Van İsyanı (İkinci Van İsyanı )

Van İsyanı (1915)
Vikipedi, özgür ansiklopedi


1915 Van İsyanı ya da İkinci Van İsyanı (Ermenice: Վանի Հերոսամարտ) I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu'nun Van Vilayeti sınırları içindeki Ermenilerin çıkardıkları isyandır. Olayların süresi, Van Vilayeti'nin diğer bölgelerinde daha önce başlamış olmalarıyla birlikte, Van merkezine yayıldıkları süreyi esas alarak 19 Nisan-6 Mayıs 1915 arası olarak kabul edilmektedir.

İsyan öncesinde Van'daki durum


I. Dünya Savaşı öncesinde Van Vilayetindeki etnik dağılım tartışmalı bir konudur ve değişik kaynaklara göre farklılık göstermektedir. Genel olarak 1914 yılında Ermeniler yoğun halde daha çok Van Gölü kıyılarında yaşamaktaydılar. Bu yerlerde Van Gölünin üç alt ilçesi; Havasor, Van şehri, Tımar, Erçek ve Erciş alt birimlerinden oluşmaktaydı. Van Gölünün kuzeyinde ise Erciş ve Çatak bulunuyordu. Van Gölünün Güney Şadak, Başkale ve Bahçesaray vardı. 1896 Osmanlı nüfus sayımı Ermenilerin nüfusunu 79.998 olarak vermektedir. Ermeniler Van şehrinin %35'ini, Erciş'in %64'ünü, Çatak'ın %37'sini, Başkale'nin %18'ini, Bahçesaray'ın %48'ünü oluşturuyorlardı. Ermeni Patrikliğinin 1912 sayılarına göre ise Van'da 110.000 Ermeni bulunuyordu. 1914 Osmanlı nüfus sayımı Ermeni nüfusunu 67.797 ve Müslümanların nüfusunu ise 179.422 olarak vermektedir.


İsyan öncesinde Kafkasya Cephesi


1 Kasım 1914 günü Ruslar Bergmann Atağı ile Osmanlı topraklarına girdiler. Erzurum-Sarıkamış3. ordusunun yükünü azaltmak için Rusların kuvvetlerini ana saldırı yönünden uzaklaştırmak üzere 3. Piyade Alayı bulunduğu Trakya mevkinden Çoruh'a taşınmış ve başına Alman komutan Strange getirilmişti. Ardahan Harekâtı nın ilk amacı Rusları Batum kıyıları üzerinde tutmaktı. Bu birim Acarlardan da yardım aldı. Daha sonra Enver Paşa Sarıkamış Savaşı'nı desteklemek için bu gücün planını değiştirecekti. 22 Aralık tarihinde 3. Ordu Rusların elindeki Kars'a yönelme emrini aldı. Bu emir Sarıkamış Harekâtı'nın başlangıcı oldu. 3. Ordunun ilerlemesi karşısında Rusya'nın Kafkasya Valisi İllarion Vorontsov Rusların Kafkasya Ordusunu geri çekmeyi planladı. Ancak General Nikolay Yudeniç, Vali Vorontsov'un çekilme emrini dinlemedi ve Sarıkamış'ı savunmak için kaldı. Enver Paşa 3. Orduyu kendi komutası altına aldı ve Rus birliklerine karşı saldırıya geçti. 6 Ocak'ta 3. Ordu karargahı ateş altında kaldı. Hafız Hakkı Paşa geri çekilme emri verdi. 7 Ocak'ta 3. Ordunun ayakta kalan güçleri Erzurum yolunda geriye dönmeye başladılar. Enver Paşa yenilgiden sonra komutanlığı bırakarak İstanbul'a döndü. ekseninde Osmanlı İmparatorluğu'nun 25 kilometre içlerine ilerleyen Ruslar Kasım ayının sonunda durakladılar. Osmanlı kayıplar yüksekti: 9000 ölü, 3000 tutsak ve 2800 asker kaçağı.

Olaylar
Olayların başlangıcı



Savaşın başlamasıyla Van valisi Hasan Tahsin Uzer Erzuruma aktarıldı ve onun yerine yardımcısı Cevdet Bey getirildi. Cevdet Bey Enver Paşa'nın kızkardeşinin eşiydi. Rafael de Nogales Méndez 3. Ordudaki Alman subayların tavsiyesine uyarak Cevdet Bey'in altındaki Osmanlı Jandarma birimlerine atandı. Bu bölgede Ermeni liderleri arasında Aram ManukyanErmeni Devrimci Federasyonu (EDF) nin bölgesel parti lideri, Armenakis Yekaryan ArmenakanNikoğayos Poğos Mikaelyan (İşkan) ile EDF üst üyesi ve onun yardımcısı olarak Arşak Vramyan vardı. Arşak Vramyan ayrıca Van'dan Osmanlı Meclisi üyesiydi ve ayrıca Cevdet Bey'in sınıf arkadaşı idi. Van'da Müslüman, Ermeni, Nasturi ve Keldani Cemaati temsilcileri ve ayrıca İttihat ve Terakki Partisi, Taşnaksütyun, Ramgavar, Hınçak, Parti Serakan, Parti Karsakan da örgütlenmişti.

1914'in Temmuz ayında Arşak Vramyan ve yardımcıları Van ilini temsilen Erzurum'da toplanan bir Ermeni Kongresine katıldılar. İttihat ve Terakki Partisi de bu müzakerelere iki temsilci ile katıldı. Ermeni kaynaklarına göre Van Ermeni liderleri Aram Manukyan, Arşak Vramyan, Nikoğayos Poğos Mikaelyan (İşkhan) ve Armenak Yekaryan Ermenilere Osmanlı hükümetine karşı çıkmak değil sadık kalmalarını söylüyorlardı 1914'ün Eylül ayında 3. Ordu yaptığı arama operasyonları sonucu silah, mühimmat ve operasyonel belgeleri ele geçirdi. 20 Ekim'de 4. Rezerv Süvari Alayı devriye sırasında Hasankale'deki Ermeni evlerinde bir önbellek (silah deposu, tüfek) keşfetti. Bu dönemde çok sayıda Ermeni Muş, Bitlis, ve Van'da silahlanmaktaydı. Tarihçi Erikson Osmanlı yetkililerinin bu gizlenmiş bomba ve silahların bulunmasıyla şiddet olaylarına hazırlık yapıldığı sonucuna vardı.
2 Kasım 1914 tarihinde Osmanlı Devleti Rusya'ya savaş açtı. 5 Kasım'da Ruslar Van'daki 3. Ordunun savunma hattına saldırıya geçtiler. 19 Kasım'da Ruslar Saray ve Van'a doğru büyük bir operasyon başlattı. Kasım ayında Osmanlı Jandarma birimlerinin (yerel güvenlik aygıtı) komutası el değiştirdi. Yerel güvenlik birimlerinin yönetim ve kontrolü daha önce Valilerin altında iken askeri yönetime geçti. Bu değişiklikle Van valisi tarafından komuta edilen Van Jandarma bölümü ve yedek süvari tümeni Üçüncü Ordu ya bağlandı. Van Jandarma bölüğüne Binbaşı Ferit atandı. Ancak, Vali Cevdet küçük bir grup askeri elinde tuttu.

1 Aralık 1914'te Cevdet Bey Ermeni ileri gelenleriyle bir toplantı yaptı.

15 Mart'ta Van Mahmudiye kaymakamı Ermenilerin Mahmudiye'de Müslümanları toplu halde katlederek camileri kendi atları için ahıra çevirdiklerini İstanbul'a telegramla rapor etmiştir.Ayrıca Van ili Saray kazası Kavlik (Keçikayası), Heretil (Kapıköy), Şezuhane, Yamanyurt, Belecek ve Özalp kazası Perâkal (Boyaldı) köylerindeki katliamlarla ilgili tutanak s:Ermeni faaliyetleri - Tutanak (Mahmûdî köylerindeki katliamlar - 15 Mart 1915) dökümünde öğrencilere zorla Hristiyanlık kabul ettirilmek istendiği ayrıca Perâkal’de Nezu Hatun'un gördüklerinden etkilenerek delirdiğini yazılmıştır.

25 Mart'ta, Van valisi Cevdet Bey Rusların Van'ı işgalini kolaylaştırmak için Ermeni yerli güçlerin hazırlık içinde bulunduklarını ve bunların örgütlü bir şekilde topluca isyan edeceklerini bildirmiştir.

Van çevrede çatışmalar, 15 Nisan



15 Nisan'da Erciş'te Jandarma Ermenilerin alanda toplanmalarını istedi. Toplanmanın sebebi vergi defterdarlarının jandarma eşliğinde Van kuzeyindeki köylülerin koyunu saymak idi. Vergi tahsildarı vergi değerlerinin hesaplanması ile ilgili Sultan beyanını iletti.Erciş'te Ermenilerle Jandarma arasında çatışmalar başladı. Anlaşmazlık önce köylülerle vergi tahsildarları arasında çıktı. İtilaflar Vergi tahsidarı ve güvenliğini sağlayan Jandarmalardan Banat Jandarma Karakoluna, daha sonra da diğer merkezlere sıçradı. 19 Nisan'da Arnold Toynbee kırsal alandaki çatışmalarda tek bir günde 2.500 erkeğin öldürüldüğünü öne sürmüştür. Osmanlı kayıtları çatışmaları doğrulamakta fakat Jandarmanın bu ayaklanmayı bastırdığını belirtmektedir.

17 Nisan Arşak Vramyan tutuklandı. Nisan başında burada "öğretmenlik" yapan bir Ermeni Şadak ortasında tutuklandı. Şadak Ermenileri bu kişi lehine bir gösteri yürüyüşü yaptılar. Önde gelen Ermeniler Cevdet Bey'den bu sorunun çözülmesi talebiyle Nikoğayos Poğos Mikaelyan (İşkan) liderliğinde şehre gittiler. Nikoğayos Poğos Mikaelyan ve önde gelen Ermenilerin Hirj'de önleri kesilerek öldürüdüler. 17 Nisan'da ERF'nin üç liderinden geriye sadece o sırada Van şehrinde olan Aram Manukyan kaldı.

Van merkezde çatışmalar, 20 Nisan

20 Nisan'da ise Van içinde Ermeni ayaklanmaları oldu.

Rus desteği, 16 Mayıs





Van valisi Cevdet Bey ortaklaşa Rus-Ermeni baskısı karşısında tutunamayarak 16/17 Mayıs gecesi geri çekilmek zorunda kaldı; böylece Van, Rus ve Ermenilerin eline geçti.

Ermenilerin isyanı sonrasında Mayıs ayı içinde Rus birlikleri kenti ele geçirdiler.

Van ilinin Ermenilerin yardımıyla Rusların eline geçmesi yüzünden Osmanlı ordusunun ikmal yolları kesilmiş; askere yiyecek ve cephane taşıyan kollar ise Ermeniler tarafından ateş altında kalmışlardı.

Gerileme, Ağustos

Bu dönemde Van çevresinde 250 bin kadar Ermeni toplandı.
Ağustos ayı içinde Osmanlı ordusu Van'ı bir süreliğine ele geçirdi. Rus ve Ermeni kuvvetleri şehri tekrar geri aldılar.

Kayıplar

Van ilindeki Müslümanların % 62’si, Bitlis ilindekilerin % 42’si, Erzurum ilindekilerin % 31’i, Diyarbakır ilindekilerin ise % 26’sı ölmüştür.

Uluslararası tepkiler

I. Dünya savaşı sırasında Van ilinde yaşananlar birçok defa güncel basında yer almış ve çok sayıda diplomatik yazışmaya kaynak olmuştur.
Van İsyanı konusunda Türk tarihçilerinin görüşlerine karşı, birçok Batılı yazar ve tarihçi Osmanlıların bilerek Ermenileri silahlı direnişe kışkırttığı sonucuna varmışlardır. Osmanlı devleti 1915 yılında toprak kaybetmiş ve bu olaylar karşısında Garantör devletlere cevap vermek zorunda kalmışdır. Amerika Birleşik Devletleri, Almanya ve Avusturya-Macaristan'ın Van ilinde temsilcileri bulunmaktaydı ve Van İsyanını ayrıntılı bir şekilde belgelemişlerdir. 1918 yılında yayınlanan kitabında en keskin yorumu yapan Henry Morgenthau:

Ermeni ihanetine örnek olarak gösterilen Van İsyanı. İsyan değldir "bu olaylar gösterir ki, sadece Ermenilerin kendi hayatları kadınların onurunu kurtarmak için savaşmışlardır, sonra Türkler, binlerce katliamla komşularını oldürmüş onlara (Van Ermenilerine) kendilerini bekleyen kaderi göstermişdir."

—Henry Morgenthau , Büyükelçi Morgenthau'nun Öyküsü

Ermeni Patriği bölgedeki Ermenilerin tecavüze uğradığını Osmanlı hükümetine iletmiş, Batılı devletler bu iddiaları araştırmak için bir araştırma komisyonu kurulmuşlardır. Sivas, Van, Erzincan ve Erzurum yörelerinde incelemeler yapılmıştır. Komisyon raporunda, Sivas İsyanının ve Van İsyanının hâlâ devam ettiği ve bunlara karşı koyacak ne jandarma ne de bölgede silahlı güçler olduğu belirtilmiştir.

Niles ve Sutherland Raporu



Niles ve Sutherland Raporu ABD Kongresi tarafından 1919 yılında I. Dünya Savaşı'nın ardından Osmanlı İmparatorluğu'nun doğu illerinde koşulları araştırmak için ve ne tür yardımın gerekli olduğunu değerlendirmek için, ve Amerikanın bölgeye yardımı koordine etmesinde yardımcı olması için yapılmış, Yakın Doğu (East Relief) için Amerikan Komitesi tarafından sağlanacak kaynakları belirlemek amacını gütmektedir. Yüzbaşı Emory H. Niles ABD Ordusu ve Arthur E. Sutherland, Jr tarafından hazırlanmış ve Van kenti ve çevresi için detaylı bilgiler vermektedir.