Büyük Türk Devletleri - İlhanlılar (İlhanlı) Devleti

İLHANLILAR (1256-1353). İran Moğolları ve Batı Moğolları olarak da anılan İlhanlılar İran, Irak, Anadolu ve Kafkasya'da egemen­lik kurmuş bir Moğol hanedanıdır. 13. yüz­yılın ikinci yarısında Anadolu Selçukluları ta­rihinde de önemli bir rol oynamışlardır.
Moğollar daha Cengiz'in sağlığında Harezmşahlari ortadan kaldırmak amacıyla İran'ı istila etmiş (bak. Harezmşahlar), daha sonra Moğol orduları Anadolu içlerine kadar ilerleyerek 1243'te Kösedağ Savaşı'nda Ana­dolu Selçukluları'nı büyük bir yenilgiye uğrat­mışlardı. Ama bunlar geçici birer istila hare­ketiydi. 1251'de Moğol büyük hanı olan Möngke bu kez kardeşi Hulagu'yu Batı ve Ön Asya'yı Moğol egemenliği altına sokmakla görevlendirdi. 1256'da İran'a giren Hulagu. 1258'de de Bağdat'ı ele geçirerek Abbasi Devleti'ni ortadan kaldırdı. Moğol ilerlemesi ancak 1260'ta Filistin'deki Ayn Calut'ta Memlûklar tarafından durduruldu. Bunun üzerine geri çekilen Hulagu Azer­baycan'daki Meraga kentini merkez edinerek ele geçirdiği topraklarda yeni bir devlet oluş­turdu. Hulagu bölgeyi büyük han adına yö­nettiği için il-han sanını aldı. Ondan sonra gelen hükümdarlar da bu sanla anıldı. Hulagu iyice zayıflayan Anadolu Selçuklulan'nı da İlhanlı yönetimine bağlayarak Ortadoğu'da yeni bir güç oluşturmayı başardı. Hulagu'nun ölümünden sonra (1265) başa geçen Abaka bu topraklan elinde tutmak için baş düşman saydığı Memlûklar'a karşı dikkatli bir siyaset izledi. Abaka döneminde (1265-82) Anadolu Selçukluları yoğun İlhanlı baskısına karşı zaman zaman Memlûklar'dan destek almaya çalıştılarsa da pek başarılı olamadılar.
1295'te başa geçen Gazan, İslam dinini kabul eden ilk İlhanlı hükümdarı oldu. Bu arada büyük Moğol hanı Kubilay da ölmüş (1294), İlhanlılar'ın merkezle olan bağları gevşemişti. Gazan'dan sonra tahta çıkan Ol-caytu (1304-17) ile Ebu Said Bahadır (1317-35) dönemlerinde İlhanlılar bir yandan iç ayaklanmalarla uğraştılar, bir yandan da Memlûklar'la mücadeleyi sürdürdüler. Ebu Said Bahadır'ın 1323'te Memlûklar'la bir ba­rış antlaşması imzalaması bu sorunu büyük ölçüde çözdüyse de iç savaşlarla iyice yıpra­nan İlhanlılar önce Irak'ta, ardından da Ana­dolu ve İran'da denetimi yitirmeye başladılar. Ebu Said Bahadır'ın vâris bırakmadan ölme­sinden sonra Celayirliler yönetimi ellerine geçirdiler. İlhanlı tahtına göstermelik birkaç han atadıktan sonra 1353'te bu hanedana kesin olarak son verdiler. Anadolu beylikler, Irak ve Azerbaycan Celayirliler ve Çobaniler, Güney İran Muzafferiler, Horasan da Serbe-dariler arasında paylaşıldı.Göçebe ve istilacı bir kavim olan Moğollar, bir bölgeye yerleşip düzenli yönetimler kur­duklarında yerleşik uygarlığı benimseme yo­lunda da adımlar atmışlardır. İlhanlılar da buna örnek gösterilebilir. Gazan'dan önceki hükümdarlar Budacı olduklarından İran'da birçok Buda tapınağı yaptırmışlardı. Gazan İslam dinini kabul edince bunların hepsini yıktırıp camiler yaptırdı. İlhanlı mimarlığı geleneksel İslami biçimler ve yerel etkiler yanında Orta Asya mimarlık anlayışını Orta­doğu'ya taşıması bakımından önem taşır.Olcaytu'nun vezirliğiniİlhanlı dönemi mimarlık yapıtları bu üç kay­naktan gelen etkilerjn ilginç bir bireşimidir. Bu dönemden kalma önemli mimarlık yapıt­ları olarak Meraga Rasathanesi, Tebriz'deki Gazaniye, Rab-ı Reşidi ve Ali Şah camileri, Sultaniye ile Isfahan ve Bakû'deki türbeler gösterilebilir. Anadolu'da da bu dönemden kalma mimarlık yapıtları vardır. Bunların en önemlisi yapımı 131|)'da tamamlanmış olan Erzurum'daki Yakut ye Medresesi'dir. İlhan­lılar Budacı dönemde resim sanatında da ileri gitmişlerdi. Türklerin tarihi bakımından da önemli bir kitap olai Camiü't-Tevarih'in ya­zarı Reşideddin (124Ş-1318) de İlhanlılar dö­neminde yaşamış yapmıştı.

İlhanlılar Devleti

İran'da kurulan Moğol devleti ve bu devleti yöneten Moğol hanedanı (1251-1335). Devletin ve hanedanın kurucusu Cengiz Han'ın torunu Hulâgu'dur. Hulâgu, ağabeyi Möngke tarafından batı ordularının başına getirildi. Hulâgu zamanında Irak ve Anadolu İlhanlılar'ın eline geçti. Başlangıçta İlhanlılar Devleti hükümdarları Pekin'deki Büyük Han'a bağlı birer hükümdardılar (ilhan). Ancak Kubilay'ın 1294'te ölümünden sonra durum değişti. İlhan unvanı yerine han unvanı kullanılmaya başlandı. Bastırılan paralardan Büyük Han'ın adı kaldırıldı. Fakat devlet, sonuna kadar İlhanlılar Devleti olarak anıldı. Hulâgu'nun ölümünden sonra yerine oğlu Abaka Han geçti. Abaka Han zamanında İlhanlılar, Memlûkler, Çağatay Hanlığı ve Altınordu Hanlığı ile başlamış olan mücadeleleri devam ettirdiler. Ancak başarıyla sonuçlandıramadılar. Bu mücadeleler sonucu İlhanlılar'ın sınırı Fırat, Kafkaslar ve Maveraünnehir'e ulaştı. Bu da, aşağı yukarı Sasani İmparatorluğu'nun sınırları idi. Abaka Han'ın yerine geçen Teküder, Müslüman olarak Ahmet Han adını aldı. Ahmet Han'dan sonra İlhanlılar Devleti içinde büyük iktisadî, dinî bunalımlar çıktıysa da Gazan Han zamanında bu bunalımlar bir dereceye kadar atlatıldı. Gazan Han ile birlikte İlhanlı Devleti, göçebe bir Moğol Devleti olmaktan çıkarak, İran kültürünün, eski İran devlet geleneklerinin ağır bastığı bir devlet hâline geldi. Gazan Han ile birlikte İslâm dini de kesin olarak yerleşti. İranlı unsurlar devlet idaresinde ağır basmaya, daha çok yer işgal etmeye başladılar. Şiî mezhebine daha çok hoşgörü gösterilir oldu. İlhanlı Devleti Ebu Sait Bahadır Han'ın ölümünden sonra (1335) parçalandı, birçok Moğol prensi tahta çıktıysa da hiçbiri devletin birliğini sağlayamadı. 1335 yılında İlhanlılar Devleti kesin olarak ortadan kalktı.

MsXLabs.org & MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi