Cümle Nedir? Cümlenin Çeşitleri ve Ögeleri - Sayfa 2

CÜMLENİN ÖĞELERİ

Bir duygu ya da düşünceyi tam olarak anlatan sözcük ya da sözcük gruplarına cümle denir. Cümlede özne ve yüklem temel öğeler; nesne, zarf tümleci ve dolaylı tümleç yardımcı öğelerdir.

• Bir cümleyi öğelerine ayırırken öncelikle yüklem bulunur, daha sonra yükleme sorular sorularak diğer öğelere ulaşılır.
• Yüklemden hemen sonra özne bulunmalıdır.
• Tamlamalar, deyimler, ikilemeler, yardımcı fiil ile yapılmış birleşik fiiller gibi öbekler ayrılamaz, tek öğe olarak kabul edilirler.
• Devrik cümleler kurallı hale getirilerek; soru cümleleri cevap cümleleri haline getirilerek öğeler daha açık bir şekilde görülürler.
• Bağlaçlar, ünlem ve hitaplar bir kelime grubunun içinde yer almıyorsa cümlenin öğesi sayılmaz.

YÜKLEM

Cümlede yargı bildiren çelimli öğeye denir. Bir cümle sadece yüklemden oluşabilir. Yüklemsiz cümle olmaz.
Ör:

• Yarın okula geliyorum.
• Olayı duyunca küplere bindi.
• Avludaki demir, meğer sokak kapısının anahtarıymış.
• Sonbaharın kışa döndüğü, esintili, az güneşli bir gündü.

ÖZNE

Cümlede işi yapandır. "kim ve ne" soruları ile bulunur.
Ör:

• Öğretmen soruyu bana sordu. (kim sordu?)
• Bahçede çiçekler açmıştı. (açan ne?)

Gizli Özne:
Bazen cümlede özne açıkça olmaz, biz yüklemdeki kişi ekinden işi yapanı biliriz. Bu özneye “gizli özne" denir.
Ör: Bu kitabı ona verdim. (Kim verdi? -Ben verdim)
Not: edilgen çatılı cümlelerin öznesi yoktur.
Ör:

• Cam kırıldı. (kıran kim? -belli değil)

Sözde Özne:
Edilgen çatılı cümlelerde özneymiş gibi görülen ama aslında belirtisiz nesne olan sözcüklere sözde özne denir.
Ör:

• Ferit dün orada görülmüş.

Örtülü Özne:
Edilgen çatılı cümlelerde özne olmaz fakat “tarafından, etkisiyle, -ce” gibi sözcük ve ekler ile cümlede özne de verilebilir. Bu yolla cümleye eklenmiş öznelere örtülü özne denir.
Ör:

• Kütüphane öğrenciler tarafından temizlendi.
• Ödevler öğretmence verildi.

NESNE (Düz Tümleç)

Bir cümlede işten etkilenen varlık, kişi ya da kavramdır.
1- Belirtili Nesne: İsmin "-i” halindedir. "neyi, kimi" soruları sorularak bulunur.
Ör:

• Ben arabayı yıkadım.

2- Belirtisiz Nesne: İsmin yalın halindedir. "ne, kim” soruları sorularak bulunur.
Ör:

• Ben araba yıkadım.

Not: Sorulan soruları aynı olduğu için özne ve nesne çoğu zaman karıştırılır. Unutmamak gerekir ki, özne işi yapandır, nesne işten etkilenendir. Aşağıda aynı sözcükler farklı cümlelerde özne ve nesne olarak kullanılmıştır.
Ör:

• Teyzesi kazak ördü.
• Ben teyzesini yolda gördüm.
• Araba saatte 180 km hız yapıyor.
• Komşumuz yeni bir araba aldı.

DOLAYLI TÜMLEÇ (Yer Tamlayıcısı)

Yüklemin bulunduğu, yöneldiği ve çıktığı yeri gösterir. İsmin "-e, -de,-den” hal eklerini alan sözcükler dolaylı tümleç olurlar. "kime, kimde, kimden, neye, nede, neyden, nereye, nerede, nereden” gibi sorularla bulunur.
Ör:

• Elindeki kitap ve defterleri bana verdi.
• Evden elma ve kiraz getirdiler.
• Pazardan iki kilo erik almış babam.

Not: Her “-e,-de,-den” eki alan sözcük dolaylı tümleç değildir. Dolaylı tümleç olmak için bir “yer-mekan” kavramına ihtiyaç vardır. Bu sözcükler "zaman ve neden” anlamı gibi anlamla r taşırlarsa zarf tümleci olurlar.
Ör:

• İşte bu evlerin hepsi kağıttan yapılmış
• Sizinle yaza görüşürüz.
• Seninle gelmeyi yürekten istiyorum.

ZARF TÜMLECİ

Yüklemi zaman, durum, miktar, yön, koşul gibi yönlerden tamamlayan sözcüklerdir. Ne zaman, nasıl, ne kadar, nereye doğru, nere, niçin, hangi şartla, neden, ne ile, kim ile” gibi sorular zarf tümlecini buldurur.
Ör:

• Hava kararmadan köye inmeliyiz.
• Aldığı notlar şaşılacak kadar iyiydi.
• Zamanımız kalırsa bir örnek daha çözeriz.

Not: Yön bildiren “aşağı, yukarı, ileri, geri” gibi sözcükler ismin “-e,-de,-den” hal eklerini alırlarsa dolaylı tümleç olurlar, almazlarsa zarf tümleci olurlar.
Ör:

• Yukarıya yeni bir anten takmışlar. (Dolaylı Tümleç)
• Yukarı yeni bir anten takmışlar (Zarf Tümleci)

ARASÖZ

Cümleyi söylerken araya sıkıştırılan, bazen bir öğenin açıklayıcısı, bazen cümle dışı unsur olan söz ya da söz gruplarına arasöz denir.
Ör:

• Seni hiçbir zaman, emin ol, unutmayacağım. (ara söz) Yürüyorum ama yoruldum. (bağlaç)
• Anne, bana yemek yapar mısın? (hitap-seslenme)
• Eyvah! Yine geliyorlar... (ünlem)

Not: Yukarıdaki arasözler cümlenin bir öğesi sayılmaz; ancak bir öğenin açıklayıcısı olan arasözler açıkladığı öğeden sayılırlar.
Ör:

• Eve, yıllarımızın geçtiği o yere, gittim.

CÜMLE VURGUSU

Cümlede asıl anlatılmak istenen öğe vurgulanır. Vurgulanan öğe yüklemden hemen önce gelir.
Ör:

• O beni hep burada bekler. (Dol. tümleç vurgulanmıştır.)
• O burada hep beni bekler. (Bli. nesne vurgulanmıştır.)

Not: Kelime vurgusu ise genellikle son hecededir.
Ör:
güçlü Aydın

FİİLEDE ÇATI

Bir çekimli fiilin özneye ve nesneye göre aldığı duruma çatı denir. Çatı iki ana bölüme ayrılır.

NESNESİNE GÖRE ÇATI (NESNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ)

1 - Geçişli Çatı:
Nesne alabilirler. “Neyi, kimi” sorularına cevap verebilirler. Önlerine “onu” sözcüğü getirilebilir.
Ör:

• Etrafı görebilmek için ışığı yaktı.
• Bahçedeki kurumuş ağaçları kestiler.

Not: Bir fiil “neyi, kimi” sorularına cevap verebiliyorsa; fakat bu soruların cevabı cümlede yoksa, yine de geçişlidir.
Ör:

• Ben aldım. (neyi aldım? -kalemi, taşı, parayı..)

2 - Geçişsiz Çatı:
Nesne alamazlar. “Neyi, kimi” sorularına cevap veremezler. Önlerine “onu” sözcüğü getirilemez.
Ör:

• Bahçede saatlerdir dolaşıyordu.
• Bu sabah komşunun köpeği çok havladı.

Not: Kimi sözcükler bulunduğu cümleye göre geçişli ya da geçişsiz olabilir.
Ör:

• O kadar yolu yayan mı gittin? (geçişli)
• Okula hep bu yoldan gittin. (geçişsiz)

3 - Oldurgan Çatı:
Geçişsiz bir fiile “-dır, -r, -t” ekleri getirilerek geçişli hale getirilmesi ile yapılır.
Ör:
düşmek-düşürmek ağlamak-ağlatmak gülmek-güldürmek

4 - Ettirgen Çatı:
Zaten geçişli bir fiile “-dır, -r, -t” ekleri getirilerek bir daha geçişli hale getirilmesi ile yapılır.
Ör:
temizlemek-temizletmek yakmak-yaktırmak duymak-duyurmak

ÖZNESİNE GÖRE ÇATI (ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ)

1 - Etken Çatı:
Öznesi belli olan cümleler etken çatılı cümlelerdir.
Ör:

• Çocuklar evcilik oynuyorlar. (özne: çocuklar)
• Mehmet bu akşam geldi. (özne: Mehmet)

Not: Gizli öznesi olan cümleler de etken çatılıdır.
Ör:

• Yağmurlu günlerde uyurdum. (gizli özne: ben)

2 - Edilgen Çatı:
Öznesi belli olmayan cümleler edilgen çatılı cümlelerdir. "-l,-n” ekleri ile yapılır.
Ör:

• Masa temizlendi. (kimin temizlediği belli değil)
• Cam kırılmış. (kimin kırdığı belli değil)

Not: Bir cümlede sözde özne varsa, o cümlenin çatısı yine de edilgendir.
Ör:

• Masalar bir güzel temizlenmişler. (Sözde özne: masalar)
• Resim, hoca tarafından beğenildi. (örtülü özne: hoca)

Not: Edilgen fiiller her zaman geçişsizdir.

3 - Dönüşlü Çatı:
özne yaptığı işi kendi üzerinde yapıyorsa cümle dönüşlü çatıdır. "-l,-n” ekleri ile yapılır.
Ör:

• Tarağı eline alıp bir güzel tarandı.
• Hasan bu olaydan çok sıkıldı.

Not: “-l.-n” ekleri hem edilgen çatıda hem de dönüşlü çatıda vardır, bunlar karıştırılmamalıdır.
Ör:

• Adam yatmadan önce yıkandı. (dönüşlü çatı)
• Evin bütün halıları yıkandı. (edilgen çatı)

4 - İşteş Çatı:
En az iki özne tarafından karşılıklı ya da birlikte yapılan fiillerin çatısıdır. Mutlakla "-ş” eki almalıdır. Ör: Yolda karşılaşınca selamlaşırlardı. (karşılıklı)
Kuzular otların arasında meleşiyorlar. (birlikte)
Not: her "-ş” eki alan fiil işteş değildir.
Ör:

• Adam genç yaşta dünyayı dolaştı. (işteş değil)

Not: Bazı sözcükler kelimelerinin köklerindeki "-ş” eki dolayısıyla yapıca değil, anlamca işteştir. (barış-, savaş-, güreş-, üleş-)
Not: İsim cümlelerinde çatı aranmaz.