SİNİR a.
1. Beyinle çeşitli organlar arasında karşılıklı haber iletişimini sağlayan beyazımsı kordon. (Bk. ansikl. böl. Fizyol.)
2. Tkz. Kas kirişi, kas bağı: Etin sinirlerini ayırmak.
3. Herhangi bir durum, bir olay karşısında duyulan öfke ya da ruhsal gerginlik: Sinirden sabaha kadar uyuyamadık. Sinirden gülmeye başlamak. Sinirlerine hâkim olmak, olamamak.
4. Tepkilerini denetleyebilme kendini tutabilme gücü: Sinirleri güçlü olmak. Sinirleri çok zayıf, hemen ağlıyor.
5. Bir kimsede saplantı derecesine varan bir özellik: Onda sinir var, günde üç kez yerleri siliyor.
6. Sinir kesilmek, bir şeye aşırı ölçüde sinirlenmek: Onun bu sözlerini duyunca tepeden tırnağa sinir kesilmişti. || Sinir olmak, sinirlenmek. || Sinir törpüsü, insanın sinirlerini, ruhsal durumunu olumsuz biçimde etkileyip yıpratan, zayıflatan şey: Bizimkisi meslek değil sinir törpüsü, bütün gün gerilim içinde yaşıyoruz. || Siniri oynamak, kızmak, öfkelenip sinirlenmek. || Siniri tutmak, kendini denetleyemez bir duruma düşmek ya da birdenbire çok sinirlenmek. || (Birinin) sinirine dokunmak, bir durum, bir olay, bir kimse sözkonusuysa, bir kimseyi sinirlendirmek: O yayvan yayvan konuşması sinirlerime dokunurdu. || Sinirleri bozulmak, sinirleri altüst olmak, ruhsal dengesi bozulmak; sinirlenmek. || Sinirleri ayakta olmak, çok öfkeli bir durumda bulunmak. || Sinirleri boşanmak, kendini tutamayarak gülmek, ağlamak ya da bağıağırmak. || Sinirleri gergin olmak, çok sinirlenmiş bir durumda bulunmasına karşın hiçbir tepki göstermemeye çalışmak ya da sinirlendirici bir olay çıkarsa hemen tepki gösterecek durumda olmak. || Sinirleri gevşemek, yatışmak, sinirli bir durumdan ferah, sakin bir duruma geçmek. || Sinirlerini bozmak, bir kimseyi kızdırmak, öfkelendirip sinirlendirmek: Bu anlamsız sözlerle sinirlerimi bozma.
—Anat. Bacak-kasık siniri, bel sinir ağından gelen ve uylukta cinsel organlara duyu sinirlerini sağlayan sinir.
—Biyol. Sinir boşluğu ya da kanalı, omurgalılarda merkez sinir sistemini, omur yaylarını, kafatasını vb. içeren boşluk. || Sinir plakı, sinir sisteminin ilk taslağı olarak ektodermin sırt kısmındaki kalınlaşma. || Sinir borusu, beyin-omurilik eksenini oluşturan, sinir plakı düzeyinde ektodermin invajinasyonuyla meydana gelen silindir biçimindeki oluşum.
—Böcbil. DAMAR’ın eşanlamlısı. || Kanat sinirleri ya da kanat damarları, böceklerde kanat zarına destek olarak onu gergin tutan damarların tümü.
—Cerr Sinir çıkarılması, vücudun bir bölgesindeki ya da bir organdaki bir sinirin, sinir grubunun, sinir ağının ya da sinir gangliyonun çıkartılması ya da kesilmesi.
—Dişç. cerr. Sinir alma, nekroz olmuş ya da kangrenleşmiş canlı diş özünü çıkarmak işlemi. (Eşanl. PÜLPEKTOMİ.) j| Siniri alınmış diş, canlı özü çıkarılmış diş.
—Nöroanat. Sinir dağılımı, anatomik bir bölgeye sinirlerin yayılma biçimi, (istemli sinir sisteminde olduğu gibi yaşatkan sinir sisteminde de duyumu sağlayan bir getirici sinir dağılımı ve devimsel ya da işlevsel kumandayı sağlayan [örneğin bazı salgı bezlerinin salgı salması] bir götürücü sinir dağılımı bulunur.)! Sinir ipliği, aksoplazma içindeki ince iplik. || Sinir kılıfı, bir kısım sinir liflerini sararak bir çevresel sinir demeti oluşturan zar. || Sinir lifçiği, nöronların hücre gövdesinden çıkan ince lif. || Sinir sistemi, yaşamsal işlevlerin kumanda ve eşgüdümünü ve duysal uyarıların alınmasını sağlayan sinir, gangliyon ve sinir merkezlerinin tümü. (Merkez ve otonom sinir sistemi olarak ikiye ayrılır.) [Bk. ansikl. böl. Karş. anat. ve Nöroanat ] || Sinir yolu, sinir liflerinin belli bir işlevi yerine getirirken sinir merkezleri ve çevre sinirler içinde aldıkları yol. || Çevre sinir sistemi, beyin ve omurilikten çıkan sinirlerin tümü. (Bir anlamda merkez sinir sistemine aittir, çünkü bu sinirlerin çekirdekleri nevraksta bulunur.) || Merkez sinir sistemi, beyin ve omurilikten oluşan sinir sistemi. || Otonom ya da vejetatif sinir sistemi, [VEJETATİF SİNİR SİSTEMİ'nin eşanlamlısı.]
—Nörobiyol. Sinir felci, bir nöronun ya da sinirsel yapının işlevsel etkinliğinin, kimyasal ya da fiziksel bir etkiyle (çeşitli travmalar, ısı, elektrik şoku) ortadan kalkması. || Sinir-kas bağlantısı, bir sinir ucu ile bir kas lifi arasında bulunan ve bu kas lifine sinir lifinin hareket emri vermesini sağlayan yapısal ve işlevsel farklılaşma. (Bk. ansikl. böl.) || Sinir-kiriş bağlantısı, bir kirişin gerginlik durumunu sinir merkezlerine bildiren öz duyumsal organ.
—Nörol. Sinir biyopsisi, bir teşhisi kesinleştirmek amacıyla mikroskop altında incelenmek üzere bir canlının çevre sinirlerinden parça alınmasını sağlayan cerrahi girişim.
—-Patol. Sinir hastalığı, sinir sistemi ile ilgili hastalıkların genel adı. || Sinir hastası, sinir hastalığına tutulmuş olan.
—Ted. Sinir ilacı, sinir sistemiyle ilgili hastalıkları tedavi için kullanılan yatıştırıcı ilaç.
♦ sıf. Hoşa gitmeyen, can sıkan, sinir bozucu: Ne sinir iş, yap yap bitmiyor. Sinir adam, bütün gün hiç durmadan konuştu.
—ANSİKL. Fizyol. Sinirler ya da sinir gövdeleri, sinirsel mesajları her iki yönde de iletebilen, birbirine bitişik sayısız lifin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Duyum (dokunma, sıcaklık, acı, basınç vb.) ve duyu (görme, işitme, koklama, denge duyusu) mesajları'na, çevresel bir alıcıdan merkezdeki bir istasyona (omurilik ya da beyin- sapı) iletilmekte olduklarından getirici mesajlar adı verilir. Çevreyle ilişkileri düzenleyen hareket mesajları ise omurilikten (ya da gözlerin, yüzün ve dilin hareketlerinde olduğu gibi beyinsapından) istemli de vinen çizgili kaslara gitmekte olduklarından götürücü mesajlar adını alırlar. Eylem potansiyelleri bir aksonun ucuna vardıklarında sinirsel aracıların (çizgili kaslarda asetilkolin) salıverilmesine neden olurlar. Dışsalgı bezleri, kan damarları ya da içor- ganların düz kaslarıyla ilgili diğer götürücü mesajlar yaşatkan (vejetatif) mesajlar adını alır.
Hareket ve duyu işlevlerinin tamamı, sinir liflerinin heterojen olduğu karma sinirlerde toplanmıştır: miyelinsiz lifler sinirsel mesajı sürekli ve oldukça düşük bir hızla (yaklaşık 1 m/s) iletirler. Bunlar özellikle ya sıcaklık, soğukluk ya da ağrı duyusu ile ya da yaşatkan uyanlarla ilgilidirler; miyelinli liflerinse çapı geniştir ve sinirsel uyarı .lif boyunca bir Ranvier boğumundan diğerine doğrudan atlamaktadır. Bu lifler uyarıyı çok hızlı (10 ila 50 m/s) ve sıçrayıcı bir biçimde iletirler. Karma sinirler duyum mesajlarını (ince dokunma duyusu ile kol ve bacakların konumu duyusu) ve hareket (istemli çizgili kaslar) mesajlarını aynı biçimde taşırlar.
Sinir liflerinin enerji ve yenilenme maddeleri iki kaynaktan gelir: en önemlisi yapı ve işlev moleküllerinin bireşimini sağlayan ve onları akson akımı içinde ileten nöronun hücre gövdesidir; İkincisi ise glia hücresiyle (Schvvann hücresi) gerçekleşen yerel alış-verişlerdir. Moleküller ters yönde de, yani çevreden hücre gövdesine doğru da hareket edebilir; buna ters yönde akson akımı adı verilir, işlevi ise he nüz tam olarak aydınlatılamamıştır.
—Karş. anat. Sinir sistemi birhücrelilerde (protistler) ve süngerlerde yoktur, ilk olarak, ne herhangi bir merkezi ne de belirli iletim yolları bulunmayan gevşek bir ağ halinde, knidlilerde ortaya çıkar. Gerçekten de bazı poliplerde ve daha belirgin olarak medüzlerde, ektodermin tabanında beden sinir sistemine, endodermin tabanın. heotonom sinir sistemine taslak halinde rastlanır Bu canlılarda ayrıca ritmik motor etkinlik (denizanalarında şemsiyenin kasılmasıyla yüzme) sağlayan kaba hareket merkezleri ve dokunaçların tabanındaki sinirsel hail ’vı oluşturan dev aksonlar bulunur. Yassısolucanlarda somatik sinir sistemi, baştaki duyu organlarına (basit gözler, dokunaçlar, duyargaiar) yakın beyinsi bir ön gangliyona ulaşan düz bir sistem halinde uzunlamasına kordonlardan ve birleşeklerden oluşur. Beyinci gangliyon, merkezdeki sinir lifini saran çekirdek çevresi dokuların meydana getirdiği bir “korteks" yapısındadır. Nöronlar özellikle tek kutupludur (omurgalıların omurilik gangliyonlarında olduğu gibi T biçiminde nöronlar) ve nevroglia hücreleri ortaya çıkar.
sinir sistemi
1. Ağız alt gangliyonu;
2. Ağız üst gangliyonu;
3. Beyinsi gangliyon;
4. içorgan gangliyonları;
5. Otosist;
6. Göz;
7. Kol gangliyonları;
8. Solungaç gangliyonları;
9. Mide gangliyonları;
10. Kol sinirleri;
11. ve 12. Ayak gangliyonları;
13. Yan üçgen;
14. Görme siniri
Yassısolucanlardaki bu düz tipten evrimle iki yol türer. Hiponöral denen birincisinde, yalnız karın tarafındaki sinir kordonları alıkonur. Beden yapıları halkalı olan (metamerli) hayvanlarda bu karın sinir zinciri, birbiriyle birleşeklerle ikişer ikişer bağlantılı bir dizi gangliyondan oluşur.
Ağız deliğinin öne ve aşağı doğru yer değiştirmesi, sırttaki beyinsi kütleyi karın gangliyonlarının ilk çiftine bağlayan "yutak çevresi halkası"nı yaratır. Bu alt yan sinir düzeni, başta yumuşakçalar, halkalı- solucanlar ve eklembacaklılar olmak üzere birincllağızlılar (protostomia) denilen tüm omurgasız canlılarda görülür. Nevroglia hücreleri, değişik kutuplu nöronların da ortaya çıktığı (bunlarda akson ve dendritler çekirdek çevresinden çıkar) gruplarda, yani üstün yapılı kabuklularda, böceklerde ve kafadanbacaklılarda daha belirgin bir çeşitlilik gösterir. Bu üç hayvan grubunda ayrıca ne duysal ne motor işlevi olan ve eklembacaklılarda “saplı cisimler”, kafadanbacaklılarda ise "dikey lop” adı verilen ve öğrenme sürecinde önemli bir işlevleri olduğu sanılan özel sinir merkezleri bulunur.
Epinörol denilen ikinci evrim yolu ikincilağızlılar (deuterostomia) grubuna, özellikle derisidikenliler ile torbalılara özgüdür Derisidikenlilerde, ikincil olarak edinilen bir ışınsal bakışım ve halkalar halinde bir sinir sistemi bu düzenlemeyi biraz gözden saklar ve yalnız bir sırt kordonu beyinsi gangliyonu arkaya doğru devam ettirir; yutak çevresi zinciri bulunmaz. Protokordalılarda, özellikle eklicelerle batrakta ve omurgalılarda, sırt kordonu oluk gibidir, omurilik adını alır. Sinir sisteminin ektoderm kökenli, içi dolu bir kordon şeklinde yerleştiği omurgasızların tersine, kor- dalılarda ektodermin sırt kısmında sinir plağı biçiminde bir kalınlaşma ve bunun önce oluklaşması ve daha sonra içi boş bir kanal şeklinde kapanması izlenir. Oyuk kısımlar beyin karıncıklarını ve omurilikteki ependim kanalını, kanal çeperi ise kalınlaşarak beynin çeşitli bölümlerini oluşturur.
Ön kesecik batrakta düz bir çizgi halinde kalır ve az kalınlaşırken, omurgalılarda önce üç, sonra beş keseciğe ayrılır ve hem karın hem sırt yüzünde bükülmeler gösterir. Tüm omurgalı sınıfları erişkin bir beyin (ansefal) taşır; bu beyinde (telansefal ve diansefai keseciklerinden oluşan) bir önbeyin, (metansefal keseciğinden oluşan) bir beyincik, bir beyinsapı ya da kıstak bölgesi ve bunların devamı olarak, iki kesecikten (ortabeyin ve miyelansefal) oluşan bir omurilik bulunur.
Tüm hayvanlarda, omurgalılarda beyin -omurilik sistemi denen bu bedensel (somatik) sinir sisteminden başka bir içorgan ya da otonom sinir sistemi vardır; bu sistem içorganları, özellikle ön sindirim kanalını yönetir ve bu nedenle solucanlarla eklembacaklılarda "ağız-mide" sinir sistemi adı da verilir. Omurgalılarda otonom sinir sistemi de kendi içinde sempatik ve parasempatik diye ikiye ayrılır. Sempatik sistemin hareket merkezleri omurganın iki yanındaki gangliyon zincirini oluşturur; parasempatik sinir sistemi öndeki birtakım kafa sinirleri (üçüz sinir, yüz siniri, dil-yutak siniri ve özellikle dört ayaklılarda akciğer -mide siniri adını alan vagus) ile arkadaki leğen sinir sisteminden oluşur. Solucanlarda beden sinir sisteminden hemen hemen bağımsız olan bu sinir sistemi, evrim boyunca yavaş yavaş onun denetimi altına girer ve bu da üstün yapılı denilen hayvanlarda (eklembacaklılar, kafadanbacak- Itlar ve özellikle omurgalılar) davranış etkinliklerinin eşgüdümünü artırır.
—Nöroanat. ilkel beyin keseciği üç keseciğe ayrılır: prozansefal ya da ön kesecik, mezansefal ya da orta kesecik ve rombansefal (artbeyin). Bunlar daha sonra beş keseciğe bölünür: telansefal, diansefai, mezansefal, metansefal ve miyelansefal. Telansefaldan beyin kabuğu, beyin yarımküreleri, büyük boz çekirdekler ve yan karıncıklar gelişir. Diansefaldan talamus, üçüncü karıncık ve talamus-altı çekirdekleri doğar. Mezansefaldan beyin sapları gelişir. Metansefaldan gelişen yapılar halka çıkıntı ve beyincik, meyelansefaldan gelişen ise soğaniliktir. Dördüncü karıncık rombansefal keseciğinden çıkar. Merkez ve yaşatkan sinir sistemlerinin liflerinin kökeni ve yolu birçok durumda özdeştir. Merkez sinir sistemi bozmadde (nöronların gövde kısmı) ile akmaddeden (nöronların aksonları) oluşur; bunların hepsi nevroglia denen bir destek dokusunun içinde bulunur. Merkez sinir sisteminin başlıca biçimsel ve işlevsel birimleri beyin, beyincik, beyin sapı ve omuriliktir. Çevre sinir sistemi akmaddeden oluşur. Yaşatkan (vejetatif) sinir sistemi getirici ve götürücü sinir liflerini içerdiği gibi hipotalamusun bazı bölgeleriyle beyin kabuğunun bazı alanlarını da içerir.
—Nörobiyol. Bir çizgili kas lifinde, oraya bağlı aksonun ucunda, birçok organit ve özellikle burada bireşimi yapılan kimyasal aracıyı (asetilkolin) içeren sinaps kesecikleri görülür. Burada daha kalın olan akson zarı bir sinapsöncesi kafes oluşturacak biçimde farklılaşmıştır.
Birkaç yüz angstromluk bir aralığın ötesinde kas zarı farklılaşarak sinapsaltı kıvrımları oluşturur. Eylem potansiyeli ulaştığı anda sinir ucuna kalsiyum girdiği kanıtlanmıştır. Kalsiyum, sinaps keseciklerinin içeriğinin boşaltılıp dışarı atılmasını (eksostoz) sağlayan kasılma sistemlerini harekete geçirir ve asetilkolin, sinaps yarığını geçerek, kas zarının üzerinde iyonofor denilen özel bir moleküldeki alıcılara tutunur. Asetilkolinin tutunması, iyonoforda bulunan ve katyonları geçirebilen kanalları açar ve o zaman sodyum ve potasyumun iyonofor içinde yayılması elektrik akımları doğurur. Ortaya bir elektrik potansiyeli çıkar: plak potansiyeli. Bu potansiyel kas kasılmasını sağlayan kas eylem potansiyelini yaratır. Böylece, bir eylem potansiyeli kas lifinin tek başına kasılmasını sağlar: buna sinir-kas iletimi denir.
Sinir-kas bağlantısı anomalisi, sinapsöncesi bölüme gelen sinirsel uyarının kası uyaramadığı bir sinir-kas iletimi bozukluğudur. (insan patolojisinde bu konuda en sık rastlanan hastalık miyastenidir.)
Kaynak: Büyük Larousse
Sinir Nedir?
