Birleşik Sözcük (Birleşik Kelime)
VIP VIP Üye
Birleşik Kelime (Sözcük)
İki farklı sözcüğün bir araya gelerek kendi anlamlarından az çok farklı bir anlam oluşturacak biçimde kaynaşmasıyla oluşan sözcüklerdir.
Sponsorlu Bağlantılar
Bu kaynaşma sırasında sözcüklerin her ikisi anlamını kaybedebilir.
“Bahçeden çok güzel hanımeli kokusu geliyordu.”
Sözcüklerden sadece biri anlamını kaybetmiş olabilir.
“Yeryüzü yemyeşil olmuştu yine.”
Sözcüklerden hiçbiri anlamını tam olarak kaybetmemiş olabilir.
“Bu kış yeni bir ayakkabı almam gerek.”
* * *
Bileşik sözcükler yapılışlarına göre değişik özellikler gösterir.
Bunları şu şekilde gruplandırabiliriz.
a. İsim Tamlaması Yoluyla
“Komşunun çocuğu kuşpalazına yakalanmış.”
“Onlar düğünden sonra balayına gidecekler.”
“Üzerinde camgöbeği renginde bir kazak vardı.”
“Bahçenin bir köşesine aslanağzı ekmişlerdi.”
cümlelerinde altı çizili bileşik sözcükler isim tamlaması yoluyla oluşmuştur. Sözcükleri ayrı düşündüğümüzde bu, açık olarak anlaşılır.
Bazen bu yolla oluşan isimlerin – özellikle yer isimleri – sonunda iyelik ekinin düştüğü görülür.
“Edirnekapısı -> Edirnekapı”
“Kadıköyü -> Kadıköy”
sözcüklerinde altı çizili eklerin düştüğünü görüyoruz.
b. Sıfat Tamlaması Yoluyla
“O ne açıkgöz adamdır bilsen.”
“Buradan Acıgöl’e gidebilir miyiz?”
“Buralarda eskiden çok sivrisinek olurdu.”
“Bu mevsim tam karatavuk avlama mevsimidir.”
cümlelerinde altı çizili bileşik sözcükler sıfat tamlamalarının kalıplaşmasıyla oluşmuştur.
c. İyelik Ekinin Kaynaştırması Yoluyla
“Burası bağrıyanık insanların diyarıdır.”
“Çocukları fazla başıboş bırakmamalıyız.”
“O sütübozuk adama güvenir miyim hiç?”
cümlelerindeki altı çizili sözcüklerde, birinci sözcük isim, ikinci sözcük sıfat özelliği gösteriyor ve isim olan sözcük iyelik eki almıştır.
d. İki Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla
“Odaya yeni bir çekyat alalım.”
“Bu denizlerde gelgit olayı pek görülmez.”
“Ekinler biçerdöverlerle biçilip ambarlara doldurulurdu.”
“Onunla uyurgezer diye dalga geçerlerdi.”
cümlelerinde her iki sözcük de çekimlidir. Birleşerek kendi anlamlarından farklı bir anlam ifade etmişler, ya da tür değişikliğine uğrayıp ad ve sıfat görevinde sözcükler oluşturmuşlardır.
e. Bir İsimle Bir Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla
“Onun gibi mirasyedi birinden, başka ne beklenir.”
“Yeni bir ateşkes imzalanacakmış.”
“Bu lokantada imambayıldı güzel yapılır.”
cümlelerinde altı çizili sözcüklerin birincisi isim, ikincisi çekimli bir fiildir. Sözcükleri gerçek anlamlarında düşündüğümüzde bunların bir cümle özelliği gösterdiğini söyleyebiliriz.
f. İsim ve Fiilimsinin Kaynaşması Yoluyla
“Bu bölgede günebakan yetişmiyormuş.”
“Ahmet karakaçanın sırtına binmiş gidiyordu.”
“Böyle oyunbozanlık edersen seninle geçinemeyiz.”
“Bu limana bir dalgakıran yapmak lazım.”
“Onun gibi çöpçatan birini görmedim, doğrusu.”
cümlelerinde birincisi isim soylu sözcük, ikincisi sıfat-fiil olan bu sözcüklerden bir bileşik sözcük meydana gelmiştir.
Bunlardan başka yollarla da bileşik sözcük oluşturulabilir. Önemli olan iki ayrı sözcüğün kaynaştığını anlayabilmektir.
Bileşik sözcüklerin kimileri oluşurken ses kaybı olabilir.
“Pazartesi günü size geleceğim.”
cümlesindeki sözcüğün oluşmasına bakalım.
Pazar – ertesi -> Pazartesi
Görüldüğü gibi “er” hecesi düşmüştür.
Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda ise iki ayrı sözcüğün varlığı bile hissedilemez.
sütlü aş -> sütlaç
ne asıl -> nasıl
bu öyle -> böyle
Birden fazla(genellikle iki) kelimenin tek kavramı karşılamak için birleştirilmesiyle oluşmuş kelimelerdir. Dildeki yeni kavram ihtiyacını karşılamak için başvurulan yöntemlerden biri de kelime birleştirmekti. Birleşik kelimelerin bir kısmı bitişik, bir kısmı da ayrı yazılır.
Ayrı ve bitişik yazımı belirleyen temel kural iki duruma dayanır:
- Birleşen kelimeler birleşme sonucu ses kazanmış veya kaybetmişse yazım bitişik, kelimeler ses sayılarını korursa ayrıdır: kaybetmek, kaydetmek, zannetmek, hissetmek, emretmek; fark etmek, sevk etmek, sarf etmek, arz etmek, toz olmak, yardım etmek, ...
- Birleşik kelime, kendisini oluşturan kelimelerin birlikte oluşturduğu yeni bir kavramı anlatıyorsa yazım bitişik, kelimeler bir türün alt türünü karşılıyorsa ayrıdır. Buna göre bitişik yazıma sahip birleşik kelimeyi oluşturan kelimelerin anlamından hareketle birleşik kelimenin anlamına ulaşmak çoğu zaman mümkün olmamaktadır. Ayrı yazıma sahip birleşik kelimede ise anlattığınız kavram bellidir: danaburnu(böcek), kedigözü(lamba), dilberdudağı(tath), ayşekadın(fasulye), beştaş(oyun), camgöbeği(renk), çekyat, gökdelen, külbastı, okuryazar, ayaküstü, Eskişehir, kuzeydoğu, başrol, aşevi, gayrimenkul; çalı kuşu, çiğ köfte, köpek balığı, kara yolu, meyve suyu, Çoban Yıldızı, çağ dışı, yurt içi, el ele, .
Son düzenleyen Safi; 15 Ekim 2016 23:32
Esqi qulağı qesiqlerden qim qaldı
