Türkiye'nin Gölleri - Tuz Gölü

İç Anadolu'da Tehlikeli Oluşumlar

Son yıllarda Tuz gölünün güneyindeki platoda obruk oluşumu ve tavan çökmelerine dayalı hareketler hızlanmış görünüyor. Bu çökmelerin yerleşim yerlerine çok yakın gelişmesi çevre halkında endişe yaratıyor.

Özellikle 2007 ve 2008 yıllarında yağış azlığına dayalı kuraklık ve sulu tarım yapılan kesimlerde yeraltı suyu kullanımının artması, sulama amaçlı açılan kuyu sayısındaki artış, Obruk platosundaki yeraltı su seviyesinde alçalmayı tetikledi. Kireçtaşını eriterek büyük dehlizler ve yeraltı galerileri oluşturan suyun çekilmesi, boşlukların doğmasına ve dolayısıyla kuraklığın da artışına dayalı yeni çökmelere, yeni obruk oluşumlarına neden oldu.

2008 içerisinde, Konya'ya bağlı Karapınar çevresinde beş yeni obruk daha görüldü örneğin. Bunlardan biri de İnoba köyüne 100 metre mesafede ortaya çıkan obruk. 25 metre çapında ve 35 metre derinliğindeki bu oluşumla birlikte Karapınar'daki sayı 15'e yükseldi. Bu çökmelerin yerleşim yerlerine çok yakın gelişmesi, çevre halkını kaygılandırıyor doğal olarak. Peki neden özellikle Tuz gölü ve civarında bu oluşumlara rastlanıyor? "Obruk" kelimesi obrumak mastarından Çağatayca "öprük"ten gelir; bu da çukurları olan, engebeli yer anlamı taşır. Bir diğer görüşe göre Tatarcada "obmak" kökünden geldiği; oyulmak, çukur hâlinde açılmak anlamında kullanıldığı belirtilir.

Obrukları, karstik platolarda yeraltındaki kalkerin eriyerek çözünmesiyle yeraltı mağara sistemlerinin tavan kısımlarının çökmesi sonucu meydana gelmiş, geniş baca veya doğal kuyu görünümündeki derin, dairevi veya elips görünümünde çukur şekiller olarak tanımlamak mümkün. Çapları genelde 250-300 metre, derinlikleri ise 25 metreden fazladır. Bir kısmı yeraltı suyu bağlantısına dayalı drenajla ilişkisi kalmadığında kuru olabilir, ancak bazılarının içlerinde birer göl de bulunabilir. Bunlara da "sulu obruk" denir. İçlerindeki göle de "karstik göl" ya da "obruk gölü" ismi verilir. Özellikle yeraltı suları ile beslenmelerinden dolayı suları tatlıdır.

Türkiye'de genellikle Tuz gölü güneyinde, yaklaşık 4.000 km2 genişliğindeki Obruk platosu üzerinde oluşmuş ve gelişmiş obrukların varlığı bilinir. Burada yayılış bakımından yoğunluk hayli fazladır. Sahada "Obruk" isimli bir köy, hatta tarihi kalıntılarıyla eski İpek Yolu ticaret güzergâhı üzerinde kurulmuş "Obruk" adlı bir han da yer alır. Konya ve Aksaray arasında uzanan plato üzerindekiler dışında, örneğin Kırşehir, Mersin ve Kastamonu'da da obruklara, hatta yakınlarında kurulmuş aynı isimle anılan köylere rastlanır. Kırşehir'in Mucur ilçesi batısındaki obruk, Mersin'deki "Cennet ve Cehennem" adlı obruklar ve Kastamonu'nun güneyindekiler bunlara örnek olarak gösterilebilir.

Obruklar, oluşumları itibariyle subatanlar (düdenler), karstik doğal kuyularla veya mağara bacaları ile karıştırılabilir. O nedenle, öncelikle karstlaşma şartlarına bakıldığında bir sahada erimeli tortul kayaçların (kalker, dolomit, jips, kayatuzu) varlığı, bunların tabaka kalınlıklarının fazla, yoğun ve saf olması, derine doğru bu tortulların kalınlığının fazla olması ve geniş yayılış alanının bulunması gerekir. Obruk platosunda neojen göl kalkerlerinin bulunması, yoğun, saf ve formasyon kalınlığının 350-400 metre arasında olması, kalker tabakalarının kalınlığının 10-15 cm olması, eriyebilir niteliğinin varlığı ve son olarak hemen hemen Tuz gölü güneyindeki sahada karstlaşmaya uygun oldukça geniş yayılış alanının varlığı nedeniyle burada plato tipi bir karst gelişmiş ve saha deşilmiştir. Bazı obruklar fayları ya da dislokasyon hatlarını takip etmeleri nedeniyle bir diziliş sunar.

Konya havzasından kuzeydeki Tuz gölü havzasına doğru hidrolik yönden bir yeraltı drenajı söz konusudur. Komşu iki havzada da zaman içinde beslenme şartlarına dayalı olarak yüzey ve yeraltı sularında seviye alçalıp, yükselmeleri olur. Bu nedenle, plato üzerindeki obruk göllerinde su seviyesi sabit olmayıp, yukarıda sayılan bazı faktörlere bağlı olarak alçalıp yükselebilir. Bileşik kaplar örneğindeki gibi, obruk gölleri yeraltı suyu seviyesini işaret eder. Ancak obruk göllerinde su seviyesi doğal ve insan etkilerine bağlı olaylar sonucuna dayanarak farklılık sunabilir. Bu olaylar iklimde görülen değişmeler, yeraltında meydana gelen göçmeler, yüzeyden çökmeler, yeraltı akarsu şebekesinde oluşan değişim, yeraltı suyu akışını etkileyen havza tabanındaki alçalmalardır. Kızören obruğunun derinliği 171 m'dir. Bunun 145 m'lik kısmı su ile doludur ve çapı da 228 m'dir. Bunu 125 m derinlik ile Çıralı ve 104 m derinlik ile Meyil obruğu izler.

Konya ovası yükseltisi 1.000 metrelerdedir. Obruk platosu kuzeyindeki Tuz gölünün deniz seviyesinden yüksekliği ise 905 m'dir. Kızören-Meyil-Karain-Çıralı obruk göllerinin birbiri ile hidrolojik yönden bağlantılı oldukları düşünülürse, buradaki yeraltı sularının akışı güneyden kuzeye doğru olduğu görülür. Konya'da Tuz gölü güneyindeki platoda oluşmuş ve oluşmakta olan yeni obrukların gelişimi, yeraltı drenajına dayalı tavan çökmeleri sürüyor.

Bu nedenle özellikle Obruk platosu üzerinde bulunan yerleşim birimlerinde ve çevrelerinde meydana gelecek yüzey çatlaklarına ve yeraltı galerinden gelebilecek seslere dikkat edilmesi, yeni gelişimlere dayalı galeri tavan dökmeleri öncesinde bazı köylerin ya da yerleşim birimlerinin tahliyesi gerekebilir. Bu konuda dikkatli davranılarak çevre halkının uyarılması lazım. Tüm bunlara dayanarak, son yıllar itibariyle İç Anadolu kapalı havzasının yeraltı suyu drenaj haritası ortaya çıkarılmalıdır.

Aksi takdirde, coğrafi terminolojimize yerleşmiş olan obruklar, çevre köylerine tatlı suları ile bir zamanlar hayat verip, tarımsal kullanım yönünden fayda sağlarken, hatta İç Anadolu bozkırlarında vahalar oluşturuyorken, kuraklık ve yeraltı suyunun düzensiz kullanımıyla deşilmiş ve yeni susuz kuru obrukların geliştiği bir plato yaratabilir.

Tuz Gölü

MsXLabs.org & Temel Britannica

Tuz Gölü, Van Gölü'nden sonra ülkemiz­deki ikinci büyük göldür. Dünyanın en tuzlu göllerinden biridir ve bu özelliği kıyılannda tuz üretimi yapılmasına olanak verir.İç Anadolu Bölgesi'nin orta kesiminde yer alan Tuz Gölü kuzeyde Haymana, güneyde Obruk ve batıda da Cihanbeyli yaylalarıyla çevrilmiş bir konumdadır. Doğuda yükselen eski bir kütle Tuz Gölü'nün içinde bulunduğu çanakla Kızılırmak vadisini birbirinden ayınr. Yaklaşık 1.500 km²'lik bir alanı kaplayan gölün deniz düzeyinden yüksekliği 905 metre­dir. Uzunluğu 80 km kadar olan Tuz Gölü'nün genişliği 48 kilometreyi bulur.

Doğu kıyısı boyunca kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanan bir kınk (fay) çizgisi geçen Tuz Gölü, eski jeolojik çağlarda oluşan kırılmalar ve çökmeler sonucunda ortaya çıkmış, tektonik kökenli bir göldür. Son jeolojik dönemin nemli ve serin geçen bir bölümünde daha geniş bir alan kaplayan Tuz Gölü'nün su düzeyi bugünkünden 100 metre daha yüksekti. Çevrede daha geniş bir alan kapladığını gösteren eski göl sekilerine rastla­nır. Batı kıyısı yakınındaki Acı Göl ve Tersishan Gölü gibi irili ufaklı su birikintileri eski göle ait kalıntılardır.

Tuz Gölü ilkçağda Tatta adıyla anılırdı. Daha sonra uzun bir süre kuzeydoğu kıyısı yakınındaki Şereflikoçhisar yerleşim merkezi­nin eski adıyla, Koçhisar Gölü olarak anıldı. Daha sonra Tuz Gölü dendi. Bunun başlıca nedeni, sularının bir litresinde 329 gr gibi çok yüksek oranda tuz bulunmasıdır. Gölün bu özelliği değerlendirilerek tuz elde etmek ama­cıyla kıyılarında tuzlalar kurulmuştur. Bun­lardan başlıcalar Kaldırım ve Yavşan tuzlalarıdır. Bu tuzlalarda gerçekleştirilen üretim ülkemizin tuz gereksinmesinin önemli bir bölümünü karşılar.

Yaklaşık 12.000 km²'lik bir alanın sularını toplayan Tuz Gölü kapalı bir havzadır. Bir gideğenle dışa akışı olmayan Tuz Gölü ülke­mizin en az yağış alan yörelerinden birinde yer alır. Göle dökülen en önemli akarsular Peçeneközü Deresi ile Melendiz Çayı'dır. Tuzlu ve jipsli arazilerden geçerek göle ulaşan bu akarsuların suları tuzludur. Tuz Gölü'nün dipten de bazı tuzlu yeraltı sularıyla beslendi­ği sanılmaktadır. Geniş bir alanı kaplamasına karşılık çok sığ bir göldür.

Tuz Gölü'nün en derin yeri yalnızca 2 metredir. Öteki kesimle­rindeki derinliği ancak santimetreyle ölçülebi­lir. Türkiye'nin oldukça kurak bir bölgesinde yer alması nedeniyle bu sığ gölde yazın çok yoğun buharlaşma görülür. Bu sırada doğu kesimindeki bir körfez dışında tümüyle kuru­yan gölün tabanında kalınlığı yer yer 30 santimetreyi bulan mevsimlik bir tuz katmanı oluşur. Eskiden gölün bu halini gören bazı yabancı gezginlerin buraya "Tuz Çölü" adını verdikleri bilinmektedir.

Tuz Gölü kıyılarının büyük bölümü batak­lık halindedir. Çevresi bozkırlardan oluşan Tuz Gölü kıyısında önemli bir yerleşme yeri­ne rastlanmaz. E-5 Karayolu gölün kuzeydo­ğu ve doğu kıyılarının yakınından geçer.

Tuz Gölü

MsXLabs.org & Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi

İç Anadolu'da, Türkiye'nin ikinci büyük gölü. Uzunluğu 90 km., en geniş yeri 35 km.dir. Deniz yüzünden 925 m. yükseklikte bulunan gölün yüzölçümü 1.500 km2'ye kadar çıkabilir; fakat çok sığdır (en çok birkaç metre). Eşmekaya, Dondurma ve İn sularıyla beslenir; bu havzada yer alan Melendiz Suyu göle ulaşamaz. Kışın göl çanağı tamamen suyla dolar; tuz birikmesi durur. Yazın ise ancak bazı yerlerinde su kalabilir; göl bir tuz çanağı hâline gelir. Göl dibinde birikmiş olan tuz tabakasının kalınlığı birkaç mm.den 30 cm.ye, bazı kesimlerdeyse 1-2 m.ye kadar ulaşabilir. Türkiye tuz gereksiniminin önemli bir bölümü bu gölden sağlanır.