Ferec Bade’ş Şidde Nedir?

Ferec bade’ş-şidde

(Arapçada "sıkıntıdan sonraki ferahlama”), Doğu edebiyatlarında didaktik amaçlı masal ve öykülerden oluşan derlemelere verilen genel ad.
İlk kez Arap edebiyatında ortaya çıkan ve 10. yüzyıldan sonra büyük gelişme gösteren bu türde ilk kitabı Medaini (ö. 839) derlemiştir. Günümüze ulaşmayan bu yapıttan yaklaşık 150 yıl sonra derlenen başka bir örnek de Tenuhi’ninkidir (940-994). Her birinde 10 öykü bulunan 14 bölümden oluşan bu yapıtın İslam edebiyatlarında birçok çeviri ve uyarlaması yapılmıştır; ayrıca İbraniceye çevrildiği de bilinmektedir.

Arapça ferec bade’ş şidde yazarları arasında Ebi’d Dünya (ö. 894) ve Kadı Ebü’lHüseyin de (ö. 938) vardır. Farsça ferec bade’ş şiddeler Tenuhi’nin yapıtının çeviri ve uyarlamalarından oluşturulmuş, oradan Türkçeye aktarılmıştır. Çevirilerin Neşet Efendi, Kasım bin Mehmed, Lamiî Çelebi ve Molla Lutfî tarafından yapıldığı ileri sürülmüşse de bu kesin değildir. Türkçe nüshalarda Arapça ve Farsçadaki konu ve yazar çeşitliliği görülmez. Arapça nüshalar daha çok Emevilerden Abbasilere geçiş döneminin izlerini taşırsa da, Farsça ve Türkçe nüshalarda daha çok Abbasiler dönemine ilişkin kişi ve olaylardan söz edilir. Eldeki Türkçe nüshalar 16. yüzyıldan kalmadır. Çeviri olmakla birlikte, destan ve masallardan halk öykücülüğüne geçiş döneminde yazıldıkları için Türk edebiyatının sözlü geleneğinden de etkilenmiş olan bu nüshalarda yalın bir dil göze çarpar. Anlatım yer yer konuşma dili rahatlığına yaklaşır. Öykülerin içine kahramanların ağzından söylenmiş dörtlükler de serpiştirilmiştir. Genelde Binbir Gece Masalları, Binbir Gün Masalları ve Tutiname1 yi anımsatan Türkçe metinlerdeki öykülerde sıkıntıların bittiği bölümlerin sonuna türlü öğütler yerleştirilmiştir. Çoğunluğu Harun Reşid ve Gazneli Mahmud zamanında geçmiş gibi gösterilen öykülerin baş kişileriyle insanlar ya da cin, peri ve dev gibi doğaüstü varlıklar arasında geçen olaylarda, her zaman iyilik kötülüğe, hak zulme, namus ahlaksızlığa, dürüstlük hileye üstün gelir. Ferec bade’ş şiddeyi oluşturan öyküler, konularını gerçek yaşamdan alanlar, insanlarla doğaüstü varlıklar arasında geçenler ve dinsel inançların etkisiyle yazılanlar olmak üzere üç kümeye ayrılır. Bu ayrım dikkate alındığında, metinlerden bir bölümünün öykü, bir bölümünün de masal nitelikleri taşıdığı görülür. Ferec bade’ş şiddedeki metinler arasında yer alan, Keşmir sultanı Ferahnaz’a âşık olmasının ardından bir büyüyle geyiğe dönüşüp bir süre öyle yaşadıktan sonra muradına eren İran şehzadesi Ferahşad’ın başına gelenleri işleyen masal, Binbir Gün Masallarının da ana konusunu oluşturmaktadır.