ÖNDEYİŞ a. Tiyat.
1. Antikçağ’da koronun sahneye çıkmasından önce yer alan ve konunun sergilenmesine ayrılmış olan bölüm. (Eşanl. PROLOG.) [Bk. ansikl. böl.]
2. Bugün asıl oyundan önce oynanan ve onu tanıtan küçük oyun.
3. Bir tiyatro yapıtında, asıl oyundaki olaylardan önce gelişen olayların sergilendiği bölüm.
—Ed. Edebiyat yapıtında metnin bir parçası olarak asıl konuyu açıklamaya yardım eden giriş bölümü. (Bk. ansikl. böl.)
—Müz. Dramatik bir yapıtın başında ya da bir operanın uvertürüyle birinci perdesi arasında yer alan ve yapıt hakkında bir fikir veren, genellikle alegorik nitelikte lirik sahne. (XVII. ve XVIII. yy.'ın transız lirik trajedisinde krala saygının dile getirildiği öndeyiş, kim; zaman yapıtın öyküsüyle ilişkisiz bir konuyu işlerdi.)
—Sey. oy. Karagöz ve ortaoyununda giriş, başlangıç bölümü. (Mukaddeme de denir.) [Bk. ansikl. böl.]
—ANSİKL. Ed. Türk masallarının başındaki tekerleme', halk hikâyelerindeki döşeme', Doğu Anadolu'da söylenen halk hikâyelerinin başındaki üstatname' öndeyış niteliğindedir. Bu bölümler asıl yapıtta işlenecek konuyu açıklayıcı nitelikte değildir. Ancak bunlar dinleyiciyi bir bakıma yapıta hazırlar; onun gerçekdışı, düşsel havasına alıştırır. Bazı örnekler çağın dünya görüşüne uygun ahlaksal öğütler sıralar. Adana yöresinde söylenen ağıtlardan önceki “ölü deşeti" adı verilen bölüm, eski ağıtlardan derlenmiş, asıl ağıta hazırlayıcı bir öndeyiş sayılabilir.
—Sey. oy. Karagöz oyunlarında öndeyiş bölümü, müzik eşliğinde perdeye indirilen göstermelikle başlar. Göstermelik, na- reke adı verilen kamış düdüğün sesiyle kaldırılır; tefin tartımına uygun devinimlerle perdeye Hacivat indirilir. Hacivat bir semai okur, kimi zaman bunu bir ara semaisi izler ve bitiminde Hacivat "of hay hak" diyerek perde gazeline başlar. Perde gazelinde, oyunun bir öğrenek yeri olduğu, kurucusu belirtilir; kimi zaman dönemin padişahına yakarış da yer alır. Ardından bir beyit okur ve kendisine uygun bir arkadaş aradığını, bu arkadaşta bulunması gerekli özellikleri söyler. Kimi zaman bir beyit daha okuduktan sonra izleyiciye göre sağ yandan Karagöz perdeye gelir, ikisi dövüşürler, Hacivat kaçar. Karagöz yere uzanıp Hacivat'a veriştirir ve bir tekerleme söyler.
Eldeki kaynaklara göre öndeyiş bölümünün eski oynanış biçimi farklıydı. 1582 şenliğini anlatan Surnamei hümayun'üa, fasıl bölümüne geçilmeden hayvanlarla kısa bir sözsüz oyun sergilendiğinden söz edilmektedir. Bu tür bilgilere XIX. yy.'a ait bazı kaynaklarda da rastlanır. Öndeyiş bölümünün ardından söyleşme (muhavere) bölümü gelir.
Ortaoyunundaki öndeyiş bölümü ise Pişekâr havası adı verilen ezgi eşliğinde Pişekâr’ın meydana gelişiyle başlar. Zurnacıyla aralarındaki kısa bir söyleşme geçer; bu konuşmada oyunun adı da belirtildikten sonra gene zurna eşliğinde Kavuklu ve Kavuklu arkası sahneye girer. Kimi zaman başka tiplemelerin gelip Pişekâr'la iş konuştuğu da olur. Kavuklu ve Kavuklu arkası kısa bir söyleşme yaptıktan sonra Pişekâr'la karşılaşırlar. Çoğu oyunda Pişekâr’ı birden karşılarında gören Kavuklu ve Kavuklu arkası birbirinin üzerine düşerler ve bunun ardından Pişekâr ile Kavuklu arasındaki söyleşme bölümüne geçilir.
—Tiyat. Sophokles’e kadar yunan trajedisinde ve eski komedide öndeyiş, koronun sahneye çıkmasından önce yer alırdı. Euripides, konuya yabancı bir kişiye, bir tür haberciye durumu anlattırmayı, hatta tüm oyunu önceden özetletmeyi düşündü. Ortaçağ'da tansık oyunu, acı çekme oyunu gibi dinsel tiyatro türleri çoğunlukla bir öndeyişle açılırdı. Sergilenen olayın gerçekliğini vurgulayan dramatik biçimlerde öndeyiş zamanla yok olmaya yüz tuttu. Buna karşılık tiyatro yanılsamasını kırmayı amaçlayan oyun yazarları, öndeyişe yeniden başvurdular. Günümüzde birbirini izleyen ve iç içe geçen anlatıların moda olmasıyla bir ölçüde önem kazandı. Çağdaş türk tiyatrosunda bazı oyunlarda (Ayak-bacak fabrikası. Sermet Çağan; Rumuz Goncagül. Oktay Arayıcı) öndeyiş bölümleri bulunmaktadır.
Kaynak: Büyük Larousse
Öndeyiş Nedir?
