Türkmenistan Cumhuriyeti

Türkmenistan Cumhuriyeti (Türkmenistan Jumhuriyäti)
Vikipedi, özgür ansiklopedi





Ulusal Slogan BAĞIMSIZ, TARAFSIZ TÜRKMENİSTAN
Resmî dil Türkmence
Başkent Aşkabat
Yönetim şekli Cumhuriyet
Cumhurbaşkanı Kurbangulı Berdımuhamedov
Yüzölçümü 488,100 km², Dünya yüzeyinin 4.9%'ünü kaplar, 52. en geniş ülke
Nüfus 4,952,081 (2005), En kalabalık 112. ülke
Nüfus yoğunluğu 9,4 kişi/km²
Bağımsızlık SSCB, 27 Ekim 1991
Millî Gelir Kişi Başına 7,266 Amerikan Doları
Para birimi Türkmen Manat
Saat dilimi Yaz saati (UTC+5 to +6) (UTC+6 to +7)
İnternet alan adı .tm
Telefon kodu +993 Türkmenistan Cumhuriyeti, 27 Ekim 1991 yılında SSCB dağıldığında bağımsız oldu. Resmî para birimi Manat'tır. Yönetim şekli cumhuriyettir. Türkmenistan, BM, İKÖ, BDT gibi uluslararası kuruluşlara üyedir. Devlet Televizyon Kuruluşu vardır. Özel televizyon yayını bulunmaktadır.

Genel Bilgiler
İran, Irak, Suriye, Anadolu Türkmen boylarına ait olanlar için "Türkmen" deyimi kullanılır. Türkmenler, Türklerin Oğuz soyundandırlar.
Özellikle Safevi Türk hükümdarı Nadir Şah'tan sonra çeşitli kavimlerin saldırılarına uğrayan Türkmenler 1835'ten sonra Merv Bölgesine doğru yayılmaya başlamışlardır. 1860'da da Govşut Han'ın önderliğinde Farsları yenilgiye uğratmış ve bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir.
1873'te Ruslar Hive'yi işgal etmişler ise de, daha sonra yenilgiye uğramışlardır. 1916'da başlayan Türkistan ulusal ayaklanması devam etmiş, 1920'de de Türkmenler Hive'yi geri almışlardır.
1924'te Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 7 Ocak 1990 tarihinde ise Türkmenistan’da, seçimler yapılmış, resmi dil Türkmence kabul edilmiş, 22 Haziran 1990 tarihinde Türkmenistan egemenliğine, 27 Ekim 1991 tarihinde de bağımsızlığına kavuşmuştur. Bugün gelişen ekonomisi ve genç nüfusu ile Orta Asya’nın en güçlü ülkelerinden biridir.
Türkmenistan'ın bağımsızlığını ilk Türkiye tanımıştır.
Türkmenistan başkanlık sistemi ile yönetilen, anayasasına göre, demokratik, laik bir hukuk devletidir. Tarafsızlık statüsü Birleşmiş Milletler Teşkilatı tarafından onaylanmıştır. Halk Maslahatı milli iradenin en yüksek temsilcisi niteliğindedir. Ayrıca anayasa değişikliği, referandum, ülkenin ekonomik, sosyal ve politik gelişmesine yön verecek ana konularda tavsiyeleri tartışma ve karar alma yetkisine sahiptir. Ancak Halk Maslahatı yasama organı değildir. Türkmenistan’ın yasama organı Meclis’tir. Halk Maslahatı kararları Meclis tarafından yasalaştırılır. Meclis, anayasanın hazırlanması ve değiştirilmesi, kanunların yasalaştırılması, parlamento ve başkanlık seçimlerinin tarihlerinin belirlenmesi, Başbakan yardımcılarınca yürütülen faaliyetlerin onaylanması, bütçenin onaylanması hususlarında yetkilidir. Türkmenistan’da tek parti bulunmaktadır.

Eğitim
Tarihteki Türk Devletleri Türkmenistan'da 12 Nisan 1993 tarihinden itibaren Kiril harflerinin bırakılması, belli bir süre sonra da Latin harflerine (alfabesine) geçilmesi kararlaştırılmıştır. 9 yıllık zorunlu eğitim bulunan ülkede ayrıca 9 yıllık meslek okulları ve bunlara bağlı 4 yıllık yüksek eğitim okulları(Üniversiteler) vardır. Ama 2007 senesinden sonra zorunlu eğitim okullarda 10 sene ve Üniversitelerde de 5 sene olmuştur. Ülkede Magtymguly Devlet Üniversitesi ve Türkmenistan Bilimler Akademisi,Türkmen - Türk Üniversitesi ve diğerleri mevcuttur. Tüm Türk Devletlerinde olduğu gibi Türkmenistan'da da çok sayıda Türk Okulu bulunmaktadır. Bu okullar Türkmen - Türk ilişkilerinin gelişmesinde büyük etkenlerdendir.

Sağlık ve Sosyal Güvenlik Hizmetleri
Türkmenistan'da doğalgaz, elektrik, su ve tuz'un 2030 yılına kadar vatandaşlara tamamen bedava dağıtılması kararlaştırılmıştır. Türkmenistan'da sağlık hizmetleri tamamen devlet tarafından verilmekte olup, askeri ve demiryolu personeli kendi kurumları tarafından bu hizmeti almaktadır.
Sağlık sektörü dört bölümde faaliyet göstermektedir:
a- Araştırma hastaneleri,
b- Şehir düzeyinde sağlık kuruluşları, doğumevi ve dispanserleri
c- İlçe düzeyinde sağlık kuruluşları
d- Köylerde, köy hastaneleri, doğumevleri
Bunların yanında koruyucu sağlık hizmetleri de sağlık sektöründe önemli yer tutar.
Türkmenistan'da sosyal yardımın büyük çoğunluğu emekli fonundan karşılanmaktadır.
Emekli ve Sosyal kesintilerle ödenmektedir.

Türkmenistan’ın Ekonomisi kuyu ile daha iyi olacak
Türkmenistan gerek elektrik üretimi, gerek diğer enerji kaynakları açısından zengin bir ülkedir. Ülke ekonomisinin temel taşını pamuğun yanısıra doğalgaz ve petrol oluşturmaktadır.
Topraklarının büyük bir kısmı çöl olan Türkmenistan’ın en önemli su kaynağı Ceyhundur. Türkmenistan, Özbekistan sınırı boyunca uzanan Amuderya’dan Karakum Kanalı vasıtasıyla faydalanmaktadır. Sulamanın neredeyse %90’ı, bu kanaldan yapılmaktadır.

Teknoloji
Türkmenistan'da 2000 yılına kadar serbest olan internet erişimi ve internet kafeler yasaklanmıştır. İnternet kafeler yeniden 2007 yılında açılmış olmakla birlikte 30 dakikalık erişim ücreti 1 ABD Dolarıdır. Türkmenistanda ücretlerin 50 ABD doları düzeyinde olduğu göz önüne alındığında bu 1 dolarlık ücretin ne anlama geldiği yorum gerektirmez. Halen halka açık olan internet erişim salonları Türkmen Telekom şirketine ait iki adet salonda günde 9 saat kadar hizmet vermektedir.

Tarım Ürünleri
Türkmenistan’da üretilen başlıca tarım ürünleri; pamuk, arpa, buğday, mısır, çeltik, susam, kavun, karpuz, üzüm, meyan kökü ve doğal ipektir. Türkmenistan, Orta Asya’da Özbekistan’dan sonra ikinci önemli pamuk üreticisidir. Dünya sıralamasında ise ilk 10 ülke arasında bulunan bu ülkenin pamuk üretimi, toplam tarım sektörünün %70’ini oluşturmakta ve ürünün %20’si işlenmek üzere diğer Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerine ihraç edilmektedir. Ayrıca pamuk ihracından elde edilen gelir, toplam ihracat gelirinin %20’sini oluşturmaktadır.
Hükümetin tahıl üretiminde uyguladığı “kendi kendine yeterlilik” politikası neticesinde 1993 - 1998 yılları arasında tahıl üretimine tahsis edilen toprak yüzölçümü 259 bin hektardan, 650 bin hektara çıkmış ve üretim %150 artış göstermiştir. Yüksek destekleme fiyatları ve iyi hava koşulları, kendi kendine yeterlilik hedeflerinin tutturulamadığı dört yılı müteakip, 1998 ve 1999 yıllarında büyük tahıl hasatının elde edilmesi sonucunu vermiştir.

Sanayi ve Madencilik
Bitki örtüsü bakımından fakir olan Türkmenistan, madenler yönüyle oldukça zengindir. Madencilik ve enerji sektörü, sahip olduğu zengin mineral kaynaklar nedeni ile sanayi üretimde önemli bir yer tutmaktadır. Ülkenin işletilebilen başlıca doğal kaynakları; doğalgaz, sodyum sülfat, krom (Karaboğaz Lagunu), sülfür, kurşun, galyum (Gaurdak Bölgesi), bentonit (Oglanlı Bölgesi), brom, iyot (Çeleken, Nebitdağ) ve petroldür.
Ayrıca, önemli miktarda sodyum ve potasyum çıkartılarak, kimya sanayinde kullanılmaktadır. Tuz üretimi madencilik faaliyetleri arasında önemli bir yer tutmakta ve üretimin büyük kısmı kimya sanayinde kullanılmaktadır. Ülkede son yıllarda altın ve platin rezervlerine de rastlanmıştır. Türkmenistan, SSCB’nin en büyük sodyum sülfat üreticisi olmasına rağmen, zamanla bu rezervler tükenmiş ve sodyum sülfat tesislerinin faaliyetleri durdurulmuştur.
Türkiye ile Türkmenistan arasında imzalanan “Ekonomik ve Ticari İşbirliği Anlaşması” uyarınca petrol, maden ve enerji kaynaklarının aranması, çıkarılması ve işletilmesi konularında anlaşmaya varılmıştır.Sanayi geliştirmektedir.
Türkmenistan Ekonomisinin Temeli Doğalgaz ve Petrolden oluşur
Türkmenistan gerek elektrik üretimi, gerek diğer enerji kaynakları, özellikle de doğalgaz açısından zengin bir ülkedir. Ülke ekonomisinin temel taşını pamuk, doğalgaz ve petrol oluşturmaktadır.
Başta Rusya Federasyonu olmak üzere, SSCB’de bulunan doğalgaz rezervleri, toplam dünya doğalgaz rezervlerinin yaklaşık %40’ını oluşturmaktadır. Bu ülkelerdeki toplam doğalgaz rezervlerinin yaklaşık %85’i de Rusya Federasyonu’nda bulunmaktadır. Orta Asya Cumhuriyetleri arasında en büyük doğalgaz rezervlerine ve yıllık üretim kapasitesine sahip olan ülke Türkmenistan’dır. Türkmenistan’daki doğalgaz rezervleri, bölgedeki toplam rezervlerin %5’ini oluşturmakta olup, tespit edilen toplam doğalgaz rezervleri yaklaşık 2,86-4,4 trilyon m3 civarındadır. Ancak bağımsızlıktan sonra üretim, ihracat imkanlarının da daralmasıyla yarı yarıya azalmıştır. Üretilen doğalgazın %84’ü ihraç edilmektedir.
Bağımsızlıktan bu yana gaz üretimi 100 milyar m3’lerden, 15 milyar m3’e gerileyen Türkmenistan, 1999 yılında 22,9 milyar m3 gaz üretmeyi başarmıştır.
Doğalgazın ihracatı için Rusya üzerinden geçen boru hattı kullanılmaktadır. Ayrıca, 1997 yılında açılmış olan 200 km’lik, İran ile bağlantı sağlayan sınırlı kapasitedeki bir boru hattı da mevcuttur. Halihazırda Afganistan üzerinden Pakistan ve Hindistan’a gaz naklini sağlayacak bir boru hattı projesinin geliştirilmesi konusunda çalışmalar sürdürülmektedir. Türkmen gazının Türkiye'ye getirilmesi için çalışmalar sürmektedir.
Aralık 1998’de Türkmenistan ve Ukrayna, Ukrayna’ya yıllık 20 milyar m3 Türkmen doğalgaz ihracatı için anlaşmıştır. Yıllık 720 milyon dolar ihracat geliri sağlayacak bu anlaşma, Nisan 1999'da Ukrayna’nın ilk doğalgaz sevkiyatlarının parasını ödememesi sonucu aksamış, Türkmenistan sevkiyatı durdurmuştur. 1999 yılı Aralık ayında ise Türkmenistan ve Rusya 20 milyar m3 Türkmen doğalgazın Rusya’ya ihracı konusunda anlaşmıştır. 19 Şubat 2000’de Gazprom yönetimi Türkmenistan’dan alacağı doğalgaz miktarını 50 milyar m3’e çıkarmak için Türkmenistan’la prensip anlaşmasına varmıştır.

Ülkede bulunan petrol rezervlerinin 1.1 milyar ton (1.7 milyar varil) olduğu tahmin edilmektedir. Bugün yıllık üretim ortalama 5 milyon ton düzeyindedir. Ham petrol, yıllık kapasitesi 5.5 milyon ton olan Türkmenbaşı rafinerisinde işlem görmektedir.

Şehirler:

• Aşkabat
• Daşoğuz
• Kaka
• Köneürgenç
• Mary
• Bayramaly
• Tejen
• Türkmenabat
• Türkmenbaşı (şehir)
• Gumdag
• Hazar (Çeleken)
• Seydi
• Begdaş

İller

1. Ahal (vilayet)
2. Balkan (vilayet)
3. Daşoğuz (vilayet)
4. Lebap (vilayet)
5. Mary (vilayet)

Türkmenistan Cumhurbaşkanları
Türkmenistanın bağımsızlığını kazanmasının ardından 27 Ekim 1991'de yapılan ilk devlet başkanlığı seçimleri sonucunda Saparmurat Türkmenbaşı devlet başkanlığına seçildi ve ölümüne (21 Aralık 2006) kadar bu görevini sürdürdü.
Türkmenistan'ın ikinci cumhurbaşkanı da 11 şubat 2007'de oyların %89,2 alarak Gurbanguli Berdimuhammedov seçildi ve 14 şubat günü yemin ederek görevine başladı.

Türkmenistan
MsXlabs.org & Temel Britannica

Resmi adı: Türkmenistan Cumhuriyeti
Yönetim biçimi: Tek meclisli cumhuriyet
Yüzölçümü: 488.100 km²
Başkent: Aşkabat

Kısaca Türkmenis­tan adıyla tanınan ülke kuzeyde Kazakistan, kuzey ve doğuda Özbekistan, güneyde ise İran ve Afganistan ile çevrilidir. Yüzölçümü 488.100 km²'dir.
Türkmenistan aşırı sıcak ve soğuğun ege­men olduğu çok kurak bir bölgedir. Bazı yerlerde ocak ayı ortalama sıcaklığı —4°C'dir; temmuz ayı ortalama sıcaklığı ise ender ola­rak 35°C'nin altına düşer. Cumhuriyetin bü­yük bölümü yılda ancak 100-200 mm yağış alır. Yağışların yetersizliği yüzünden, ülkede tarım alanlarını sulamak için kanallar ve göletler yapılmıştır.
Türkmenistan'ın beşte dördünden fazlası, bitki örtüsü ve suyu çok az olan ıssız ve kurak Karakum Çölü ile kaplıdır. Halk çoğunlukla çölün kenarlarında, güney sının boyunca uza­nan Kopet Dağlan'nın yakınlannda ya da Amu Derya (Ceyhun), Murgap ve Tecen (Herirud) ırmaklannın geçtiği yerlerde yaşar.
Halkın üçte ikisi Sünni Müslüman olan Türkmenler'dir. Türkmenler'in konuştuğu Türkmence Türkiye Türkçe'sine çok benze­yen bir Türk dilidir. Türkmenistan SSCB'nin bir parçası durumuna gelmeden önce Türk­menler göçebe yaşar ve mevsimlere göre uygun otlaklara göç ederek hayvancılık ya­parlardı. SSCB yönetimine girdikten sonra Türkmenler'in büyük bölümü köylere yerleş­ti. Yerleşik düzene geçtikten sonra, sulama sistemlerinin yardımıyla hayvancılık yanında sulu tarım da yapmaya başladılar. Günümüz­de pek çok Türkmen fabrikalarda çalışmakta­dır. Türkmenistan halkı içinde ikinci büyük grup, ülke nüfusunun yüzde 15'ini oluşturan Ruslar'dır; onları sırasıyla Özbekler, Kazak­lar, Tatarlar, Ukraynalılar, Ermeniler, Azeri­ler ve Karakalpaklar izler. Yönetim görevleri­nin genellikle Ruslar'ın elinde olduğu Türk­menistan'da okullarda Rusça okutulmakta­dır. Eğitim 7-17 yaşları arasında parasız ve zorunludur.

Sanayi ve Tarım
Türkmenistan'ın başlıca doğal kaynağı ülke­nin batısında çıkarılan petroldür. Türkmenis­tan SSCB'deki üçüncü büyük petrol üreticisi-dir. Petrol bir boruhattıyla Hazar Denizi'nde-ki bir rafineriye ulaştırılır. Kimyasal madde­ler, madencilik ve doğal gaz üretimi öteki önemli sanayi kollarını oluşturur. Hazar De­nizi kıyılarında da balıkçılık yapılır.
Ülkenin başlıca kentlerinde hafif sanayi kuruluşları bulunur. Başkent Aşkabat'ta pa­muk ve ipek dokuma sanayileri vardır. Cum­huriyetin öbür önemli kentleri Çarcou, Kras-novodsk ve eski Merv kentinin yakınlarında kurulu olan Mari'dir. Türkmenistan'da sanayi ürünlerinin taşınması büyük ölçüde karayo­luyla gerçekleştirilir. Ekonomiye katkı açısın­dan sanayi tarımın önüne geçmiş durumdadır; bununla birlikte pek çok Türkmen hâlâ çiftçi­lik ve hayvancılıkla uğraşır. Başlıca tarım ürünleri pamuk, ipek, üzüm, mısır ve buğday­dır. Karakul (karagül) koyunu, at ve deve de en çok yetiştirilen hayvanlardır.

Tarih
Türkmenistan, uzun tarihi boyunca pek çok devletin egemenliğine girmiştir. Ülkede bü­tün bu devletlerden kalan izler görülebilir. Günümüzde başkent Aşkabat yakınlarında, İÖ 3. yüzyılda Part Krallığı'nın ilk başkenti olarak kurulan Nisa kentinin yıkıntıları bu­lunmaktadır. Mari yakınlarında yer alan eski Merv kenti de Persler'in Ahameniş hanedanı döneminde (İÖ 6.-4. yüzyıllar) bir satraplık (eyalet) merkeziydi. İS 7. yüzyılda Araplar'ca Horasan'ın başkenti olarak yeniden kurulan Merv gittikçe gelişti ve Abbasiler döneminde büyük bir öğretim merkezi oldu. Daha sonra Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun başkenti olan Merv 13. yüzyılda Moğollar tarafından yıkıldı. Türkmenistan 19. yüzyıl sonlannda Rus Çarlığı'nın egemenliğine girdi. 1917'deki Ekim Devrimi sonucunda da SSCB'nin bir parçası oldu. 1924'e kadar Türkmenistan'ın bölgeleri çeşitli SSCB cumhuriyetlerine bağ­lıydı. Bu tarihte ise SSCB'nin 15 cumhuriye­tinden biri olan Türkmenistan Sovyet Sosya­list Cumhuriyeti kuruldu.
SSCB'deki reform süreciyle birlikte Türkme­nistan'da Ocak 1990'da yapılan parlamento seçimlerinde komünistler çoğunluğu elde etti. Bu­nu Ağustos 1990'da egemenlik ilanı izledi. Ekim 1990'da da Saparmurad A. Niyazov cum­hurbaşkanı seçildi.
Türkmenistan yönetimi Ağustos 1991'deki başarısız darbe girişimi sırasında daha çok "bekle gör" yaklaşımını benimsedi. Moskova'daki sertlik yanlısı komünistlerin tasfiyesin­den sonra Ekim 1991'de yapılan halkoylamasında halkın yüzde 94'ü bağımsızlık yönünde oy kullandı. Türkmenistan Aralık 1991'de Alma Ata'da yapılan toplantıda vanlan anlaşma so­nucunda Bağımsız Devletler Topluluğu'nun (BDT) kurucuları arasında yer aldı.
Mayıs 1992'de kabul edilen yeni anayasaya göre en üst yönetim organı Halk Mashalatı ola­cak ve seçilmiş 50 üyeden oluşan Meclis sürekli parlamento işlevini görecekti. Anayasada siya­sal çoğulculuğun öngörülmesine karşın, etnik ve dinsel temele dayalı partiler yasaklandı. Er­tesi ay yapılan cumhurbaşkanlığı seçiminde Ni­yazov oylann yüzde 99,5'ini alarak yeniden bu göreve seçildi. Ülkede demokratik muhalefetin zayıf olması nedeniyle, iktidar neredeyse bütü­nüyle cumhurbaşkanının ve eski komünist kad­roların elinde kaldı.
Türkmenistan 1992 boyunca ekonomik alan­da İran'la daha sıkı bağlar kurmaya yöneldi. Öte yandan, bir ABD-Türkiye konsorsiyumuyla, Avrupa'ya ulaşacak bir doğal gaz boru hattı inşa etmek konusunda anlaşmaya varıldı. Tür­kiye'yle kültürel değişim programı, sağlık ala­nında bilimsel ve teknik işbirliği anlaşmaları imzalandı. Türkmenistan Şubat 1992'de de Tür­kiye, İran ve Pakistan'ın yer aldığı Ekonomik İşbirliği Örgütü'ne kabul edildi.