ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ
(1077-1308)
KURULUŞ DEVRİ
Anadolu (Türkiye) Selçukluları 1075–1308 tarihleri arasında Anadolu'da hüküm süren Müslüman bir Türk devletidir. Devletin kurucusu olarak kabul edilen Süleyman Şah, Selçuk’un büyük oğlu Arslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış’ın oğludur.
Süleyman Şah babası Kutalmış ile taptığı taht mücadelesini kaybetmesi üzerine Anadolu’ya geldi. Bu sırada Doğu ve İç Anadolu’da ilk Türk beylikleri kurulmuştu.Süleyman Şah ve kardeşi Mansur,bir süre Suriye ve Güneydoğu Anadolu’da fetih hareketlerinde bulunurlarken Selçuklu komutanlarından Artuk bey ise Marmara kıyılarına ulaşmıştı.Artuk Bey Anadolu’dan ayrılınca Süleyman Şah onun yerine bu bölgeye geldi.Süleyman Şah ve kardeşi Mansur fetih hareketlerini Bizans topraklarında yapmayı tercih ettiler.
Süleyman Şah ve kardeşi kısa zamanda güçlü bir ordu oluşturarak Konya ve çevresini Bizans’tan alırken kardeşi Mansur da Afyon,Kütahya gibi Batı Anadolu şehirlerini ele geçirdi.Süleyman Şah Batı Anadolu’ya doğru ilerleyişini sürdürdü.Daha sonra kuzeye yöneldi.İznik’i ele geçirerek burasını başkent yaptı.
Süleyman Şah 1075’te İznik’i aldı ve kendisine merkez yaptı.
Süleyman Şah ile kardeşi Mansur Anadolu’nun hâkimiyeti konusunda anlaşmazlığa düşünce B.Selçuklu Sultanı Melikşah olayı çözümlemesi için Porsuk Beyi Anadolu’ya gönderdi. Porsuk bey hile ile Mansur’u öldürttü.
1077’de Melikşah’ın hükümdarlık fermanı ile devleti kurdu.
Sultan Melikşah’ın ölümü ile bağımsız hareket etmeye başladılar.
Büyük Selçuklu Sultanı Sencer’in ölümü ile tam bağımsız hale geldiler(1157).
SÜLEYMAN ŞAH DÖNEMİ(1077–1086) Önemli Olaylar
1. Bizans’ın taht kavgalarına karışarak iktidar değişikliklerine (İmparator Mihael’e karşı Nikefor Botanies’i destekledi) neden oldular.
2. Bu durumdan yararlanarak Kocaeli Yarımadası, Güney Marmara kıyıları, Üsküdar ve Kadıköy’ü ele geçirdiler.
3. Boğazın Anadolu yakasını denetim altına alarak gümrük idaresi kurdular ve boğazdan geçen gemilerden vergi aldılar.
4. Bizans İmp. 1081’de Aleksis Commenos ile Dragos Çayı sınır kabul edilerek anlaşma yapıldı.
5. Batı sınırını güvence altına alan Süleyman Şah,Doğu ve Güneydoğu Anadolu’ya yöneldi.Bizans’ın eline olan Çukurova,Adana,Tarsus (1083) ve Hıristiyanlığın önemli kalelerinden biri olan Antakya’yı aldı (1084) Bu şehrin alınması İslam dünyasında sevinç ile karşılandı.Ancak Süleyman Şah’ın gittikçe genişlemesi B.Selçuklu ve Suriye Selçukluları ile rekabet içine soktu..
6. Halep kuşatması Suriye Selçukluları ile arasının açılmasına ve Tutuş ile yaptığı savaşı kaybedip ölmesine neden olmuştur (Haziran 1086)
NOT: Mezarı Suriye’de (Caber Kalesi)Türk askerleri tarafından beklenmektedir.
Açıklama: İlk Osmanlı kaynaklarında Ertuğrul Gazi'nin babası olarak gösterilen Süleyman Şah Osmanlı hanedanının atası sayılmış ve Urfa taraflarında bulunduğu sırada Fırat nehrini geçerken boğularak ölmüş ve cesedi Caber kalesine defnedilmiştir. Lozan Antlaşmasına göre Türk askerleri tarafından beklenmektedir.
Süleyman Şah yaptığı seferlerle ;
1) Boğazlardan Suriye’ye kadar olan yerlerde kuvvetli bir devlet kurdu
2) Anadolu’ya göç etmiş olan Türkmenleri birleştirdi.
3) Oğuzların kitleler halinde Anadolu’ya gelmelerine imkân sağladı.
4) Ermeni ve Süryanileri Bizans’ın dini baskılarından kurtardı.
FETRET DEVRİ- EBU’L- KASIM (1086–1092)
Bu savaştan itibaren Süleyman Şah’ın oğullarını (Kılıç Arslan ve Kulan Arslan) Suriye’ye gelen Melikşah’ın Isfahan götürmesi ile Anadolu Selçuklu Devleti Fetret Devri(1086–1092) yaşadı.
NOT: B. Selçuklu Sultanı Melikşah, kendisinden ayrı olarak Anadolu'da ayrı bir devlet kurulmasına karşı olduğundan, Süleyman Beyin oğullarını esir etti.
Fetret Devrinde devleti Süleyman Şah’ın Doğu Seferine çıkarken yerine bırakmış olduğu EBU’L-KASIM ülkeyi yönetti.
1. Bizans ile B.Selçuklu aleyhine bir anlaşma yapıldığını öğrenmesi üzerin Melikşah Anadolu’ya Porsuk Beyi gönderdi. Ancak Ebul Kasım Porsuk Beyi yendi.
2. Bunun üzerine Melikşah Bozan Beyi gönderdi. Bozan Bey Ebul Kasım’ı öldürttü.
3. Ancak Ebul Kasım’ın yerine geçen EBUL GAZİ İznik’te yönetimi devam ettirdi. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın ölümü üzerine Porsuk Bey geri döndü.
I.KILIÇ ARSLAN DÖNEMİ(1092–1107)
Melikşah’ın ölümünden sonra serbest kalan I.Kılıç Arslan İsfahan’dan İznik’e gelerek Ebul Gazi’den babasının tahtını alarak hükümdar oldu. Türkiye Selçuklularının başına geçti(1092).
Önemli Olayları: - Devleti düzene soktuktan sonra Bizans üzerine baskı kurdu.
- İlk Türk denizcisi Çaka Bey ile ittifak yaparak Bizans’ı sıkıştırmak için karadan ve denizden seferler başlatıldı.
- Bizans, bu tehlikeden kurtulmak için entrikalar çevirdi. Çaka Beyin Selçuklu hükümdarı olmaya çalıştığını iddia etti. Bu dönemde Çaka Bey Balkanlardaki Peçenek Türkleriyle ittifak kurmuştu. I. Kılıçarslan entrikalara konarak Çaka Beyi öldürttü. Çaka Bey Devleti yıkıldı.
- I.Kılıç Arslan Bizans ile antlaşma yaparak batı sınırını güvence altına aldı.Bundan sonra Doğu seferine çıkarak Malatya’yı kuşattı.Ancak I.Haçlı Seferinin başlamasından dolayı doğu seferinden(Malatya kuşatmasını) vazgeçti ve kaldırdı.
- I.Kılıç Arslan haçlılarla (I.Haçlı Seferi) başarılı savaşlar yapmasına rağmen ardı arkası kesilmeyen kuvvetler karşısında İznik ve Batı Anadolu’yu Bizans’a terk ederek merkezini Konya’ya taşımak zorunda kaldı. Daha sonra Haçlılara karşı Eskişehir yakınlarında Dorileon savaşı oldu. (1097) Haçlıların fazla sayıda olması nedeniyle Selçuklular geri çekildi.
1.Haçlı Seferi sonunda:
a) Başkent İznik’ten Konya’ya taşındı.
b) İznik ve Batı Anadolu Bizans’ın eline geçti.
c) Haçlılar çok büyük kayıplar vermelerine rağmen Urfa, Antakya ve Kudüs’ü ele geçirerek amaçlarına ulaşmışlardır.
Danişment Gazi’nin ölümünden faydalanan I.Kılıç Arslan Ankara, Kastamonu ve Çankırı’yı ele geçirdi. Bir süre sonra da Malatya’yı geri aldı. Bu beylik denetim altına alındı (1106).
Doğu Anadolu’daki devlet ve beylikler Türkiye Selçuklularına bağlandı.
Büyük Selçukluların elindeki Musul’u almak için Suriye üzerine sefere çıktı. Musul’u ele geçirdi. B.Selçuklulara ait olan Musul’un alınması üzerine B.Selçuklu Sultanı Mehmet Tapar, Emir Çavlı komutasındaki bir orduyu I.Kılıç Arslan üzerine gönderdi. Emir Çavlı ve Afşin komutasındaki Büyük Selçuklu ordusu ile yapılan savaşta yenildi, Habur ırmağında boğularak öldü. (1107) (babası gibi).
Güçlü bir hükümdar olan I.Kılıç Arslan babasının ölümü ve Haçlı seferleriyle doğan sarsıntıları ortadan kaldırmaya ve Anadolu’da siyasi birliği sağlamaya çalıştı. I.Kılıç Arslan döneminde Anadolu’da siyasi üstünlük Türkiye Selçuklularına geçti.
I.Kılıç Arslan’ın ölümünden sonra Çavlı, Kılıç Arslan’ın oğlu Şehin şah (Melik Şah) ve ailesini Isfahan’daki Mehmet Tapar’a götürdü. Türkiye Selçuklu tahtı 2.kez boş kaldı.
ŞEHİNŞAH (1110–1116)
Mehmet Tapar Şehin Şah’u serbest bıraktı. Bunun üzerine Şehin Şah Konya’da tahta çıktı. Şehin Şah I.Haçlı seferi sonunda Bizans’ın aldığı toprakları geri almaya çalıştı. Kardeşi I.Mesut ile arasında taht kavgaları başladı ve devlet zayıfladı. Bu durumdan faydalanmak isteyen Bizans, taarruza geçerek Türkleri Batı Anadolu ile güney ve kuzey sahillerinden uzaklaştırdı. Türkler İç Anadolu’ya çekilmek zorunda kaldılar.
NOT: I.Kılıç Arslan’ın ölümünden sonra Anadolu’daki siyasi üstünlük bir süre Danişmentlilerin eline geçti.
I..MESUT (1116-1155)
Şehinşah’ın kardeşi Mesut, Danişmentlilerin de desteğini alarak tahtı ele geçirdi (1116).Danişmentlilerin desteğinde hükümdar olan I.Mesut kayınpederi Emir Gazi’nin ölümüne kadar bu devletin himayesinde kaldı.
Önemli Olaylar:
Danişmentoğulları ile işbirliği yapıldı ve Haçlılarla uğraşan Bizans ile mücadele edilerek sınırlar genişletildi.
Danişmentlilerin Anadolu’daki siyasi üstünlüğüne son verildi. Sivas ve Malatya’yı Danişmentlilerden aldı.
Doğu siyaseti devam ettirildi. Bizans’ın Konya üzerine yaptığı sefer durduruldu.
2.Haçlı Seferine başarı ile karşı konuldu. Sultan Mesut,Bizans ve Haçlıları yenerek Anadolu’nun güvenli bir Türk yurdu olmasında önemli rol onadı.
Toroslardaki Ermeniler itaat altına alındı.
NOT: Anadolu Selçuklu Devleti’nin ilk parası(bakır) bastırıldı.
NOT: Anadolu Selçuklularının Anadolu’da ilk kurumsallaşma ve bayındırlık hareketleri başladı.
II. KILIÇ ARSLAN(1155–1192) Önemli Faaliyetler:
Ülkede Birliği Sağlaması: Tahta geçen II. Kılıç Arslan’a karşı şehzadeler mücadeleye başladılar. Bu durumdan faydalanmak isteyen Bizans İmparatorluğu ve Musul Atabeyliği ittifak yaparak saldırıya geçtiler. Arkasından Kilikya Ermenileri Selçuklu topraklarına saldırdılar.Bu gelişmeler üzerine 2.Kılıç Arslan,Türkmenlerin Bizans topraklarına saldırmayacaklarını garanti etti ve iki devlet arasında dostluk antlaşması yapıldı.Böylece Bizans ile Musul Atabeyliği ve Danişmentliler arasında yapılan ittifak bozuldu. II. Kılıç Arslan Ermenileri mağlup etti, Mengücek Devleti’ni kendine bağladı. Bu sırada Musul Atabeyliği’nin başındaki Nurettin Zengi öldü ve bu atabeylik de saf dışı kaldı. Bu olumlu gelişmelerin yanında Türkmenler Bizans topraklarına saldırarak iki devlet arasında savaşa zemin hazırladılar.
Miryokefalon Savaşı(1176): Nedenleri:
1) II.Kılıç Arslan’ın sınırlarını doğuda Fırat nehrine,batıda Sakarya’ya kadar genişletmesi Bizans’ı rahatsız ediyordu.Bu durum Balkanlardaki durumunu genişleten Bizans’ı harekete geçirdi.
2) II.Kılıç Arslan’ın Anadolu’da birliği sağlaması ve güçlenmesi
3) Türkmenlerin Bizans topraklarına sürekli saldırması.
4) Bizans’ın Türkiye Selçuklularından Danişmentlilere ait bazı kale ve şehirleri istemesi.
5) Bizans’ın Türkleri Anadolu’dan çıkararak Anadolu’ya tamamen hakim olmak istemesi.
Savaş:Bizans;Frank,Macar,Sırp ve Peçeneklerden oluşan ücretli askerleriyle Denizli’den Konya üzerine yürüyüşe geçti.Denizli yakınlarındaki Miryokefalon (Kumdanlı) vadisinde yapılan savaşta 2.Kılıç Arslan Bizans İmparatoru Manuel Komnen’i yendi(1176).
Sonuçları:
1) Türklerin Anadolu’dan atılamayacağı ve Anadolu’nun kesin bir Türk yurdu olduğu anlaşılmıştır.
2) Bizans'ın Türkler'i Anadolu'dan atma politikası sona erdi. Türklerin Anadolu’ya yerleşmesi kesinleşti.
3) Bizans’ın son saldırısıdır, Türklerin son savunmasıdır (Bu savaştan sonra Türkler taarruza,Bizans ise savunmaya geçti.)
4) Türk-İslam dünyası üzerindeki Bizans baskısı sona ermiştir.
5) Haçlı seferleri ile Bizans’ın eline geçen Anadolu’daki siyasi üstünlük tekrar Selçukluların eline geçti.
6) Bizanslılar ve Batılılar, Anadolu’ya “TÜRKİYE” demeye başladılar.
7) Taraflar arasında anlaşma yapıldı ve imparator savaş tazminatı ödedi.
8) İmparatorun çağrısı ile III. Haçlı Seferi yapılmıştır.
9) Malazgirt savaşıyla Anadolu’nun kapıları açılırken, Mirykefalon savaşı ile burasının Türk yurdu olduğu ispatlandı.
NOT: Malazgirt vatan kazandıran,Miryokefalon ise vatan kurtaran savaştır.
Dönemin Diğer Gelişmeleri:
Danişmentlilerden Malatya alınarak bu devlete son verildi.
Anadolu’da büyük ölçüde siyasi birlik sağlandı.
Eyyubi Devleti ile antlaşma sağlandı.
Çukurova Ermenilerinden bazı yerler alındı ve sınırlar Silifke’ye kadar genişletildi.
Uluborlu, Eskişehir ve Kütahya Bizans’tan alınarak sınırlar Denizli’ye kadar genişletildi.
İhtiyarlığını ileri süren II.Kılıç Arslan Türk hakimiyet anlayışına göre ülkeyi 11 oğlu arasında paylaştırdı.Bu gelişme sonunda Anadolu’da siyasal bütünlük bozuldu.Taht kavgaları başladı ve devlet zayıfladı.
Uyarı: II. Kılıçarslan; eski Türk Töresine göre ülke hanedan üyelerinin ortak malıdır anlayışına danayanarak oğulları arasında böldü.
Bu sırada 3.Haçlı Seferi başlamıştı. Anadolu’ya geçen Alman orduları ile mücadele göze alınamayıp anlaşma yapılmışsa da, Haçlılar sözlerinde durmayıp Konya’yı yağmalamışlardır.
Bu durumdan rahatsızlanan II. Kılıç Arslan 1192’de öldü.
NOT: Anadolu Selçuklu Devleti’nde İlk altın ve gümüş parayı II. Kılıç Arslan bastırmıştır.
I.GIYASEDDİN KEYHÜSREV(1.Saltanatı:1192–1196)
1. Kardeşleri onun sultanlığını tanımadılar.
2. Mücadele sonunda Rükneddin Süleyman Şah Anadolu Selçuklu sultanı oldu.
RÜKNEDDİN SÜLEYMAN ŞAH (1196–1204) Dönemin Önemli Faaliyetleri:
Kısa sürede merkezi otoriteyi güçlendirerek Bizans’ı vergiye bağladı.
Çukurova Ermenilerini Torosları güneyine çekilmeye zorladı.
Erzurum ‘u alarak Saltukoğulları’na son verdi.
Gürcistan Seferi sırasında vefat etti.
YÜKSELME DÖNEMİ I.GIYASEDDİN KEYHÜSREV(2.Saltanatı:1205–1211)
Süleyman Şah’ın ölümü üzerine ikinci kez, Selçuklu tahtına geçti.
Askeri hareketlerini askeri ve ekonomik amaçlara yönelik olarak düzenledi.
Dönemin Önemli Olayları:
Trabzon Rum İmparatorluğu mağlup edilerek kapanmış olan Karadeniz ticaret yolu açıldı. Samsun alındı.
Milletler arası ticareti teşvik ve himaye amacıyla Venediklilerle ilk ticaret antlaşması yapıldı.
Antalya fethedildi. İlk donanma kuruldu ve ilk defa denizcilik alanında faaliyetler başladı. Böylece Akdeniz ticaretinden yararlanılmaya başlandı.
Ermenilerin ve Eyyubilerin saldırılarını önledi.
Vergisini ödemeyen İznik İmparatorluğu’na savaş açtı. Alaşehir yakınlarında yapılan savaşı Türkiye Selçukluları kazandı. Ancak I. Gıyaseddin Keyhüsrev bu savaşta şehit edildi.
1. İZZETTİN KEYKAVUS (1211–1120)
Açıklama: Devlet adamlarının aldığı kararla tahta çıkan I. İ.Keykavus’a kardeşi Alaaddin Keykubat isyan etti. Ancak bu isyan bastırıldı. Ayaklanmaları bastıran İ.Keykavus, fetih politikasına devam ederek Türkiye Selçuklularını ekonomik çıkarları için bir takım girişimlerde bulundu.
Önemli Olaylar:
Trabzon Rum Krallığı’ndan Sinop fethedildi ve Selçuklular yeniden Karadeniz’e ulaştılar. Burada ilk tersane kuruldu ve Sinop ithalat ve ihracat limanı haline geldi.
Kıbrıs kralı ile ticaret anlaşması yapıldı. Çünkü Avrupa ülkeleri ile ticaret Kıbrıs üzerinden oluyordu.
Venedikliler ile ticaret anlaşması yapıldı.
Trabzon Rum imparatorluğu ve Çukurova Ermenileri vergiye bağlandı. Anadolu ve Suriye ticaretini aksatan Ermeni isyanları bastırıldı.
Antalya ile anlaşma yapıldı ve halkının isyanı bastırıldı.
Artukluları ve Erbil Atabeyliğini hâkimiyetine alan 1.İzzeddin Keykavus, Eyyubiler üzerine çıktığı bir seferde öldü.
NOT:Uluslar arası ticarette Anadolu’nun yerini ve önemini iyi kavrayan 1.İ.Keykavus,askeri seferlerini ekonomik ve ticari amaçlı olarak gerçekleştirdi.Bu nedenle Doğu-Batı,Kuzey-Güney istikametinde uzanan büyük yollar,bu yollar üzerine kervansaraylar yaptırmıştır.Yabacı tüccarlara düşük gümrük tarifesi uygulamıştır.Anadolu’daki önemli merkezlere yabancı tüccarlar;Kırım,Kıbrıs,Mısır gibi yerlere de Türk tüccarlar yerleştirmiştir.Zarara uğrayan tüccarların zararları karşılanmıştır.(İLK SİGORTA SİSTEMİ).
I.ALAADDİN KEYKUBAT (1220–1230) Önemli Olaylar:
1. Alanya’nın Fethi: Antalya’nın doğusunda bulunan Kandehor (Kalanoros ) Kalesi’ni alarak Buraya Alaiye (Antalya) adını verdi (1223).Burada bir (ilk) tersane yaptırdı.
2. Suğdak’ın Fethi: Kırım’ın Suğdak limanını fethederek Karadeniz’de üstünlüğü ve İpek yolunu ele geçirmiştir.Bu sefer sırasında bir kısım Kıpçak beylerini ve Rus knezlerini (Gürcistan’ı) kendine bağlamıştır.
3. Megüceklüler’in Erzincan ve Kemah koluna son verdi (1228).Anadolu Türkmen birliğini kesin olarak sağladı.
4. Trabzon Rum Pontus krallığına son vermek için Trabzon kuşatıldı. Ancak alınamadı.
5. Moğol Tehlikesi: Bu dönemde Moğol tehlikesi ortaya çıktı.Moğol tehlikesine karşı Eyyubilerle anlaşma yaptılar. Konya,Kayseri ve Sivas gibi büyük şehirlerin surlarını yaptırarak önlem almaya çalıştılar.En yetişkin komutanlarını ve askerlerini D.Anadolu Bölgesi’ne gönderen I.A.Keykubat Harzemşahlar ile iyi geçinmeye çalıştı. Moğol saldırıları üzerine D. Anadolu'ya ve Kafkaslara çekilen Harzemşahlara ittifak önerildi. Ancak bu gerçekleşmediği gibi Harzemşahlar D. Anadolu'daki Selçuklu şehirlerine saldırdı.
6. Yassı Çemen Savaşı (1230) Ön Gelişme: Moğol saldırıları nedeni ile parçalanan Harzemşahlar daha batıya göç ederek D.Anadolu’ya geldiler. Harzemşahların Moğollarla mücadelesi Selçukluların da işine geldiği için Harzemşahlara yardım ediliyordu.
Nedeni Harzemşahların Selçuklulara bağlı Ahlat’ı işgal etmeleri ve yağmalamaları.
Savaş: İki devlet arasında Erzincan yakınlarında Yassı çemen Savaşı yapıldı. Kayıların yardımı ile Harzemşahlar yenildi.
Sonuçları ve Önemi:
1) Bu savaşta yenilen Harzemşahlar bir daha toparlanamadılar. Celaleddin Harşemşah’ın ölümü ile bu devlet tarihe karıştı.
2) Bu savaş Türkiye Selçukluları ile Moğollar arsındaki tampon bölgenin kalkmasına neden oldu.
3) Moğollar ile Anadolu Selçuklu devleti arasındaki tampon devletin yıkılması ile Anadolu, Moğol saldırısı ile karşı karşıya kaldı.
4) Harzemşahların yıkılması Moğollara Anadolu’nun kapılarını açtı.
5) Muhtemel bir Moğol tehlikesine karşı önlemler alarak şehirlerin surlarını güçlendirdi.
6) Kayı aşireti, Ankara’nın Karacadağ bölgesine yerleştiler.
7. Moğol tehlikesinin geldiği sırada Harzemşahlardan sonra Eyyubiler de ittifakı bozarak saldırıya geçtiler. Alaaddin Keykubat Eyyubileri mağlup etti.
8. Artukluların Harput kolu yıkıldı(1236).
9. Moğollar ile dostluk ilişkileri kurmaya çalıştı,Ögeday Han’a elçiler gönderdi.
10. Alaaddin Keykubat zehirlenerek öldürüldü.(1237)
NOT: Alaadin Keykubat Anadolu’da siyasi birliği tamamen sağladı ve devleti en geniş sınırlarına ulaştırdı. Anadolu Selçuklu Devleti’nin her bakımdan en parlak dönemidir Ayrıca Anadolu uluslar arası ticaret merkezi haline geldi.
TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN ZAYIFLAMASI VE MOĞOL İSTİLASI DÖNEMİ
II. GIYASEDDİN KEYHÜSREV(1237–1246)
Alaaddin Keykubat’ın ölümü ve II. Gıyasettin Keyhüsrev’in yetersizliği devletin zayıflamasına neden oldu.
II. Gıyaseddin Keyhüsrev değerli devlet adamları yerine kendisine iyi görünen kişileri görevlendirdi.
Devleti veziri Saadettin Köpek idare ediyordu.
Önemli Olaylar:
Entrikacı bir vezir olan Sadettin Köpek, neden olduğu olaylarla başarılı birçok devlet adamının idamına sebep oldu.
Baba İshak İsyanı (1240):
Nedenleri:
1) Moğolların önünden kaçan Türklerin ilk önce Doğu ve güneydoğu Anadolu’ya yerleştirilmeleri ile bölgede nüfusun artması, bunun ise huzursuzluk ve sıkıntılara neden olması.
2) Moğolların önünden kaçan Türkmenlerin sosyal ve ekonomik durumunun çok kötü olması
3) Türkmenlerin ticaret kervanlarına soymasına devletin sert tepki göstermesi ile bölgede huzursuzluğun iyice artması.
4) Türkmenlerin dini pekiyi bilmemeleri
Gelişimi: Baba İlyas adlı birisi peygamberlik iddiasıyla Türkmenleri etrafında topladı. Baba İlyas’ın halefi Baba İshak Baba-i İsyanını başlattı. .İsyancılar Adıyaman ve Maraş’ı ele geçirdiler ve isyan Sivas, Tokat ve Amasya’ya kadar genişledi.
Önemi ve Sonuçları:
1) Dini nitelik taşıyan bu isyan Baba İshak’ın öldürülmesi ile sona erdi.
2) İsyanların uzaması ülkeyi büyük bir buhrana itti. B u isyan devletin içte zayıflamasının önemli nedenlerinden biri oldu.
3) Bu isyanın güçlükle bastırılması Türkiye Selçuklu Devleti’nin eski kuvvetini kaybettiğini ortaya koydu.
4) Anadolu’yu işgalden çekinen Moğollar, bu isyandan cesaret aldılar. Durumu gören Moğollar Anadolu’yu işgale karar verdiler.
UYARI: Selçuklularda dini karakterli ilk isyandır. Bu açıdan Osmanlılardaki Şeyh Bedreddin isyanına benzemektedir.
Kösedağ Savaşı (1243): Nedenleri
1) Baba-i İsyanının Anadolu Selçuklu devletinin güçsüz olduğunu ortaya koyması ve Moğolları cesaretlendirmesi
2) Harzemşahlar devletinin yıkılması üzerine Moğollar ile Anadolu Selçuklu devleti arasındaki tampon bölgenin yıkılması
3) Moğolların Anadolu’yu ele geçirmek istemeleri
Ön Gelişme: Yassı Çemen Savaşı’ndan sonra Selçuklulardan çekinen Moğollar, devletin iç isyanlarda bile zorlanmasından cesaretlenerek Erzurum’u yağmaladılar. Selçukluların gücünü sınayan Moğollar istedikleri sonucu alınca Anadolu’ya Baycu komutasında bir ordu gönderdiler.
Savaş: Moğollar ile Sivas ile Erzincan arasında Kösedağ da yapılan savaşta, sayı üstünlüğüne rağmen iyi yönetilemeyen Selçuklu ordusu yenildi.
Sonuçları ve Önemi:
1) Anadolu Moğol istilası altına girmiş, yakılıp yıkılmıştır.
2) A.S.D. Moğollara bağlandı ve ağır vergilerle ezilmiştir.
3) Selçuklu Devleti parçalanma ve yıkılma sürecine girdi.
4) A.S.Sultanları Moğolların kuklası durumuna düşmüş, sık sık taht değişikliğine neden olmuştur.
5) Anadolu Türk birliği bozulmuş, çeşitli beylikler kurulmuştur.
6) Ticaret yollarının önemini kaybetmesi ve ürünlerin toplanamaması nedeniyle Anadolu’da kıtlık yaşandı.
7) Moğollar yarım yüzyıl Anadolu’yu sömürdüler.
8) Selçuklulara bağlı olan Ermeniler ve Trabzon Rum İmparatorluğu ayrılarak Moğollara bağlandılar.
9) Olumlu gelişmesi ise Moğolların önünden kaçan Türkmenlerin Anadolu’ya gelerek Anadolu’nun Türkleşmesini hızlandırmalarıdır. Orta Anadolu’daki Türkmenler batıya göç etmeye başladı. Böylece uclardaki ve kıyılardaki Türk nüfusu arttı.
Moğol hâkimiyetini kabul eden II. Gıyaseddin Keyhüsrev, 1246 yılında öldü.
ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ’NİN DAĞILMASI
Oğulları arasındaki taht kavgaları şiddetlendiği sırada Moğolların ve bazı Selçuklu devlet adamlarının desteği ile II. İzzettin Keykavus tahta çıktı. Ancak diğer kardeşleri Rükneddin Kılıç Arslan ve Alâeddin Keykûbat bunu kabul etmedi. Ülkedeki taht kavgaları yeniden başladı. Bunun üzerine Vezir Celâleddin Karatay ve bazı devlet adamları kardeşler arasında savaş çıkmasını ve Moğolların müdahalesini önlemek için harekete geçtiler. Varılan anlaşmaya göre ülkeyi üç kardeş aynı anda idare edecekti. II. İzzettin Keykâyus büyük sultan olacak, kardeşleri de ona tâbi olacaktı. Bu suretle üçlü ortak idare kurulmuş oldu (1249).
Moğollar Selçukluların tekrar birlik ve beraberliğini sağlayarak güçlenmesini istemedikleri için bu üçlü idareyi kabul ettiler. Bu yönetim, Vezir Celâleddin Karatay'ın üstün kişiliği ve ileri görüşlülüğü sayesinde beş yıl sürdü.
Vezir Celâleddin Karatay ve şehzadelerden II. Alâeddin Keykûbat'in ölmeleri üzerine üçlü idare sistemi bozuldu. Ülke iki kardeşe kaldı. Ancak iki kardeş yeniden taht mücadelesine girişti.
Bu dönemde Moğol desteğiyle bazı devlet adamları ön plâna çıktı. Bunlardan en meşhuru Muineddin Süleyman Pervane'dir. Muineddin Süleyman, Moğol desteğiyle vezirliğe getirildi. Daha sonra yeteneği ile Selçuklu Devleti'ne kesin olarak egemen oldu. Bir süre sonra Moğollarla anlaşarak IV. Rükneddin Kılıç Arslan'ı öldürttü (1266) ve III. Gıyaseddin Keyhüsrev'i tahta çıkardı. Sultanın çocuk yaşta olmasından yararlanarak ülkeyi tek başına yönetti.
Muineddin Süleyman Pervane bir taraftan Moğollarla iyi geçinirken diğer taraftan da Anadolu'daki Moğol hâkimiyetine son verebilmek için, Moğolları Ayn-ı Câlud Savaşı'nda yenen Memlûk Sultanı Baybars'tan yardım istedi.
1277 yılında Anadolu'ya giren Sultan Baybars, Elbistan Ovası'nda Moğolları mağlûp ederek Kayseri'ye kadar geldi. Selçuklu tahtına oturarak adına hutbe okuttu. Moğollardan çekinen Pervane ve diğer Türk beyleri Baybars'a gerekli desteği sağlamadılar. Bir süre Kayseri'de kalan Baybars ülkesine geri döndü.
Baybars'ın Anadolu'ya çağrılmasına çok kızan İlhanlı Hükümdarı Abaka Han büyük bir orduyla Anadolu'ya girdi. Halka ağır işkenceler ve zulümler yaptı. Muineddin Süleyman Pervane'yi, Baybars'ı Anadolu'ya davet etmekten sorumlu tutarak öldürttü.
Baybars'ın Anadolu'dan ayrılmasından sonra Moğollar Anadolu'yu fiilen işgal ettiler (1277). Bu dönemde Moğol baskısını ve zulmünü biraz olsun hafifleten, III. Gıyaseddin Keyhüsrev'in veziri Fahrettin Ali (Sahip Ata) oldu. Makam hırsı olmayan bu değerli devlet adamına Moğollar da saygı duyuyordu. Anadolu'nun pek çok yerinde yaptırdığı hayır kurumları ve halka yaptığı bağışlar yüzünden ata (baba) unvanını kazandı. Bundan dolayı da Sahip Ata diye anıldı.
Muineddin Süleyman Pervane'nin öldürülmesinden sonra Moğollar Anadolu'daki baskılarım daha da artırdılar. Tahta çıkardıkları kukla sultanlarla Anadolu'yu yönettiler. Bu arada Anadolu'da Moğollara karşı zaman zaman ayaklanmalar da oldu.
Bunların en önemlisi Karamanoğlu Mehmet Beyin ayaklanmasıdır. Pek çok Türkmenin desteğini alan Mehmet Bey, Konya'yı zaptederek II. İzzettin Keykâvus'un oğlu Siyavuş (Cimri)'u tahta oturttu. Kendisi de vezir oldu. Fakat Moğollar; Karamanoğlu Mehmet Beyi öldürerek ayaklanmayı sert bir şekilde bastırdılar. Daha sonra yakalanan Siyavuş, sultanın huzuruna çıkarıldı. Selçuklu sultanı II.Giyaseddin Siyavuş'u öldürttü.
Moğollar, 1281 yılında Selçuklu ülkesini III. Gıyaseddin Keyhüsrev ve II. Mesut arasında paylaştırdılar. III. Gıyaseddin Keyhüsrev ölünce II. Mesut tek başına sultan oldu. Onun döneminde Anadolu, Moğolların bir eyaleti durumuna geldi.
Moğollar bir müddet sonra II. Mesut'u tahttan indirerek yerine III. Alâeddin Keykûbat'ı getirdiler. Ancak, onun zamanında Anadolu'da çıkan ayaklanmalar nedeniyle Moğol baskısı daha da arttı.
II. Mesut İlhanlı hükümdarı Gazan Han tarafından yeniden tahta çıkarıldı. Onun ölümünden sonra Anadolu Selçuklu tahtına hiç bir hükümdar çıkmadı. Böylece Anadolu Selçuklu Devleti yıkıldı (1308). Moğollar, İlhanlı Devleti'nin yıkılmasına kadar Anadolu'yu merkezden gönderdikleri valiler yoluyla idare ettiler.
ÖZETLE
Gıyasettin’den sonra aşağıdaki önemli olaylar yaşandı:
Selçuklu sultanları Moğolların kuklası haline geldiler.
Anadolu halkı Moğol vergileri altında ezildi.
Selçuklu şehzadeleri arasında şiddetli taht kavgaları oldu. Merkezi otorite giderek zayıfladı.
Anadolu Türk Beyleri, Moğol baskısından dolayı Mısır'daki Memlüklü Sultanı Baybars'tan yardım istediler. Baybars bir Moğol ordusunu yenilgiye uğrattı. Ancak daha fazla destek görmeyince ülkesine döndü.
Moğol baskısının şiddetlenmesi üzerine Anadolu Türk beyleri Moğol baskısının uzak olduğu yerlerde bağımsız beylikler kurmaya başladılar.
Hükümdar II. Mesut ölünce devlet sona erdi (1308).
Anadolu Selçuklu Devleti’nin Türk Tarihindeki Rolü
1. Malazgirt Zaferi'nin hemen ardından Anadolu'ya yerleşmeye başlayan binlerce Türkmeni bir siyasî çatı etrafında birleştirerek Anadolu'da Türk birliğini sağlayan Anadolu Selçukluları oldu.
2. Anadolu Selçukluları Türk dilini, sanatını, gelenek ve göreneklerini İslâmî değerlerle yoğurarak bu yeni coğrafyaya kendi damgalarını vurdular.
3. Anadolu Selçukluları, Bizans ve Haçlı orduları ile mücadele ederek İslâm dünyasını ve Anadolu'yu Bizans ve Haçlı tehlikesine karşı korudular.
4. Haçlı seferleri sırasında tahrip edilen şehir ve kasabaları yeniden imar ederek Türk kültürünün gelişmesini ve devamlılığını sağladılar.
Büyük Türk Devletleri - Anadolu Selçukluları
