Parlamenter Nedir?
SMD MiSiM
PARLAMENTER a. (fr. parlementaire' den). Yasama meclisi üyesi (milletvekili, senatör vb.). [Bk. ansikl. böl.]
♦ sıf. Parlamentoyla ilgisi olan, parlamentoya ilişkin.
—Anayas. huk. Parlamenter usul, anayasa, yasa ve meclis iç tüzükleri tarafından belirlenen ve bir parlamentodaki görüşme, tartışma ve çalışmaları düzenleyen kuralların tümü. || Parlamenter rejim, bakanların meclise karşı sorumlu olduğu kuvvetler ayrılığı ve işbirliği rejimi. (Bk. ansikl. böl.)
—ANSİKL. Anayas. huk.
• Parlamenter rejim. Yürütme (devlet başkanı, hükümet) ve yasama (parlamento) organlan ayndır. Fakat bunların ortak faaliyet alanları (örneğin, yasa taslaklarının oluşturulması) ve karşılıklı silahlan vardır; parlamento hükümetten hesap sorabilir (devlet başkanı sorumsuzdur), buna karşılık yürütme de parlamentoyu feshedebilir.
Parlamenter rejim, XIII. ve XVIII. yy.'lar arasında Büyük Britanya'da oluştu. Parlamentonun doğuşuyla başlayan İngiliz anayasal deneyimi parlamenter rejim mekanizmalarını biçimlendirdi. Bu dönemde impeachment usulü temeli üzerinde hükümetin sorumluluğu ilkesi gelişmekteydi. Başlangıçta sözkonusu olan, bir bakanın Avam kamarası tarafından Lordlar kamarası önünde suçlandırılmasını sağlayan bir ceza usulü uygulamasıydı. Zamanla, suçlanan bakanların istifa etmeleri yönünde gelişen uygulama, bakanların siyasal sorumluluğu mekanizmasına dönüştü. 1782 bu açıdan bir dönüm noktası oldu: Lord North’un yönetiminde olan kabine, ilk kez, toptan bir impeachment tehdidi karşısında kaldı. Bu olay parlamenter rejimin de doğuşunu haber vermekteydi. Asıl ve ilk gelişimini Büyük Britanya'da tamamlayan bu rejim, çeşitli uyarlamalarla Avrupa ülkeleri başta olmak üzere pek çok alanda uygulanmaya başladı.
Günümüzde, siyasal sorumluluk ve meclisin feshi gibi iki ortak öğeye dayanmakla birlikte, iç dengeleri bakımından birbirinden ayrılan, başlıca iki parlamenter rejim tipi vardır:
ikinci parlamenter rejimde, yürütme fiilen iki başlıdır (devlet başkanı ve hükümet) ve bir yanda devlet başkanı öte yanda da parlamento olmak üzere başlıca iki iktidar odağı vardır; hükümet ise çifte bağımlılık ve sorumluluk içindedir. Büyük Britanya'da sınırlı monarşi dönemindeki şema buydu (kral, yürütme ve yasama yetkilerine sahipti, ama parlamentonun rızası olmadan vergi koyamıyordu), ikinci parlamenter rejimin asıl modeli Fransa'da 1814 ve 1830 beratlarıyla, 1875 anayasal kanunları ve 1848, 1869 ve 1958 anayasalarıyla oluşturulmuştur. Bugün de bu modele "Oriöanscı pariamentarizm” denir. Tekçi parlamenter rejimde, yürütme fiilen tek başlıdır. Devlet başkanı her türlü güç ve yetkisini yitirmiştir, iktidar odağı, tek bir noktada toplanmıştır: parlamento çoğunluğu. Hükümet de aslında bu çoğunluktan doğmuştur Britanya'da bugün var olan rejim budur. Burada Taht, her türlü yetkisini yitirmiş, gerçek iktidar merkezi olarak yeni bir güç belirmiştir: Avam kamarası'n- da çoğunluğu elinde tutan parti. Bu partinin hükümeti de, sistemin genel karargâhı ya da genelkurmayı durumundadır.
Parlamenter rejim mekanizmaları çeşitlilik, bazen de sapmalar gösterir.
1) Hükümet, bazen tek bir meclis (Büyük Britanya, Fransa'da IV. ve V. Cumhuriyet), bazen de her iki meclis önünde (Fransada III. Cumhuriyet; İtalya) sorumlu olup, bu mekanizma ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir. Parlamenter rejimin rasyonelleştirilme yollarından biri de budur. Aynı şey, fesih hakkı için de geçerlidir. Bu yetki takdiri olabileceği gibi şarta bağlı da olabilir; devlet başkanı ya da hükümet başkanı tarafından ya da birlikte kullanılabilir, meclislerden bir tanesini ya da her ikisini de hedef alabilir.
2) Sağlam bir parlamento çoğunluğunun bulunmadığı ve fesih hakkının da kullanılamadığı durumlarda parlamenter rejim, meclis hükümeti sistemine benzer (konvansiyonel rejim) bir sisteme dönüşebilir. Buna karşılık, güçlü bir meclis çoğunluğunun varlığı, tekçi rejimlerde (Büyük Britanya) olsun, ikinci rejimlerde olsun, yürütmenin de güçlenmesine yol açar. Bu sonuncu durumda model başkanlık rejimine yaklaşır (Fransa'da V. Cumhuriyet).
• Parlamenterin statüsü. Parlamenter, bir temsili vekâlet yetkisine sahiptir: bir seçim bölgesinden seçilmiş olmasına karşın, bütün ulusu temsil eder. Parlamenter görevden alınamaz; işlem ve eylemlerinden dolayı sorumlu tutulamaz. Bununla birlikte birtakım görevlere seçilemez; parlamenter sıfatıyla bağdaşmayan birtakım işleri yapamaz. Bunun karşılığında ise, parlamenter ödeneğinden ve ikili bir bağışıklıktan yararlanır: görevlerini yerine getirmede sorumsuzluk ve ceza kovuşturmasından onu koruyan dokunulmazlık.
Sponsorlu Bağlantılar
—Anayas. huk. Parlamenter usul, anayasa, yasa ve meclis iç tüzükleri tarafından belirlenen ve bir parlamentodaki görüşme, tartışma ve çalışmaları düzenleyen kuralların tümü. || Parlamenter rejim, bakanların meclise karşı sorumlu olduğu kuvvetler ayrılığı ve işbirliği rejimi. (Bk. ansikl. böl.)
—ANSİKL. Anayas. huk.
• Parlamenter rejim. Yürütme (devlet başkanı, hükümet) ve yasama (parlamento) organlan ayndır. Fakat bunların ortak faaliyet alanları (örneğin, yasa taslaklarının oluşturulması) ve karşılıklı silahlan vardır; parlamento hükümetten hesap sorabilir (devlet başkanı sorumsuzdur), buna karşılık yürütme de parlamentoyu feshedebilir.
Parlamenter rejim, XIII. ve XVIII. yy.'lar arasında Büyük Britanya'da oluştu. Parlamentonun doğuşuyla başlayan İngiliz anayasal deneyimi parlamenter rejim mekanizmalarını biçimlendirdi. Bu dönemde impeachment usulü temeli üzerinde hükümetin sorumluluğu ilkesi gelişmekteydi. Başlangıçta sözkonusu olan, bir bakanın Avam kamarası tarafından Lordlar kamarası önünde suçlandırılmasını sağlayan bir ceza usulü uygulamasıydı. Zamanla, suçlanan bakanların istifa etmeleri yönünde gelişen uygulama, bakanların siyasal sorumluluğu mekanizmasına dönüştü. 1782 bu açıdan bir dönüm noktası oldu: Lord North’un yönetiminde olan kabine, ilk kez, toptan bir impeachment tehdidi karşısında kaldı. Bu olay parlamenter rejimin de doğuşunu haber vermekteydi. Asıl ve ilk gelişimini Büyük Britanya'da tamamlayan bu rejim, çeşitli uyarlamalarla Avrupa ülkeleri başta olmak üzere pek çok alanda uygulanmaya başladı.
Günümüzde, siyasal sorumluluk ve meclisin feshi gibi iki ortak öğeye dayanmakla birlikte, iç dengeleri bakımından birbirinden ayrılan, başlıca iki parlamenter rejim tipi vardır:
ikinci parlamenter rejimde, yürütme fiilen iki başlıdır (devlet başkanı ve hükümet) ve bir yanda devlet başkanı öte yanda da parlamento olmak üzere başlıca iki iktidar odağı vardır; hükümet ise çifte bağımlılık ve sorumluluk içindedir. Büyük Britanya'da sınırlı monarşi dönemindeki şema buydu (kral, yürütme ve yasama yetkilerine sahipti, ama parlamentonun rızası olmadan vergi koyamıyordu), ikinci parlamenter rejimin asıl modeli Fransa'da 1814 ve 1830 beratlarıyla, 1875 anayasal kanunları ve 1848, 1869 ve 1958 anayasalarıyla oluşturulmuştur. Bugün de bu modele "Oriöanscı pariamentarizm” denir. Tekçi parlamenter rejimde, yürütme fiilen tek başlıdır. Devlet başkanı her türlü güç ve yetkisini yitirmiştir, iktidar odağı, tek bir noktada toplanmıştır: parlamento çoğunluğu. Hükümet de aslında bu çoğunluktan doğmuştur Britanya'da bugün var olan rejim budur. Burada Taht, her türlü yetkisini yitirmiş, gerçek iktidar merkezi olarak yeni bir güç belirmiştir: Avam kamarası'n- da çoğunluğu elinde tutan parti. Bu partinin hükümeti de, sistemin genel karargâhı ya da genelkurmayı durumundadır.
Parlamenter rejim mekanizmaları çeşitlilik, bazen de sapmalar gösterir.
1) Hükümet, bazen tek bir meclis (Büyük Britanya, Fransa'da IV. ve V. Cumhuriyet), bazen de her iki meclis önünde (Fransada III. Cumhuriyet; İtalya) sorumlu olup, bu mekanizma ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir. Parlamenter rejimin rasyonelleştirilme yollarından biri de budur. Aynı şey, fesih hakkı için de geçerlidir. Bu yetki takdiri olabileceği gibi şarta bağlı da olabilir; devlet başkanı ya da hükümet başkanı tarafından ya da birlikte kullanılabilir, meclislerden bir tanesini ya da her ikisini de hedef alabilir.
2) Sağlam bir parlamento çoğunluğunun bulunmadığı ve fesih hakkının da kullanılamadığı durumlarda parlamenter rejim, meclis hükümeti sistemine benzer (konvansiyonel rejim) bir sisteme dönüşebilir. Buna karşılık, güçlü bir meclis çoğunluğunun varlığı, tekçi rejimlerde (Büyük Britanya) olsun, ikinci rejimlerde olsun, yürütmenin de güçlenmesine yol açar. Bu sonuncu durumda model başkanlık rejimine yaklaşır (Fransa'da V. Cumhuriyet).
• Parlamenterin statüsü. Parlamenter, bir temsili vekâlet yetkisine sahiptir: bir seçim bölgesinden seçilmiş olmasına karşın, bütün ulusu temsil eder. Parlamenter görevden alınamaz; işlem ve eylemlerinden dolayı sorumlu tutulamaz. Bununla birlikte birtakım görevlere seçilemez; parlamenter sıfatıyla bağdaşmayan birtakım işleri yapamaz. Bunun karşılığında ise, parlamenter ödeneğinden ve ikili bir bağışıklıktan yararlanır: görevlerini yerine getirmede sorumsuzluk ve ceza kovuşturmasından onu koruyan dokunulmazlık.
Kaynak: Büyük Larousse
X-Sözlük Konusu: ne demek anlamı tanımı.
