SARKAÇ a. Fizs. mekan.
1. Bir nokta ya da bir eksen çevresinde hareket eden ve ağırlığının etkisiyle salınan katı cisim.
2. Çeşitli kuvvetlerin etkisiyle bir salınım hareketi yapan katı cisim. (Bk. ansikl. böl.) || Sarkaç hareketi, bir nokta ya da bir eksen çevresinde dönmeye zorlanan bir katı cismin yaptığı salınım hareketi.
—Balis. Balistik sarkaç, mermilerin hızını ölçmek için 1742'de İngiliz B. Bobins tarafından tasarlanan ve bir mile çelik çubuklarla asılmış kesik konisel bir hedef taşıyan aygıt. (Alıcı mermiyi algıladığında, sarkaçta oluşan geri tepme açısından merminin hızı elde edilir.)
—Elekt. Elektriksel sarkaç, ipek bir iple yalıtkan bir desteğe asılı hafif bir mürver ya da mantar küreden oluşan ve bir cismin elektrik yükü taşıyıp taşımadığını anlamaya ve elektrik yükünün işaretini belirlemeye yarayan alet.
—Fişekç. Sarkaç havan, patlayıcıların gücünü saptamaya yarayan aygıt. (Sarkaç havan, çevresinde salınabileceği yatay bir eksene sağlam kollarla asılmış bir havandan oluşur. Havanda, denenecek on gram kadar patlayıcı patlatılır, bu patlama silindir bir gülleyi fırlatır ve aynı anda havan geri teper. Geri tepme açısı patlayıcının gücünü ölçmeye yarar.) || Sürtünme sarkacı, patlayıcıların kendi aralarındaki sürtünme duyarlıklarını karşılaştırmaya yarayan aygıt.
—Havc. Sarkaç uçak, pilotun kanat takımına göre boyuna ve yanlamasına yaptığı hareketle yönlendirilen ULM uçağı. (Bu hareket uçağın ağırlık merkezinin konumunu, böylece de dengesini değiştirir.)
—Kardiyol. Sarkaç ritmi, dölüt kalbi seslerinin, hepsi birbirine eşit olan ritmi.
—Metalürj. Sarkaç vurma makinesi, vurucu kütlesi bir eksen çevresinde dönen vurma makinesi. (Buna Charpy çekici de denir.) [Bk. ansikl. böl.]
—Ölçbil. Tersinir sarkaç, yerçekiminden kaynaklanan ivmeleri duyarlı bir biçimde ölçmeyi sağlayan, iki askı bıçağıyla donatılmış özel sarkaç.
—Saatç. Sarkaçlı, guguklu saatler ile duvar saatlerinde ayar organı. (Bu genellikle, bir düzlemde salınım yapan bir sarkaçtır; bununla birlikte burmalı bir sarkaç ve çok ender olarak da konik bir sarkaç olabilir.)
—ANSİKL. Fizs. mekan.
Bileşik ya da ağır sarkaç, yatay bir D ekseni çevresinde hareket eden ağır bir katı cisimdir. Cismin kütle merkezi G, kütlesi M, D ekseniyle G’den geçen düşey düzlemin çakışma noktası O, OG uzunluğu a ve öc ile O' nun düşeyi arasındaki açı e olsun. Denge konumundan (ıt =0) uzaklaştırılan cisim serbest bırakıldığında, bütün sürtünmeler gözardı edilebilecek kadar küçük olduğu ölçüde, D çevresinde dönemsel bir hareketle salınır.
Küçük genlikli hareketler için, geri getirme kuvvet çifti o ile orantılıdır ve e nın zaman içinde değişimi, dönemi olan hemen hemen sinüzoidal bir fonksiyondur; yukarıdaki bağıntıda I, cismin D'ye göre eylemsizlik momentini gösterir. To salınmaların genliğinden bağımsızdır; bu salınımların eşsüreli olduklarından söz edilir. Son olarak, büyük genlikler için salınım sinüzoidal değil, yalnızca dönemseldir.
Basit sarkaç, bir noktadan değişmez bir uzaklıkta kalmaya zorlanan maddesel bir noktadır. Uygulamada, uzunluğunda ve kütlesi gözardı edilebilir esnemez bir ip ya da çubuk ucuna asılı, küçük boyutlu, m kütleli bir cisim, yaklaşık bir basit sarkaç modeli oluşturur. Bu sarkacın dönemi .Bu,dönemi kütleye bağlı olmayan özel bir ağır sarkaç halidir.
Konik sarkaç, başlangıç hız vektörü asılma noktasını içeren düşey düzlemde yer almayan bir basit sarkaçtır.
Foucault sarkacı, bir Galilei işaretine göre sabit bir düşey düzlemde salınan, kendi haline bırakılmış bir basit sarkaçtır. Yerin kendi ekseni çevresindeki dönme hareketiyle sürüklenen bir gözlemci, bu düzlemin zaman içinde Coriolis kuvvetlerinin etkisiyle, doğudan batıya doğru döndüğünü görür: Foucault bu olayı, 1851'de, Pantheon'un kubbesine bir sarkaç asarak deneysel olarak doğrulamıştır.
Esnek sarkaç, sertliği k olan ve kütlesi gözardı edilebilir bir yaya bağlı m kütleli bir cisimdir. Bu sarkaç, denge konumundan uzaklaştırılıp serbest bırakıldığında, dönemi olan, doğrusal, sinüzoidal bir hareket yapmaya başlar. (ARMONİK salıngaç.)
Burulma sarkacı, bir ip (ya da ince bir çubuk) ucuna asılmış ve bunun düşey ekseni çevresinde burulma etkisiyle dönerek salınan ağır bir cisimden oluşan bir sistemdir. Geri getirme kuvvet çiftinin momenti. ıt burulma açısı 8 ile orantılı olduğundan, sarkaç, dönerni olan sinüzoidal bir hareket yapar; yukarıdaki bağıntıda I, cismin dönme eksenine göre eylemsizlik momenti ve C ipin burulma değişmezidir (x=C0).
Manyetik sarkaç, burulmasız bir ipin ucuna asılı ve Yer manyetik alanının ya da düzgün bir manyetik alanın etkisiyle yatay bir düzlemde salınan mıknatıslanmış bir çubuktan oluşan bir sistemdir. Genliğin küçük değerleri için bu sarkaç, dönemi olan sinüzoidal bir hareket yapar; yukarıdaki bağıntıda I, mıknatısın salınım eksenine göre eylemsizlik momenti, m mıknatısın manyetik momenti ve B manyetik indüklemenin yatay bileşenidir.
•
Sarkacın uygulamaları. Sarkaç, Yer yüzeyinin herhangi bir noktasındaki yerçekimi ivmesini belirlemek için kullanılabilir; ama daha çok, zaman ölçümünde ve özellikle saatlerin hareketini düzenlemede kullanılır; bu durumda, sarkacın dengelenmesi kaçınılmazdır: en basit dengeleme, saat geri kaldığında uzunluğunu azaltmaya ve saat ileri gittiğinde uzunluğunu artırmaya dayanır.
—Metalürj. Charpy tarafından tasarlanarak geliştirilen sarkaç vurma makinesi, taşıyıcı kolları arasında bir sarkaç ya da bir çekicin salınım hareketi yaptığı bir gövdeden oluşur. Çekicin yörüngesi üzerine çentikli bir çubuk biçiminde görünen kırılacak örnek yerleştirilir. Çekiç düşünce ağzıyla çubuğun sırtına çarparak kırılmasına yol açar. Kırılma sırasında çekicin kinetik enerjisinin bir bölümü soğurulur; geriye kalan bölümü, enerjinin tamamı tükeninceye dek çekicin yükselmesini sağlar. Sarkaç yükselme kursu sırasında bir sürgüyü düşey bir ölçek önünde hareket ettirir; sürgünün konumu doğrudan çubuğun kırılması için kullanılan enerji miktarını gösterir. Daha sonra birim yüzey başına KC olarak ifade edilen iş hesaplanır.
Kaynak: Büyük Larousse
Sarkaç Nedir? (Sözlük)
