Piyango Nedir?

piyango

LOTARYA olarak da bilinir, bir grup insan arasında çekilişle para ya da ödül dağıtımını sağlayan şans oyunu.

Çok sayıda insanın katıldığı bir kumar türünü oluşturur. Ortaya konan ödül için bilet satılmasına ve bu biletler arasında yapılan bir çekilişle ödül kazananın belirlenmesine dayanır. Piyangoyu düzenleyenin kârı, tanıtım giderleri, vergi ve öteki harcamaları içeren toplam giderler daha önce bilet gelirlerinden düşülür. Piyangoların çoğunda büyük ödülün yanı sıra küçük ödüller de dağıtılır. Düzenlemesi basit ve katılması kolay olduğundan para toplamak ve kazanmak için çekici bir yol sayılan piyango, son derece yaygın olmasına karşın, ahlaksal ve toplumsal açıdan eleştirilere de uğramaktadır.

Kura yoluyla arazi dağıtmanın geçmişi ilk çağlara değin iner. Kitabı Mukaddes’te de bu konuda örneklere rastlanır. Örneğin Eski Ahit’te (Sayılar 26:55-56) Tanrı Hz. Musa’ya İsrail halkı arasında bir sayım yapmasını ve onlara kura yoluyla toprak dağıtmasını emreder. Roma imparatorlarından Neron ve Augustus’un Saturnalia (Satürn Şenliği) ile öbür eğlencelerde mal ve köle ödüllü çekilişler düzenlemesi de piyangonun ilk örnekleri arasında sayılabilir.

Avrupa’da savunma ya da yoksullara yardım için para toplama amacını taşıyan ilk piyangolar 15. yüzyılda, Burgonya ve Güney Felemenk kentlerinde ortaya çıktı. Fransa kralı I. François 1520-39 arasında, çeşitli kentlerde özel olarak ya da kamu yararına düzenlenen birçok piyangoya izin verdi. Halka açık para ödüllü ilk piyangonun 1530’da Floransa’da düzenlenen La Lotto de Fireme olduğu sanılmaktadır. Bu girişimin çok kârlı olması üzerine uygulama öbür İtalyan kentlerine de hızla yayıldı.

İtalya’nın birliği sağlanınca 1863’te haftalık düzenli çekilişlerle devlete gelir sağlamayı amaçlayan ilk ulusal piyango kuruldu. Lotto olarak bilinen İtalyan Ulusal Piyangosu sayı oyunu, loto, keno ve bingo gibi modern şans oyunlarına temel oluşturdu.

İngiltere’de ilk kez Kraliçe I. Elizabeth limanların onarımı ve öbür kamu yatırımları için gerekli parayı sağlamak amacıyla 1566’da bir genel piyango düzenlenmesine izin verdi. Daha sonra Londra Virginia Kumpanyası, Yenidünya’daki Jamestown yerleşmesinin finansmanına katkıda bulunmak amacıyla 1612’de I. James’den bir piyango düzenleme izni aldı. Kumpanyanın düzenlediği piyangolar yeterli fonu sağlayamadı, ama piyangonun kaynak yaratmada “ilk ve en kesin” yol olarak kabul görmesinde önemli rol oynadı. Yıllık gelirinin yaklaşık yarısını piyangodan sağlayan kumpanyanın ortakları arasında 1621’de anlaşmazlık çıkması üzerine, Avam Kamarası kumpanyanın piyango düzenlemesini yasakladı. Londra’da 1627’de bir sukemerinin finansmanı için bir dizi piyango düzenlendi. Sonraki yıllarda kısa bir yasak dönemi (1699-1709) dışında yaygın bir biçimde sürdürülen ve British Museum’un yapımı, köprülerin onarımı, Amerika’daki kolonilere silah sağlanması gibi projelerin finansmanında kaynak olarak yararlanılan piyangolar, bilet satışlarıyla çekilişlerde ortaya çıkan suiistimaller üzerine 1826’da bütünüyle kaldırıldı.

ABD’de başlangıçta bir tür “gönüllü vergi” olarak değerlendirilen küçük çaplı piyangolar 1830’lara doğru gittikçe yaygınlaştı. Ama özel girişimcilerin haksız kazanç sağlamaları bazı tepkiler de doğurdu. Önce 1827’de postane müdürleriyle yardımcılarının piyango bileti satması yasaklandı. Ardından birçok eyalette piyangoyu yasaklayıcı yasalar çıkarıldı. Kongre 1868’de piyango ya da benzeri işler için postanın kullanılmasını yasakladı. ABD Yüksek Mahkemesi 1878’de piyangonun “halk üzerinde ahlak bozucu bir etki yarattığını” açıkladı. Son eyalet piyangosu olan Louisiana Piyangosu 1963’te kaldırıldı.

Piyangonun dayandığı temel öğeler genelde çok basittir. Katılımı belirlemede kayıt sistemi ya da numaralı bilet satışı yöntemi kullanılır. İkinci durumda, kazanan numarayı izleme sorumluluğu katılan kişide olur. Piyangonun ikinci temel öğesi olan çekiliş çeşitli biçimlerde yapılabilir. Bu konuda en önemli nokta seçimin yalnızca şansa bağlı olmasının sağlanmasıdır. Son yıllarda çekiliş için bilgisayar kullanımı yaygınlaşmıştır.

Piyangonun üçüncü öğesi oyuna yatırılan paranın toplanması mekanizmasıdır. Bu iş genellikle biletlere ödenen parayı piyangoyu düzenleyen kuruluşa aktaran bayiler ve satış elemanlarınca yürütülür. Son olarak, çekiliş tarihinin ve ödül tutarlarının belirli kurallara bağlanması gerekir. Piyangonun düzenleme ve tanıtım giderleri toplam bilet gelirlerinden çıkarılır. Ayrıca belli bir yüzde devlete ya da girişimciye ayrılır. Kalan miktar değişik ödüller biçiminde kazananlara dağıtılır. Toplam piyango geliri içinde ödüllerin payı genellikle yüzde 50-60 olarak gerçekleşir.

Günümüzde Afrika, Yakındoğu, Avrupa ve Latin Amerika ülkelerinin çoğunda, ABD’nin bazı eyaletlerinde, Rusya’da, Japonya ve Avustralya’da devlet ya da özel sektör büyük çaplı piyangolar düzenlemektedir. Asya’da piyangonun yaygınlığı daha sınırlıdır. Örneğin Çin Halk Cumhuriyetimde piyango yoktur. Hindistan’da da yasal olarak yalnızca “küçük” piyangoların düzenlenmesine izin verilmektedir.

Osmanlı Devleti’nde ilk piyango Osmanlı Donanma Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi’nce (kuruluşu 19 Temmuz 1909) düzenlendi. Bu piyangodan elde edilen gelirler donanmaya savaş gemileri satın alınmasına önemli katkıda bulundu. Bunun dışındaki piyangolar devlet tahvili satışlarını özendirmek amacıyla tahvil alanlar arasında yapılan çekilişleri kapsıyordu. Cumhuriyetin ilanından sonra piyango düzenleme yetkisi 9 Ocak 1926 tarihli ve 710 sayılı yasayla Türk Tayyare Cemiyeti’ne verildi. Halk arasında “tayyare piyangosu” olarak anılan bu piyango 1939’a değin sürdü.

Günümüzde Türkiye’de para ödüllü piyango düzenlemeye yetkili tek kuruluş, Temmuz 1939 tarihli ve 3670 sayılı yasayla kurulan Milli Piyango İdaresi’dir. Para ödüllü olmayan çekilişlerin düzenlenmesi de Milli Piyango Idaresi’nin izin ve denetimine bağlıdır.