Dünya Kentleri: Selanik

Selanik, Yunanca THESSALONIKİ

Yunanistan’ın kuzeyinde Selanik ilinin (nomös) yönetim merkezi kent.

Thermai Körfezi (kölpos) kıyısında, Khalkidikı Yarımadasının batı kesiminde yer alır. Gallikos ve Vardar ırmaklarının delta ovalarına bakan Khortiâtis Dağının (1.201 m) eteklerinde kuruludur. Pire’nin ardından ülkenin ikinci büyük limanı, önde gelen bir sanayi ve ticaret merkezidir. Nüfus bakımından Atina’dan sonra ikinci sırada gelir.

İÖ 316’da kuruldu ve Büyük İskender’in kız kardeşi Thessalonike’nin adını aldı. İÖ 146’da Roma’nın Makedonya eyaletinin başkenti oldu. İlk piskoposu Gaius, kent halkına iki mektup yazan Havari Paulus’un müritlerinden biriydi. İS 6. ve 7. yüzyıllarda Avarların ve Slavların sürekli saldırılarına uğramasına karşın, Bizans yönetimi altında daha da gelişti. Bizans imparatoru III. Leon’un (hd 717-741) ikonları yasaklamasından iki yıl sonra, 732’de papalığın yetki alanından çıkarılarak Konstantinopolis Patrikliği’ne bağlandı. Kent halkının ikon kullanma geleneğini sürdürmesi, bu sanat hâzinelerinin bir bölümünün günümüze ulaşmasını sağladı.

Sonraki yüzyıllarda Bulgar, Norman ve başka halkların istilalarına uğrayan Selanik, 1246’dan sonra yeniden Bizans yönetimine Osmanlıların sürekli saldırıları karşısında 1423’te Venedik’in egemenliğini tanıdı. Ama 1430’da II. Murad tarafından ele geçirilerek bir Osmanlı sancağına (liva) dönüştürüldü. Aynı yüzyılın sonunda oldukça azalan nüfusu Ispanya’dan gelen 20 bin Yahudi göçmenin kente yerleştirilmesiyle arttı. Osmanlı döneminde Selanik liman, ticaret ve sanayi merkezi olarak önemini korudu. Burda üretilen kumaşlarla (Selanik çuhası) yeniçerilerin gereksinimi büyük oranda karşılanıyordu. Kent aynı zamanda batıya yapılan seferlerde önemli bir üs görevi görüyordu. 17. yüzyılda Sabetay Sevi’nin İslâmî kabul etmesinden sonra Dönmeler olarak bilinen mezhep önemli bir Yahudi merkezi olan Selanik’te ortaya çıktı. 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi’yle vilayet yapılan Selanik, Selanik (merkez), Tırhala, Siros (Syros) ve Drama sancaklarından oluşuyordu. Daha sonraki düzenlemelerde Manastır, Debre, Elbasan ve Üsküp sancaklarıda zaman zaman Selanik vilayetine bağlandı.

Türkiye Cumhuriyeti’ nin kurucusu Mustafa Kemal (Atatürk) 1881’de Selanik’te doğdu. O dönemde Selanik yeni düşünce ve siyasal akımların en çok yankı bulduğu merkez ve siyasal bunalımın odağı olan Makedonya’nın en büyük kentiydi. En uzun ömürlü Türkçe gazetelerden olan Yeni Asır, 1895’te Asır adıyla Selanik’ te yayımlanmaya başladı ve 1924’te İzmir’e taşındı. II. Meşrutiyet’in ilanını (1908) sağlayan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin merkezi olan Selanik, I. Balkan Savaşı sırasında 1912’de Yunan ordusunca ele geçirildi. Ardından Bükreş Antlaşmasıyla (1913) resmen Yunanistan Krallığı’na geçti. 1915- 18 arasında İtilaf Devletleri’nin Boğazlar’da yürüttüğü askeri harekâtlarda üs olarak kullanıldı. Yunanistan başbakanı 1916’da Bulgaristan ve Almanya’ya savaş açarak Selanik’te geçici bir hükümet oluşturdu. Balkan Savaşı’nın ardından ve 1923’ten sonra Ahali Mübadelesi olarak bilinen karşılıklı değişim sırasında Selanik’teki Türklerin önemli bir bölümü Türkiye’ye göç etti. II. Dünya Savaşı sırasında Almanların 1941'de Selanik'i işgal etmesinden sonra, kentte yaşayan yaklaşık 60 bin Yahudinin büyük bölümü sürgün edildi ya da öldürüldü.

Kentte ve yörede yapılan kazılarda Helenistik döneme ait pek çok kalıntı ortaya çıkarılmıştır. İS 1. yüzyıldan kalma büyük bir Roma taş kemerinin 1867’de yıkılmış olmasına karşın, İmparator Galerius’un yaptırdığı 4. yüzyıldan kalma tuğla ve mermer kemer hâlâ ayaktadır. Eski kent merkezi ve I. Theodosius döneminden (379- 395) kalma kale duvarlarının üst bölümü restore edilerek korunmuştur. Bizans kilise mimarisini yansıtan yapılar arasında 1585- 89’da camiye dönüştürülen 8. yüzyıldan kalma kubbeli Hagia Sophia Kilisesi ile kentin koruyucu azizinin anısına 5. yüzyıl başlarında inşa edilen ve 1926-48’de baştan aşağı restore edilen Hagios Dimitrios Kilisesi sayılabilir. Birçok Bizans kilisesine esin kaynağı olan Panagia Khalkion (1028 ya da 1042) Yunan haçı planının yetkin bir örneğidir. 5. yüzyıldan kalma küçük Hosios Kilisesi mozaikleriyle ünlüdür.

Selanik, Yunanistan ve Yugoslavya’nın çeşitli bölgelerinden gelen demiryollarının son durağıdır. 1901’de açılan limanından krom, manganez, çeşitli ham ve işlenmiş tarımsal ürünler ihraç edilir. 1960’larda kurulan petrol rafinerileri, petrokimya ve çelik fabrikaları kenti büyük bir sanayi merkezine dönüştürmüştür. Kentte içki, deri, dokuma, halı, tuğla, kiremit, sabun ve un fabrikaları da vardır. Yunanistan Kilisesi’nin metropoliten piskoposluk merkezlerinden biri ve 3. Yunan Kolordusu’na bağlı bir tümenin karargâhı olan Selanik’in başlıca öğretim kurumlan arasında Selanik Aristoteles Üniversitesi (1925) ile bir dizi yabancı okul sayılabilir. 1890, 1898, 1910 ve özellikle 1917 yangınlarında büyük hasar gören kent 1978 depreminde de büyük yıkıma uğramıştır. Nüfus (1991) 377.951.