temel özelliklerinin çoğuna, dinamik bir özel
sektöre ve liberal ticaret kurallarına sahip olan ülkede kalıcı bir makroekonomik
istikrar sağlanmalı ve bölgesel kalkınma farkları kapatılmalıdır. Üçüncü ve son
kriter olan “Siyasi, ekonomik ve parasal birlik de dahil olmak üzere tam
üyelikten kaynaklanan yükümlülüklere uyum yeteneği” konusunda ise
Türkiye’nin Gümrük Birliği kararında öngörülen mevzuatın büyük kısmını
uyguladığı, Avrupa Stratejisi kapsamındaki alanlarda da Topluluk yasalarına
uyum sürecini başlattığı belirtilirken, bunların dışında kalan sektörlerde
katedilmesi gereken uzun bir yol olduğu vurgulanmıştır.
Raporun açıklanmasının ardından 11-12 Aralık 1998 tarihlerinde yapılan
Viyana Zirvesi’nde Türkiye’nin tam üyeliğe hazırlanması için Avrupa
Stratejisi’nin ilerletilmesi, bunun da Lüksemburg ve Cardiff sonuçları ile aynı
çizgide uygulanmasının önemi vurgulanmıştır. Bu durum Türkiye’nin
beklentilerini karşılamadığı için taraflar arasındaki ilişkilerin mevcut halini
korumasına yol açmıştır.
3-4 Haziran 1999 tarihlerinde yapılan Köln Zirvesi’nin Başkanlık
Bildirgesi’nde Türkiye ile ilgili hiçbir ifadeye yer verilmemesi ile ilgili olarak 5
Haziran tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde çıkan haberde, Türkiye'nin adaylığının
önünü açacak olan 61. ve 62. paragrafların Yunanistan'ın başını çektiği
Lüksemburg ve İsveç grubu tarafından insan hakları ihlalleri gerekçesiyle
bildirgeden çıkarıldığı yer almaktadır. Aynı gazetenin 6 Haziran tarihli haberinde
bildirgeden çıkarılan metnin “AB Konseyi, Türk hükümetinin, Kopenhag
kriterlerinin karşılanması için gerekli tüm ekonomik ve siyasi reformların ileri
götürülmesi yönündeki kararlılığının memnuniyetle karşılar. AB Konseyi,
bilhassa, Türk hükümetinin demokratik ve sosyal reformlar için çabalarını
güçlendirmek ve ülkenin güneydoğusundaki sorunlara yapıcı bir çözüm getirmek
yönündeki karalılığını memnuniyetle karşılar. AB Konseyi, bu itibarla Türkiye’yi
Avrupa Stratejisi temelinde katılma adayı olarak katılma sürecine dahil etmeyi ve
Page 11
Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Tarihsel Süreci ve Son Gelişmeler
150
diğer katılma adayları ile yapılacak toplantılara çağırmayı uygun görmüştür. AB
Konseyi, Türkiye’yi katılıma hazırlamak amacıyla Avrupa Stratejisi’ni enerjik
biçimde geliştirmeyi sürdürmesini ve Helsinki’de yapılacak AB Konseyi
Zirvesi’ne kadar, Türkiye’nin Kopenhag kriterlerini ve AB Anlaşması’nın 6.
maddesindeki hükümleri karşılaması amacıyla gerekli reformlar için bir yol
haritası hazırlamasını, konsey ve komisyondan rica eder” şeklinde olduğu ifade
ediliyor.
13 Ekim 1999’da açıklanan 2. Düzenli Rapor’da Türkiye’deki son
gelişmeler yine Kopenhag kriterleri çerçevesinde değerlendirilmiştir. Siyasi
kritere uyum konusunda en önemli engeller olarak insan hakları ve azınlıkların
korunması konularındaki eksikler, işkencenin hâlâ yaygın oluşu ve ifade
özgürlüğünün yetkili makamlarca devamlı olarak kısıtlanması görülmektedir.
Abdullah Öcalan'a verilen ölüm cezası ise Türkiye’nin bu kriter bağlamındaki
sorunlarına diğer bir örnektir. Ekonomik kriter ise yine önceki raporda olduğu
gibi Türkiye’nin daha avantajlı olduğu alanlardan biridir. Buna göre raporda,
Türkiye’nin bir piyasa ekonomisinin özelliklerinin pek çoğuna sahip olduğu,
makroekonomik istikrarın sağlanması; hukuki ve yapısal reform programlarının
uygulaması koşuluyla, ülkenin Birlik içindeki rekabet baskılarıyla ve piyasa
güçleriyle başa çıkabileceği belirtilmektedir. Son olarak, tam üyelikten
kaynaklanan yükümlülüklere uyum konusunda, Gümrük Birliği kapsamındaki
alanlarda yaşanan gelişmelerden örnekler verilmiş, bunlara ek olarak yapılması
gereken düzenlemelerden bahsedilmiştir.
Komisyon Düzenli Raporlarının açıklanmasının ardından 10-11 Aralık
1999 tarihli Helsinki Zirvesi Başkanlık Bildirgesi’nin 12. paragrafında,
Türkiye’nin diğer aday devletlerle aynı kriterler temelinde Birliğe katılmaya
yönelmiş bir aday devlet olduğunun teyidinin yanı sıra, reformları teşvik ve
destek amaçlı bir katılım öncesi stratejiden yararlanacağı vurgulanmakla beraber,
insan hakları konusu ve 4 ile 9(a) sayılı paragraflarda belirtilen sınır
anlaşmazlıklarının gerekirse Uluslararası Adalet Divanı nezdinde çözümü önerisi
ve Kıbrıs sorunu, üyelik için Türkiye’ye sunulan siyasi kriterin temeli olmaya
devam etmektedir. Bununla birlikte, 12. paragrafın devamında Topluluk
müktesebatının benimsenmesi için ulusal bir programın yanı sıra, Kopenhag
kriterleri ışığında üyelik hazırlıklarının yoğunlaşması gereken öncelikleri içeren
bir katılım ortaklığının oluşturulacağı ifade edilmiş ve Konsey, Komisyon'dan
katılım öncesi tüm AB mali yardım kaynaklarının koordinasyonu için tek bir
çerçeve sunmasını istemiştir.
19-20 Haziran 2000 tarihlerinde gerçekleşen Feira Zirvesi’nde açıklanan
Başkanlık Bildirgesi’nin 17. paragrafında, Türkiye’nin katılım kriterlerine uyum
sağlama yolundaki girişimlerinin izlendiğini ifade eden AB Konseyi, Helsinki’ye
atıfta bulunup insan hakları, hukukun üstünlüğü ve yargı konularında somut
gelişmeler beklediğini vurgulamıştır. Ayrıca Helsinki’de Komisyon’dan istenen
müktesebatın Türkiye tarafından benimsenmesi için yapılacak çalışmalar, katılım
ortaklığı ve mali yardım çerçevesi konuları da yinelenmiştir.
Page 12
Ceren Uysal
151
SONUÇ
Avrupa Birliği ile Türkiye ilişkilerinin temel metni olan Ankara
Anlaşması’nın imzalanıp yürürlüğe girmesinin üzerinden 35 yıldan fazla bir
zaman geçmiş. Bu sürede kimi zaman iyi olan, kimi zaman ise kopma noktasına
gelen ilişkilerin her iki taraf için de vazgeçilmesi zor bir nitelik taşıdığı açıktır.
Anlaşmanın imzalandığı 1963’ten bu yana dünya siyasi ve ekonomik
konjonktüründe meydana gelen değişmeler, Sovyetler Birliği’nin dağılması ve
eski Doğu Bloku ülkelerinin serbest piyasa ekonomisine geçişini takiben 10
Merkez ve Doğu Avrupa ülkesinin AB’ye tam üyelik için başvurması gibi
beklenmedik gelişmeler, ilişkileri ayrıca ilginç kılan bir durum yaratmaktadır.
Bu çalışmada kısaca değinilmeye çalışılan Türkiye ile AB ilişkilerinin
tarihsel gelişim sürecinde yaşanan dönemsel iniş çıkışların incelenmesi
sonucunda yapılabilecek en temel yorum, tarafların birbirlerinden
kopamadıklarıdır. Bunun nedenlerini inceleyen Berksoy (1998:32), gerilimin en
yoğun olduğu dönemlerde bile temel bir kopmadan kaçınıldığını, ancak bu
tutumun, her tıkanmadan sonra bırakılan noktadan ilişkilere devam edildiği
anlamına gelmediğini yazar. Aksine, yaşanan her gerilimin ardından yeniden
başlatılan müzakere süreci farklı bir gündem oluşturmuş, bu da ilişkilerin
gerilimini artıran bir unsur olarak ortaya çıkmıştır. Berksoy’a göre gündem
değişkenliğinin temelinde tarafların hedeflerini değiştirmelerinden çok kendi
nesnel koşullarının ve geleceğe dönük tercihlerinin farklılaşması yatar.
Bu çalışmanın tamamlanmasından kısa bir süre sonra açıklanacak olan
Türkiye Katılım Ortaklığı belgesi ve Komisyon’un 3. Düzenli Raporu, bir
anlamda ilişkilerin bundan sonra nasıl gelişeceğinin işaretlerini taşıyacak. Fazla
iyimser olup kısa vadede büyük beklentiler içine girmek yanlış bir tutum
olacaktır. AB’nin özellikle siyasi kritere uyum ve ekonomik istikrar
konularındaki beklentilerinin bu iki belgenin de temelini oluşturacağını
düşünmek gerçekçi bir yaklaşım olarak değerlendirilebilir. Türkiye için AB’ye
tam üyelik olasılığı henüz uzaktır. Ancak bunda Türkiye’nin eksiklikleri kadar,
AB’nin genişleme konusundaki sıkıntıları da büyük rol oynamaktadır. Türkiye
dahil tüm aday ülkelerin Birliğe katılımının üye sayısını 15’ten 28 çıkartacağı
düşünüldüğünde, bunun kısa vadede gerçekleşmesi neredeyse olanaksız bir tablo
olduğu kabul edilmelidir. Bu yüzden genişlemenin Birliğe getireceği yüksek
maliyetin yanı sıra, başta karar alma prosedürleri olmak üzere, Komisyon,
Bakanlar Konseyi ve Parlamento’nun kompozisyonlarındaki değişiklikler gibi
yapılması gereken kurumsal reformlar da Avrupa Birliği için aşılması gereken
problemler yaratmaktadır.
Sonuç olarak, Türkiye’nin önünde, üzerine düşen sorumlulukları yerine
getirmesini gerektiren bir tam üyelik süreci yer alacaktır. Gerek Gümrük
Birliği’nden doğan yükümlülükler, gerekse Kopenhag kriterlerine uyum
çalışmaları bir dizi siyasi, ekonomik ve idari reformu zorunlu kılacak ve bu
konularda atılacak her adım Türkiye’yi Birliğe daha çok yaklaştıracaktır. Türkiye
gelecekteki Avrupa Birliği haritasının dışında kalmak istemiyorsa,
gerçekleştirilmesi şu an için zor gibi görünen tüm değişiklikler için bir an önce harekete geçilmesi verilecek en doğru karar olacaktır
13 Aralık 1983’te kurulan Özal başkanlığındaki ANAP hükümetinin
programında “AET ile münasebetlerimizde esas hedefimiz tam üyelik olmakla
beraber, bütün safhalarda münasebetlerimizin dengelenmesini esas alan bir
anlayış içinde olacağız” ifadesi yer almaktadır. Bu dönemde özellikle demokrasi
ve insan hakları konularında yaşanan gerginliklere rağmen hükümet 14 Nisan
Page 7
Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Tarihsel Süreci ve Son Gelişmeler
146
1987’de Topluluğa tam üyelik başvurusunda bulunmuş ve özellikle 1987’den
sonra Topluluğa uyum konusunda oldukça önemli gümrük indirimlerine
gidilmiştir (Bozkurt, 1992:38-39). Burada belirtilmesi gereken nokta tam üyelik
başvurusunun, Roma Antlaşması’nın “Topluluğun üçüncü bir devletle ortaklık
oluşturan anlaşmalar imzalamasına” dair 238. maddesi kapsamındaki Ankara
Anlaşması ve Katma Protokol ekseninde değil, Antlaşma’nın “Her Avrupa
Devleti Topluluğa üye olmayı talep edebilir” şeklinde başlayan 237. maddesi
çerçevesinde yapıldığıdır (Roma Antlaşması için bkz. Nomer ve Eskiyurt,
1975:503-616).
KPK’nın yeniden toplanmasını sağlayan AP kararının alındığı 15 Eylül
1988 tarihine kadar Parlamento, azınlık hakları ve Kıbrıs konularında
eleştirilerine devam etmiş, Türkiye’nin başvurusunu değerlendiren 17 Aralık
1989 tarihli Komisyon raporunda da, bu konular başvurunun reddinin siyasal
dayanakları olarak yer almıştır (Çayhan ve Ateşoğlu Güney, 1996:104). Öte
yandan, yüksek enflasyon ve işsizlik gibi çözülmesi gereken ekonomik sorunların
yanı sıra siyasi çoğulculuğun genişletilmesi, demokratikleşme ve insan haklarında
düzelme konularının da Türkiye için uyum zorunlulukları olarak sıralandığını
yazan Eralp (1996:53-54)’e göre, AT’nin o dönemde genişlemeden çok, karar
alma sürecinin hızlandırılması ve Avrupa Tek Pazarı’nın kurulması gibi yapısal
hedeflere yönelmesi de raporun olumsuz bir içerik taşımasına neden olmuştur.
Sonuç olarak, Komisyon’un raporu 5 Şubat 1990’da toplanan Bakanlar Konseyi
tarafından aynen kabul edilmiştir.
Bu gelişmelerin ardından, Türkiye’nin Topluluktan tamamen uzaklaşmasını
önlemek için Komisyon’a ortaklık ilişkilerinin geliştirilmesini amaçlayan bir
işbirliği paketi hazırlama görevi verildi. Bu kapsamda, Ankara Anlaşması ile
hedeflenen sınai mallarda Gümrük Birliği’nin 1995’e kadar gerçekleştirilmesi için
Türkiye’nin o güne kadar 12 yıllık ürünlerde %50, 22 yıllık listede ise %40
oranında sağladığı indirimi sonuçlandırarak gümrük vergisi tarifelerini kaldırması
gerektiği belirtiliyordu. Öngörülenler arasında, Türkiye’nin tarım ürünleri ve
tekstil ihracatının kademeli olarak serbestleştirilmesi için görüşmeler yapılması;
mali hizmetler, ulaştırma, enerji, çevre, bilim ve teknoloji gibi alanlarda da
işbirliğine gidilmesi; 4. Mali Protokolün yürürlüğe girmesiyle mali işbirliğinin
yeniden başlatılması ve siyasal diyaloğun güçlendirilmesi de vardı (Çayhan ve
Ateşoğlu Güney, 1996:132; Eralp, 1996:55).
6 Mart 1995’te yapılan 36. Ortaklık Konseyi toplantısında alınan Gümrük
Birliği kararı 1 Ocak 1996’dan itibaren yürürlüğe girmiş olup Ankara
Anlaşması’nın son dönemini başlatmıştır. Yani 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi
Kararı, taraflar arasında imzalanan bir anlaşma değil, Ankara Anlaşması’nda
üzerinde anlaşılan Gümrük Birliği’nin işleyişiyle ilgili hükümlerin belirtildiği bir
belgedir. Buna göre, “Malların Serbest Dolaşımı ve Ticaret Politikası” başlıklı I.
Kısımda gümrük vergileri ve eş etkili vergi ve resimlerin kaldırılması; miktar
kısıtlamaları ve eş etkili önlemlerin kaldırılması; ticaret politikaları; ortak gümrük
tarifesi ve tercihli tarife politikaları; listesi Gümrük Birliği Kararı’na ek olarak
verilen bazı işlenmiş tarım ürünleriyle ilgili hükümler yer almaktadır (md.2-23).
Page 8
Ceren Uysal
147
II. Kısım “Tarım Ürünleri” (md.24-27), III. Kısım ise “Gümrük Hükümleri”
(md.28-30) başlığını taşımaktadır. IV. Kısımda “Yasaların Yakınlaştırılması”
başlığı altında fikri, sınai ve ticari mülkiyetin korunması; rekabet; ticari korunma
araçları; dolaylı ve dolaysız vergiler; kamu alımları gibi yasaların ve mevzuatın
Topluluk ile uyumlaştırılması gereken alanlar belirtilmiştir (md.31-51).
Manisalı (1998:43)’nın da belirttiği üzere, tek yanlı olarak tam üyelerinkine
yakın yükümlülükler üstlenen Türkiye, tam üye olmadan Gümrük Birliği’ne
giren ilk ve tek ülkedir. Tam üyelerin kendi çıkarları doğrultusunda belirledikleri
dış ticaret politikalarının (gümrük mevzuatı, üçüncü ülkelerle tercihli ticaret
anlaşmaları, diğer anlaşma, karar ve ambargolar) oluşturulma sürecinde yer
almasa da, bu politikalar sonucu AB tarafından alınan kararlara uymak
zorundadır (Manisalı, 1998:44; Dura ve Atik, 2000:227). Bu durumun
doğurduğu sonuçlar ve Gümrük Birliği’nin Türkiye üzerindeki olumlu ve
olumsuz etkilerinin ayrıntılı incelenmesi başka bir çalışmaya bırakılmıştır.
GÜNDEM
2000 ve
LÜKSEMBURG’DAN
FEIRA’YA
SON
GELİŞMELER
Türkiye’nin Gümrük Birliği ile ilgili yükümlülüklerini yerine getirme
çalışmaları sürerken AB’nin gündeminde genişleme ve derinleşme tartışmaları
yer alıyordu. Bu dönemde yaşanan en önemli gelişme, serbest piyasa
ekonomisine geçişin ardından 10 Merkez ve Doğu Avrupa ülkesinin, 1994-1996
yılları arasında Birliğe üye olmak için başvurularını gerçekleştirmeleridir.
Komisyon tarafından hazırlanan ve 16 Temmuz 1997’de o dönemki Komisyon
Başkanı Jacques Santer tarafından Avrupa Parlamentosu’na sunulan Gündem
2000’de ele alınan 3 temel konu, Birliğin yeni yüzyılda izleyeceği politikalar ve
yapılması gereken reformlar; genişleme; ve 2000-2006 döneminde uygulanacak
olan mali çerçevedir. Bu rapor kapsamında Birliğin bundan sonraki genişleme
stratejisinin unsurları ve başvuran ülkelere ilişkin durum değerlendirmelerinin
hangi kriterlere göre yapılacağı ana hatlarıyla belirtilmiştir (DTM, 1999:246).
Böylece Birliğin bundan sonraki dönemde genişleme ile ilgili tüm referanslarını
yapacağı Kopenhag kriterlerine uyum, tüm aday ülkelere üyeliğin temel koşulu
olarak sunuluyor ve Gündem 2000 genişlemenin temel metinlerinden bir haline
dönüşüyordu.
12 – 13 Aralık 1997’deki Lüksemburg Zirvesi’nde Avrupa Birliği genişleme
ile ilgili kararında, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Polonya, Slovenya ve
Kıbrıs Rum Kesimi’nden oluşan birinci grupla üyelik görüşmelerinin Nisan
1998’de başlayacağını, Bulgaristan, Romanya, Letonya, Litvanya ve Slovakya’dan
oluşan ikinci grupla ise katılım ortaklıkları çerçevesinde daha sıkı ekonomik
ilişkiler kurulacağını ve bu ülkelerin üyelik görüşmeleri için bir süre daha
beklemesi gerektiğini ifade etmiştir (Barchard, 1998:1). Başkanlık Bildirgesi’nin
Türkiye’ye ayrılan 31-36. paragraflarında, Türkiye’nin tam üyelik için ehil olduğu
ve diğer adaylarla aynı kriterlere göre değerlendirileceği vurgulanıyor ve Türkiye
için bir Avrupa stratejisinin hazırlanacağı, bu stratejinin hangi alanlarda
Page 9
Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Tarihsel Süreci ve Son Gelişmeler
148
geliştirileceği belirtiliyordu. Bunun yanı sıra, Baydarol (--:23)’un da belirttiği
üzere, ilk kez Zirve düzeyinde Ankara Anlaşması’nın “Anlaşmanın işleyişi,
Topluluğu kuran Antlaşmadan doğan yükümlülüklerin tümünün Türkiye
tarafından üstlenebileceğini gösterdiğinde, Akit Taraflar, Türkiye’nin Topluluğa
katılması olanağını incelerler” ifadesini içeren 28. maddesine gönderme
yapılıyordu. Ayrıca Türkiye diğer adaylarla birlikte Avrupa Konferansına
çağırılıyordu. Ancak bununla birlikte, AB’nin uzun bir beklentiler listesi de vardı.
AB düzeyinde insan hakları standartları, azınlıklara saygı ve azınlıkların
korunması, Yunanistan’la olan sorunların Uluslararası Adalet Divanı seçeneği de
dahil olmak üzere çözülmesi, Kıbrıs’ta Birleşmiş Milletler kararları
doğrultusunda bir siyasi çözüme ulaşılması istekleri, Türkiye tarafından kabul
edilmedi ve Anasol-D hükümeti AB ile siyasi diyaloğu askıya aldığını açıkladı.
Baydarol (--:23) AB’nin bu tutumunun hükümet tarafından, hem
Türkiye’nin tam üyelik sürecinden dışlanması, hem de Yunan tezlerinin
hakkaniyete aykırı bir biçimde ön koşul olarak Türkiye’ye dayatılması şeklinde
değerlendirildiğini yazar. Ancak Baydarol’a göre Lüksemburg Zirvesi Türkiye’yi
tam üyelik sürecinden dışlamış değildir. Aksine Ankara Anlaşması’nın 28.
maddesine değinilmiş olması ilişkilerin hangi platformda gelişeceğinin
saptanması açısından önemlidir. Bu durumda ilişkilerin ekseni 1987’de yapılan
tam üyelik başvurusu değil, 1964 yılında yürürlüğe giren Ankara Anlaşması
olacaktır. Bununla birlikte, AB’nin tavrını ayırımcılık olarak yorumlayan Türkiye,
Avrupa Konferanslarına da katılmayı reddetti ve AB ile ilişkilerde yine kritik bir
döneme girildi.
Lüksemburg’da alınan karar sonucunda Komisyon tarafından hazırlanan ve
Mart 1998’de açıklanan Türkiye için Avrupa Stratejisi, taraflar arasında ilişkilerin
geliştirilmesi ve Gümrük Birliği’nin güçlendirilmesi amacını taşır. Bunların yanı
sıra, insan hakları, çevre, tüketici politikası ve tüketici sağlığının korunması, bilim
ve teknolojik araştırma, endüstri ve yatırım, adalet ve içişleri konularında
işbirliğine gidilmesi; tarım, hizmetler, telekomünikasyon alanlarında müzakereler
yapılması da teklifler arasında yer alırken, Komisyon bu stratejinin
uygulanabilmesi için mali işbirliği düzenlemelerini içeren yönetmeliğin
hazırlanmasının önemini vurgulamıştır.
15 – 16 Haziran 1998 Cardiff Zirvesi’nde, diğer adaylarla birlikte, Türkiye
için de düzenli izleme raporu hazırlanmasından duyulan memnuniyet
vurgulanmış ve Başkanlık Bildirgesi’nin 68. paragrafında Türkiye için Avrupa
Stratejisi’nin geliştirilmesi ve Türkiye’nin Topluluk müktesebatına uyum
çalışmalarına devam etmesi çağrısı yer almıştır. AB Konseyi Düzenli Raporun,
Türkiye’nin adaylık açısından içinde bulunduğu durumu Ankara Anlaşması’nın
28. maddesi ve Lüksemburg Zirvesi sonuçlarına dayanarak değerlendireceğini
belirtilmiştir.
22 Temmuz 1998 tarihinde “Türkiye ile AB Arasındaki İlişkilerin
Geliştirilmesi için Strateji” başlıklı bir belgeyi Komisyon’a sunan Türkiye,
Lüksemburg Zirvesi’nden sonra, en azından ticari ve ekonomik işbirliğini
amaçlayarak bu ilişkilerin siyasi alanda yaşanan sıkıntılardan etkilenmesini
Page 10
Ceren Uysal
149
önlemeye çalışmıştır (Kabaalioğlu, 1999:142).
4 Kasım 1998’de Komisyon’un 12 aday ülke için hazırladığı ilk Düzenli
Rapor serisinde Türkiye’nin de yer alması, Türkiye’nin adaylığının bir anlamda
onaylanması olarak nitelendirildi. Komisyon, bu ilk Düzenli Raporu, Türkiye
için hazırlanan Avrupa Stratejisi’nin, Ankara Anlaşması 28. madde ve Kopenhag
kriterleri çerçevesinde gözden geçirileceğine değinen Lüksemburg AB
Konseyi’nin talebine bir yanıt olarak sunmuştur. Bu nedenle rapor Kopenhag
kriterlerini temel alan bir değerlendirme yapmaktadır. Buna göre, “Demokrasiyi,
hukukun üstünlüğünü, insan haklarını, azınlıklara saygıyı ve azınlıkların
korunmasını teminat altına alan kurumların istikrarını sağlamak” şeklindeki siyasi
kritere göre Türkiye henüz yolun başındadır. Kamu otoritelerinin işleyişindeki
aksaklıklar, insan hakları ihlalleri, ordu üzerinde sivil denetim olmayışı,
Güneydoğu sorununa sivil bir çözüm bulunamaması bu madde altında sıralanan
konulardan bazılarıdır. “İşleyen bir pazar ekonomisine sahip olunmasının yanı
sıra, AB içindeki rekabet baskısı ile piyasa güçleri karşısında durabilme
yeteneği”ni değerlendiren ekonomik kriterde ise Türkiye nispeten daha
başarılıdır. Piyasa ekonomisinin temel özelliklerinin çoğuna, dinamik bir özel
sektöre ve liberal ticaret kurallarına sahip olan ülkede kalıcı bir makroekonomik
istikrar sağlanmalı ve bölgesel kalkınma farkları kapatılmalıdır. Üçüncü ve son
kriter olan “Siyasi, ekonomik ve parasal birlik de dahil olmak üzere tam
üyelikten kaynaklanan yükümlülüklere uyum yeteneği” konusunda ise
Türkiye’nin Gümrük Birliği kararında öngörülen mevzuatın büyük kısmını
uyguladığı, Avrupa Stratejisi kapsamındaki alanlarda da Topluluk yasalarına
uyum sürecini başlattığı belirtilirken, bunların dışında kalan sektörlerde
katedilmesi gereken uzun bir yol olduğu vurgulanmıştır.
Raporun açıklanmasının ardından 11-12 Aralık 1998 tarihlerinde yapılan
Viyana Zirvesi’nde Türkiye’nin tam üyeliğe hazırlanması için Avrupa
Stratejisi’nin ilerletilmesi, bunun da Lüksemburg ve Cardiff sonuçları ile aynı
çizgide uygulanmasının önemi vurgulanmıştır. Bu durum Türkiye’nin
beklentilerini karşılamadığı için taraflar arasındaki ilişkilerin mevcut halini
korumasına yol açmıştır.
3-4 Haziran 1999 tarihlerinde yapılan Köln Zirvesi’nin Başkanlık
Bildirgesi’nde Türkiye ile ilgili hiçbir ifadeye yer verilmemesi ile ilgili olarak 5
Haziran tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde çıkan haberde, Türkiye'nin adaylığının
önünü açacak olan 61. ve 62. paragrafların Yunanistan'ın başını çektiği
Lüksemburg ve İsveç grubu tarafından insan hakları ihlalleri gerekçesiyle
bildirgeden çıkarıldığı yer almaktadır. Aynı gazetenin 6 Haziran tarihli haberinde
bildirgeden çıkarılan metnin “AB Konseyi, Türk hükümetinin, Kopenhag
kriterlerinin karşılanması için gerekli tüm ekonomik ve siyasi reformların ileri
götürülmesi yönündeki kararlılığının memnuniyetle karşılar. AB Konseyi,
bilhassa, Türk hükümetinin demokratik ve sosyal reformlar için çabalarını
güçlendirmek ve ülkenin güneydoğusundaki sorunlara yapıcı bir çözüm getirmek
yönündeki karalılığını memnuniyetle karşılar. AB Konseyi, bu itibarla Türkiye’yi
Avrupa Stratejisi temelinde katılma adayı olarak katılma sürecine dahil etmeyi ve
Page 11
Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Tarihsel Süreci ve Son Gelişmeler
150
diğer katılma adayları ile yapılacak toplantılara çağırmayı uygun görmüştür. AB
Konseyi, Türkiye’yi katılıma hazırlamak amacıyla Avrupa Stratejisi’ni enerjik
biçimde geliştirmeyi sürdürmesini ve Helsinki’de yapılacak AB Konseyi
Zirvesi’ne kadar, Türkiye’nin Kopenhag kriterlerini ve AB Anlaşması’nın 6.
maddesindeki hükümleri karşılaması amacıyla gerekli reformlar için bir yol
haritası hazırlamasını, konsey ve komisyondan rica eder” şeklinde olduğu ifade
ediliyor.
13 Ekim 1999’da açıklanan 2. Düzenli Rapor’da Türkiye’deki son
gelişmeler yine Kopenhag kriterleri çerçevesinde değerlendirilmiştir. Siyasi
kritere uyum konusunda en önemli engeller olarak insan hakları ve azınlıkların
korunması konularındaki eksikler, işkencenin hâlâ yaygın oluşu ve ifade
özgürlüğünün yetkili makamlarca devamlı olarak kısıtlanması görülmektedir.
Abdullah Öcalan'a verilen ölüm cezası ise Türkiye’nin bu kriter bağlamındaki
sorunlarına diğer bir örnektir. Ekonomik kriter ise yine önceki raporda olduğu
gibi Türkiye’nin daha avantajlı olduğu alanlardan biridir. Buna göre raporda,
Türkiye’nin bir piyasa ekonomisinin özelliklerinin pek çoğuna sahip olduğu,
makroekonomik istikrarın sağlanması; hukuki ve yapısal reform programlarının
uygulaması koşuluyla, ülkenin Birlik içindeki rekabet baskılarıyla ve piyasa
güçleriyle başa çıkabileceği belirtilmektedir. Son olarak, tam üyelikten
kaynaklanan yükümlülüklere uyum konusunda, Gümrük Birliği kapsamındaki
alanlarda yaşanan gelişmelerden örnekler verilmiş, bunlara ek olarak yapılması
gereken düzenlemelerden bahsedilmiştir.
Komisyon Düzenli Raporlarının açıklanmasının ardından 10-11 Aralık
1999 tarihli Helsinki Zirvesi Başkanlık Bildirgesi’nin 12. paragrafında,
Türkiye’nin diğer aday devletlerle aynı kriterler temelinde Birliğe katılmaya
yönelmiş bir aday devlet olduğunun teyidinin yanı sıra, reformları teşvik ve
destek amaçlı bir katılım öncesi stratejiden yararlanacağı vurgulanmakla beraber,
insan hakları konusu ve 4 ile 9(a) sayılı paragraflarda belirtilen sınır
anlaşmazlıklarının gerekirse Uluslararası Adalet Divanı nezdinde çözümü önerisi
ve Kıbrıs sorunu, üyelik için Türkiye’ye sunulan siyasi kriterin temeli olmaya
devam etmektedir. Bununla birlikte, 12. paragrafın devamında Topluluk
müktesebatının benimsenmesi için ulusal bir programın yanı sıra, Kopenhag
kriterleri ışığında üyelik hazırlıklarının yoğunlaşması gereken öncelikleri içeren
bir katılım ortaklığının oluşturulacağı ifade edilmiş ve Konsey, Komisyon'dan
katılım öncesi tüm AB mali yardım kaynaklarının koordinasyonu için tek bir
çerçeve sunmasını istemiştir.
19-20 Haziran 2000 tarihlerinde gerçekleşen Feira Zirvesi’nde açıklanan
Başkanlık Bildirgesi’nin 17. paragrafında, Türkiye’nin katılım kriterlerine uyum
sağlama yolundaki girişimlerinin izlendiğini ifade eden AB Konseyi, Helsinki’ye
atıfta bulunup insan hakları, hukukun üstünlüğü ve yargı konularında somut
gelişmeler beklediğini vurgulamıştır. Ayrıca Helsinki’de Komisyon’dan istenen
müktesebatın Türkiye tarafından benimsenmesi için yapılacak çalışmalar, katılım
ortaklığı ve mali yardım çerçevesi konuları da yinelenmiştir.
Page 12
Ceren Uysal
151
SONUÇ
Avrupa Birliği ile Türkiye ilişkilerinin temel metni olan Ankara
Anlaşması’nın imzalanıp yürürlüğe girmesinin üzerinden 35 yıldan fazla bir
zaman geçmiş. Bu sürede kimi zaman iyi olan, kimi zaman ise kopma noktasına
gelen ilişkilerin her iki taraf için de vazgeçilmesi zor bir nitelik taşıdığı açıktır.
Anlaşmanın imzalandığı 1963’ten bu yana dünya siyasi ve ekonomik
konjonktüründe meydana gelen değişmeler, Sovyetler Birliği’nin dağılması ve
eski Doğu Bloku ülkelerinin serbest piyasa ekonomisine geçişini takiben 10
Merkez ve Doğu Avrupa ülkesinin AB’ye tam üyelik için başvurması gibi
beklenmedik gelişmeler, ilişkileri ayrıca ilginç kılan bir durum yaratmaktadır.
Bu çalışmada kısaca değinilmeye çalışılan Türkiye ile AB ilişkilerinin
tarihsel gelişim sürecinde yaşanan dönemsel iniş çıkışların incelenmesi
sonucunda yapılabilecek en temel yorum, tarafların birbirlerinden
kopamadıklarıdır. Bunun nedenlerini inceleyen Berksoy (1998:32), gerilimin en
yoğun olduğu dönemlerde bile temel bir kopmadan kaçınıldığını, ancak bu
tutumun, her tıkanmadan sonra bırakılan noktadan ilişkilere devam edildiği
anlamına gelmediğini yazar. Aksine, yaşanan her gerilimin ardından yeniden
başlatılan müzakere süreci farklı bir gündem oluşturmuş, bu da ilişkilerin
gerilimini artıran bir unsur olarak ortaya çıkmıştır. Berksoy’a göre gündem
değişkenliğinin temelinde tarafların hedeflerini değiştirmelerinden çok kendi
nesnel koşullarının ve geleceğe dönük tercihlerinin farklılaşması yatar.
Bu çalışmanın tamamlanmasından kısa bir süre sonra açıklanacak olan
Türkiye Katılım Ortaklığı belgesi ve Komisyon’un 3. Düzenli Raporu, bir
anlamda ilişkilerin bundan sonra nasıl gelişeceğinin işaretlerini taşıyacak. Fazla
iyimser olup kısa vadede büyük beklentiler içine girmek yanlış bir tutum
olacaktır. AB’nin özellikle siyasi kritere uyum ve ekonomik istikrar
konularındaki beklentilerinin bu iki belgenin de temelini oluşturacağını
düşünmek gerçekçi bir yaklaşım olarak değerlendirilebilir. Türkiye için AB’ye
tam üyelik olasılığı henüz uzaktır. Ancak bunda Türkiye’nin eksiklikleri kadar,
AB’nin genişleme konusundaki sıkıntıları da büyük rol oynamaktadır. Türkiye
dahil tüm aday ülkelerin Birliğe katılımının üye sayısını 15’ten 28 çıkartacağı
düşünüldüğünde, bunun kısa vadede gerçekleşmesi neredeyse olanaksız bir tablo
olduğu kabul edilmelidir. Bu yüzden genişlemenin Birliğe getireceği yüksek
maliyetin yanı sıra, başta karar alma prosedürleri olmak üzere, Komisyon,
Bakanlar Konseyi ve Parlamento’nun kompozisyonlarındaki değişiklikler gibi
yapılması gereken kurumsal reformlar da Avrupa Birliği için aşılması gereken
problemler yaratmaktadır.
Sonuç olarak, Türkiye’nin önünde, üzerine düşen sorumlulukları yerine
getirmesini gerektiren bir tam üyelik süreci yer alacaktır. Gerek Gümrük
Birliği’nden doğan yükümlülükler, gerekse Kopenhag kriterlerine uyum
çalışmaları bir dizi siyasi, ekonomik ve idari reformu zorunlu kılacak ve bu
konularda atılacak her adım Türkiye’yi Birliğe daha çok yaklaştıracaktır. Türkiye
gelecekteki Avrupa Birliği haritasının dışında kalmak istemiyorsa,
gerçekleştirilmesi şu an için zor gibi görünen tüm değişiklikler için bir an önce harekete geçilmesi verilecek en doğru karar olacaktır
Benzer Konular
| 5 Kasım 2010 / Ziyaretçi Soru-Cevap |
| 14 Nisan 2010 / elic Taslak Konular |
| 15 Mayıs 2009 / dj_dilara_eren Soru-Cevap |
| 24 Ocak 2012 / Misafir Soru-Cevap |
| 1 Aralık 2012 / Misafir Soru-Cevap |
| Kapat Saat: 15:37 Hoş Geldiniz Ziyaretçi
Benzer Konular
Son MesajlarYenile Yükleniyor... |
Sayfa 0.101 saniyede 9 sorgu ile oluşturuldu