TERAZİ a. (fars. ferâzu’dan).
1. Büyüklükleri, özellikle kütleleri karşılaştırmaya yarayan aygıt. (Bk. ansikl. böl.)
2. Cambazların bir yere gerilmiş ip üzerinde yürürken dengeyi sağlamak için kullandıkları uzun ve ağır sırık.
3. Teraziye vurmak, bir durumu, bir olayı olumlu ve olumsuz yanlarını karşılaştırarak düşünmek.
—Esk. Terazii çerh, terazi-i felek, tefazi burcu. |j Terazii encüm, yıldızların yüksekliğini saptamaya yarayan alet. || Terazii kelam, arka arkaya gelen cümlelerde sözcüklerin uyuşum ve bakışımlılığı. || Terazii kıyamet, kıyamet gününde insanların sevap ve günahlarının tartılması. || Terazii nazm, nazım ölçüsü. || Terazii pulad -sencan, mızrak. || Terazii zer, güneş.
—Arabac. Terazi demiri, at arabalarında arka makası arabaya bağlayan demir çubuk.
—Balıkç. Ortasında ve iki ucunda birer halka bulunan, ortadaki halkasına kurşun, uçtaki halkalarına köstekli olta iğneleri takılmış madeni tel.
—Elekt. Elektrodinamik terazi, elektrodinamik etkilerin ağırlıklarla dengelendiği elektrodinamometre.
—inş. Terazisinde duvar yatağı, kagir bir duvar sırasında tümüyle yatay bir düzlemde yerleştirilmiş üst yatak. || Teraziye getirmek, bir inşaatta örgü sıralarını iynı düzleme getirmek.
—Jeofiz. Manyetik terazi, Yer manyetik alanının yatay ya da düşey bileşeninin, zamanda ya da uzayda göreli bir ölçümünü yapmaya yarayan alet. (Eşanl. VARYO- METRE.) || Yerçekimi terazisi, yerçekiminin yeğinliğini duyarlı bir biçimde ölçmeye yarayan alet.
—Kuyumc. Duyarlı terazi, sikkeler, mücevherler vb. için kullanılan küçük teraz).
—Mak. san. Terazi kol, merkezinden eklemli bir levyeden oluşan ye eklem dikeyine uygulanan kuvveti iki mekanizma arasında bölüştürmeye ya da bu iki mekanizmanın aynı anda çalışmasını önlemeye yarayan mekanik düzenek.
—Teknol. Terazi oku, uçlarına terazi kefeleri asılan, yatay bir eksen çevresinde hareketli ince uzun parça.
—ANSİKL. Basit terazi, cisimlerin ağırlıklarını, dolayısıyla kütlelerini ölçmeye yarayan bir alettir; temelde, terazi oku adı verilen rijit bir metal çubuktan oluşur; çubuğun üzerinde, enine yerleştirilmiş, bıçak denilen üç çelik prizma bulunur. Okun ortasında bulunan C bıçağının ayrıtı (bk. şekil) düşey bir sütunun üst bölümündeki akik ya da çelikten yatay bir düzleme dayanır; üç ayar vidası bu düzlemi yatay konuma getirmeyi sağlar. Öbür iki bıçak (C, ve C2) okun uçlarına yerleştirilmiştir; bunların ayrıtları üzerine, tartılacak cisimlerin ya da standart ağırlıkların yerleştirildiği iki kefe asılıdır. Oka bağlı uzun bir ibre, sütuna tespit edilmiş bir taksimat önünde hareket eder.
•
Terazi kuramı. Terazi oku, C bıçağının ayrıtının oluşturduğu yatay eksen çevresinde hareket eder Bir terazide etkiyen kuvvetler, okun, kefelerin, tartılacak cismin ve standart kütlelerin ağırlıklarıdır. Bu kuvvetler düşey doğrultudadır.
Kefeler çıkarıldığında, ok, G ağırlık merkezi, C ekseninin düşeyi üzerinde bulunacak biçimde belli bir denge konumu alır. Bu durumda ibre, taksimatın sıfır bölümünde durur Ok dengedeyken her üç bıçağın ayrıtlarının birbirine koşut olduğunu ve bunların aynı yatay düzlemde bulunduğunu varsayalım. Ayrıtların /, = CC, ve /2= CC2 uzunlukları okun kol uzunluklarıdır.
Kefeler yerlerine konduğunda, her bir kefe yatay bir eksen çevresinde hareket edebilen katı bir cisim oluşturur; kefeler ancak ağırlık merkezleri sırasıyla C, ve C2 ayrıtlarının düşey düzlemi içinde bulundukları zaman denge halindedir. O halde, konumlan ne olursa olsun, kafelere konan cisimlerin ağırlıkları ile kefelerin ağırlıklarının C, ve C2 noktalarına etkidiği düşünülebilir. Hareketli kafelerin yerleştirilme düzeni sayesinde kuvvetler daima aynı kaldıraç koluyla etkir. Okun denge koşullarını belirlemek için oku bir yönde dönmeye zorlayan kuvvetlerin, eksene göre momentleri toplamının, oku ters yönde dönmeye zorlayan kuvvetlerin momentleri toplamına eşit olduğunu belirtmek yeterlidir;
Kefelerin p, ve p2 ağırlıkları, kefeler boş oldukları zaman terazi sıfır konumuna gelecek biçimde ayarlanmıştır. Bunun için, (1)
eşitliğinin gerçekleşmesi gerekir P, ve P2 kefelere konan ağırlıkları gösterirse, ibrenin yeniden sıfıra gelmesi için
(2) (P^p^-tPü + p^ olmalıdır; (1) eşitliğiyle karşılaştırıldığında, bu eşitlik
(3) P,/, =şeklini alır.
Hassas terazilerde f, =/2 eşitliğini gerçekleştirme yoluna gidilir.
Terazi P, ve P2 ağırlıklarının eşit olup olmadığını belirlemeye olanak verir. Bir cismin P ağırlığı ile M kütlesi arasında, g yerçekimi ivmesini göstermek üzere, P=Mg bağıntısının bulunduğunu hatırlayalım. iki ağırlığın eşitliğinden, M,g=M2g bağıntısıyla kütlelerin eşitliği bulunur; dolayısıyla kütlelerden biri bilinirse öbürünün de değeri belirlenebilir. Ağırlıkların tam olarak ölçülebilmesi için ayrıca deneyin yapıldığı yerdeki yerçekimi ivmesini bilmek de gerekir.
•
Doğruluk koşulları. Bir terazi, kefelerine konulan eşit kütlelerin etkisiyle boşlukta denge konumunu alıyorsa doğru teraziden söz edilir.
O halde bir terazinin doğru olabilmesi için okun kollarının eşit uzunlukta olması gerekir. Bu koşul yukarıda gerçekleştiğini varsaydığımız koşula (yani yalnız okun dengede olması durumunda üç bıçak ayrıtının aynı yatay düzlemde birbirine koşut olması koşuluna) eklenir. Doğru bir terazide denge, kefelerden birine tartılacak cismi, öbürüne de standart ağırlıkları koyarak sağlanır ve cismin kütlesi bulunur. Bu, "basit tartı” denilen alışılagelmiş yöntemdir. Bir terazinin doğruluğu cisimle standart ağırlıkların yerleri değiştirilerek denetlenir; dengenin bu durumda da korunması gerekir.
Bir terazi hiçbir zaman tam anlamıyla doğru tartamaz; duyarlı bir ölçüm yapmak için çift tartı yöntemi kullanılır. Kefelerden
birine P ağırlığındaki tartılacak cisim, öbürüne de, T ağırlığındaki daha ağır bir başka cisim yerleştirilir. Bu "dara"yı oluşturmak için genellikle standart ağırlık birimlerinden yararlanılır. Birinci kefeye P, ağırlığı eklenerek denge sağlanır. Sonra tartılacak cisim ve P, ağırlığı daraya dokunulmadan alınır ve aynı kefeye standart ağırlıklardan oluşan P2 ağırlığı yerleştirilerek denge yeniden sağlanır. Bu durumda
(P+P,)/, =T/2
Pz'ı-T l2
eşitlikleri yazılabilir Buradan da P= P2-P, elde edilir.
•
Bir terazinin değişmezliği. Aynı tartı birçok kez yapıldığında terazi aynı sonuçları vermelidir; bu, bir terazide bulunması gereken en önemli niteliktir. Bunun için ağırlıkların etkisi kefeler üzerindeki konumlarına bağlı olmamalıdır; bu da okun rijit ve bıçak ayrıtlarının birbirlerine tam olarak koşut olmasını gerektirir.
•
Ölçüm duyarlığı. Çok duyarlı tartılar yapmak isteniyorsa, kefelerden birine fazladan çok küçük bir yük eklendiğinde dengenin bozulup bozulmadığını anlamak gerekir.
Duyarlığı sağlamak için gereken koşullar şunlardır;
1. ibrenin konumu tam olarak belirlenmelidir;
2. belli bir ek yük için terazi daha büyük bir a açısı kadar eğilmelidir.
Hassas terazilerde, ibrenin ucunda büyültme gücü yüksek bir vizörle bakılan mikrometrik bir taksimat bulunur.
Okun, ağırlıkları p, ve p2 olan kefelerin ve kefelere yerleştirilen P, ve P2 ağırlıklarının etkisiyle dengede olduğunu varsayalım. Bu durumda,
(1) (P, + Pı)/1 = (P2 + P2V2 eşitliği elde edilir; p ek yükü kefeye konduğunda ok bir a açısı kadar eğim yaparak dengede kalır. Okun G ağırlık merkezindeki P ağırlığının bu yeni denge konumunda göz önüne alınması gerekir, çünkü eksene göre momenti artık sıfır değildir:
(2) (P, + p, + p)CH,
=P x CK + (P2 + P2)CH2 eşitliğinden, (1) bağıntısını da hesaba katarak ve ayrıca
CH,=/, COŞ a. CH2 = /2 COS a ve CK=d sin a
olduğundan bağıntısı çıkarılır.
Aynı p ek yükü için, a açısı S= -~
değeri arttıkça büyür; bu değer terazinin duyarlığı'nı belirtir. Okun G ağırlık merkezinin C ayrıtına olan d uzaklığı ne kadar küçükse duyarlık da o kadar büyük olur. Hassas terazilerde okun C bıçağı üzerinde, vida açılmış bir çubuk bulunur; bu çubuğun üzerine ağırlık merkezini yükseltmeye ya da alçaltmaya yarayan bir ayar somünu takılır. Ağırlık merkezi dengenin kararlı olabilmesi için C ayrıtının, altında kalmalı, terazi en küçük bir yükte dengesini kaybedeceğinden (kararsız denge) sıfıra eşit olmamalıdır. Ayrıca, d küçültüldüğünde salınım periyodunun artacağı göz önünde tutulmalıdır; bu da tartı için gereken süreyi uzatırve amortisör kullanımını zorunlu kılar. Öte yandan P ağırlığı küçük, kaldıraç kolu büyük olmalıdır, yani iki zıt koşul sözkonusudur; çünkü hafif ve uzun bir ok yeterince rijit olamaz. Bu nedenle, terazi okları genellikle oldukça kısa olarak yapılır ve hafiflik ve rijitlik arasında iyi bir uyum sağlayan bir biçim verilir, a dönme açısının ölçülmesi, sonuçta, tam dengeyi kapsayan iki standart ağırlığın değerleri arasında bir içkestirim yapmaya olanak verir.
•
Çatal düzeni. Çok hassas terazilerde çok küçük ağırlıkları elle yerleştirmek oldukça zordur; bunun için bir çatal düzeninden yararlanılır. Bu çatallar ters V şeklinde ince metal tellerdir. Ok üzerinde eşit aralıklı çentikler bulunur; örneğin çentik sayısı 10 olursa, sıfır C bıçağının ayrıtıyla, onuncu çentikse kefeyi taşıyan bıçak- la çakışır; bu koşullarda 1 bölmesinin üzerine yerleştirilen 1 mg’lık bir çatal, kefeye konulan 0,1 mg'lık bir ağırlıkla aynı etkiyi yapar.
•
Sönümleme. Salınım sayısını azaltmak ve böylece bir tartı için gereken süreyi kısaltmak için, terazilerde bazen havalı ya da yağlı sönümleyiciler de bulunur; kılcallık etkisi nedeniyle yağlı sönümleyiciler duyarlığı olumsuz yönde etkiler.
•
Hassas tartı. Hassas bir terazi daima cam bir fanus içine yerleştirilir; çatallar dışardan hareket ettirilebilir. Mikrometrik taksimat bir dış vizörle okunur Bıçakların aşınmasını önlemek için terazi oku ve kefeler yalnız tartı sırasında ayrıtlar üzerine oturur; tartı dışında bunlar dıştan hareket ettirilen bir çatal düzeniyle kaldırılır. Hassas tartılarda, havanın itme etkisini ortadan kaldırmak için bir düzeltme yapmak gerekebilir. Hassas bir teraziyle ağırlığı 100 g ile yaklaşık 0,1 mg arasında değişen kütleler ölçülebilir; bu da milyonda bir görece duyarlık sağlar.
•
Hidrostatik terazi. Bu, tartılacak cisimleri kefenin altına asma ve bir sıvıya daldırmak için yükseltilmiş, hassas bir tartı aletidir. Bu teraziler, katı cisimlerin hacmini ve yoğunluğunu ya da sıvı cisimlerin ya ğunluğunu Arkhimedes ilkesine göre ölçmede kullanılır.
•
Roberval terazisi. Ticarette çok sık kullanılan, açık kefeli bir klasik terazidir. Üç bıçaklı (AMB) bir oku bulunur; kefeler uçtaki A ve B bıçakları üzerine oturur. Bu kefelerin hareketi N sabit noktası çevresinde hareket eden DNC karşı okuyla birbirine bağlı olan AD ve BC düşey çubuklarıyla kılavuzlanır. Karşı ok dökme demirden bir kaide içinde korunur. AD ve BC çubukları daima düşey konumda kalır, dolayısıyla kefeler yatay konumlarını değiştirmez.
•
Tek kefeli terazi. Kimi hassas terazilerde, ikinci kefe ve dara yerine oka bağlı bir karşıağırlık bulunur. Bu durumda zorunlu olarak çift tartı yöntemine başvurulur. Yardımcı bir düzenek, genellikle tek kefenin üzerine uygun sayıda standart ağırlık koymaya olanak verir.
•
Mektup terazisi. Yatay bir eksen çevresinde hareket eden dirsekli bir oktan oluşur Okun kollarından biri biçim değiştirebilen bir koşutkenarla yatay konumda tutulan bir kefeyi, öbürüyse bir karşıağırlık- la bir kadran önünde hareket eden bir ibreyi ya da sabit bir ibre önünde hareket eden kadranı taşır.
• Kantar, el kantarı -> KANTAR
•
Mikroteraziler. En hassas basit teraziler bile miligramın yüzde birinden daha düşük ağırlıktaki kütleleri tartmaya olanak vermez. Miligramın binde biri ya da daha düşük bir kesri düzeyindeki ağırlıkları tartabilen aygıtlara mikroterazi adı verilir. Bu terazilerde, dengeleme kuvveti, bir burulma teliyle, elektrostatik ya da elektromanyetik çekimle ya da içi boş bir cisme havanın Arkhimedes itmesiyle sağlanır (Ramsay ve Gray terazisi).
•
Yarıotomatik terazi. Terazi oku uçlarının çember açanı profilleriyle donatıldığı bir tür Roberval terazisidir; okun yükle orantılı olarak dönmesi düzgün bir taksimat elde etmeye olanak verir. Ağırlık merkezi O dönme ekseni üzerinde bulunan terazi oku, üzerlerine iki çelik şeridin sarıldığı C ve C' kamlarından oluşur; şeritlerden biri D noktasında terazi okuna tespit edilmiştir, öteki M karşıağırlığını taşır. C kamı O merkezli çembersel bir kamdır. C' kamının profili O merkezli ve OE yarıçaplı çemberin açanıdır. Terazinin A kefesine yerleştirilen bir ağırlık CC' okunu döndüren şerit üzerine D noktasında bir kuvvet uygular; bu kuvvet, denge oluşuncaya kadar, M karşıağırlığının kaldıraç ka lunun uzunluğunun dönme açısıyla orantılı olarak artmasına neden olur. 1 kg’ın üzerindeki ağırlıklar için, A'ya yerleştirilmiş tartılacak cismin bir bölümünü dengeleyen bir ağırlık B kefesine konur.
•
Otomatik teraziler. Bu teraziler tartma işlemini insan katkısı olmadan gerçekleştirir. İlk otomatik teraziler cismin ağırlığını, yalnızca, taksimatlı bir kadran önünde hareket eden ve ok denge konumuna geldiğinde ölçülen ağırlığa denk düşen taksimat çizgisi önünde duran bir ibreyle gösterme amacını güdüyordu. Günümüzde görüntüleme gittikçe elektronik olarak yapılmaktadır.
Daha sonra ölçülen ağırlığı kaydeden ve değerini basan terazi tipleri geiştirildi.
Son otomatik teraziler gitgide daha karmaşık işlevler görecek biçimde tasarlanmaktadır: ardışık olarak seri ölçüm yapan, örneğin bir fabrikaya gönderilen kömür yüklerini tartarak ağırlıklarını kaydeden ve bu ağırlıkların tümünü toplayan otomatik teraziler.
Son olarak bir dizi özdeş paketi otomatik olarak denetleyen, hatta oluşturan teraziler yapıldı. Örneğin belirli bir tip tütün paketlerinin tümünün, belli bir tolerans içinde aynı ağırlıkta olması gerekebilir. Satış koşullarına uygun olan ya da olmayanları ayırmak için bu paketler otomatik bir terazinin kefesine yerleştirilir; terazi aranan koşullara uygun olan paketleri onaylarken, tolerans sınırları dışında kalanları, okun dengesinin bozulması sonucu reddeder.
Otomatik teraziler ya da basküller, dinamometre tipinde olabilir; bunlarda yük bir yayla dengelenir; bu teraziler genellikle çember açanlı türdendir.
—ÇEŞİTLİ TERAZİLER. Benzeşim yoluyla, ağırlıktan çok farklı kuvvetleri ölçmede kullanılan aygıtlara da terazi adı verilir: Burulma terazisi ya da Coulomb terazisi. Mıknatısların yarattığı manyetik kaynaklı kuvvetler ile elektrostatik kuvvetleri ölçmek için Coulomb'un gerçekleştirdiği bir aygıttır Bu aygıt temelde bir telin (gümüş, kuvars vb) burulmasına, yani uygun bir düzenekle düşey doğrultuda gerilen ve yatay olarak döndürülen bir telin kendi üzerine geri gelmesi için harcadığı kuvvete dayanır.
Eötvös terazisi. Yerçekiminin yeğinliğinde ve doğrultusunda meydana gelen çok küçük yerel değişimleri ölçmek için jeofizikçilerin kullandığı bir aygıttır. Bu aygıt bir burulma terazisidir ve teline iki ucunda birer ağır küre bulunan bir çubuk takılmıştır. Askı telini taşıyan parça farklı doğrutulara çevrilir ve çubuğun taşıyıcı parçaya göre aldığı konum gözlemlenir. Bu aygıt yeraltında yoğunluğun düzensiz dağılımından kaynaklanan sapmaları incelemeye olanak verir.
Elektromanyetik terazi. Belli bir devreye etkiyen Laplace kuvvetlerini ölçmede kullanılan bir alettir. Basit bir terazide olduğu gibi bu alet iki kuvvet arasında, yani verilen i akımı üzerinde, B manyetik indükleme alanının etkisiyle yaratılan Laplace kuvveti ile standart ağırlık arasında denge kurar. Alet İB çarpımını ölçer, dolayısıyla iki nicelikten biri verilirse öbürünü bulmaya olanak verir. Cotton terazisi bu aletler içinde en hassas olanıdır; burada, devrenin faydalı bölümü, üzerine manyetik alanın dik olarak etkidiği, uzunluğu tam olarak bilinen, kısa bir şeride dönüştürülmüştür. Bu terazi özellikle 1 amper düzeyindeki bir yeğinliği on binde bir yaklaşıkla ölçmeyi sağlar. Elektrodinamometreler" de elektromanyetik teraziler arasında yer alır.
—ida. huk. Ölçüler kanunu’na göre ayarlanıp damgalanan terazilerin doğruluğunun denetlenmesi, belediyelerin görevidir (Belediyeler k. md. 15/15).
—ikonogr. Adalet'in simgesi olan terazi, eski Mısır'da (ruhların tartılışı) olduğu gibi, eski Yunanistan ve Roma’daki sayısız anıtmezarda da yer alır. Buralarda tanrıça Astraia'nın eline verilir. Ortaçağda ise, son yargı sahnelerinde Tanrı'nın ya da aziz Mikâil'in ellerinde gösterilmiştir.
TERAZİ a Astrol. Gregorius takviminde sonbaharın ilk burcu. (Terazi güneş yarıküresinin ilk burcu; üçüncü büyük üçgenin son burcu; erkenci olduğu zamanlarda Venüs'ün gökevi [Sümerler'in savaş tanrıçası inanna] ve Satürn’ün yükselme yeridir. Diyalektiğe yatkınlığı ve güce, mülkiyete düşkünlüğüyle dikkati çeker.)
TERAZİ, Burçlar kuşağı takımyıldızı. (GÖK haritası.)
TERAZİ, rumca zygi. G. Kıbrıs rum kesiminde Larnaka ilçesine bağlı köy.
Kaynak: Büyük Larousse
Terazi Nedir? (Sözlük)
