Söz öbeği nedir?

Söz öbeği nedir?
Söz öbekleri hakkında bilgi verir misiniz?

SÖZCÜK ÖBEKLERİ
MsXLabs.org

Tek sözcükle anlatılamayan, anlatımı için birden çok sözcüğe gereksinim duyulan nesne ve kavramları karşı­lamaya yarayan dil birlikleridir. Bu sözcükler ekli, eksiz bir bütün oluştururlar. Öbekteki sözcüklerin yerleri değiş­tirilemez. Cümlede tek bir öğe olarak işlev görür.

Türkçede temel kural, yardımcı öğe, temel öğeden önce gelir. Bu durum yalnızca 'ki' li bileşik cümlede de­ği­şir; Temel öğe, yardımcı öğeden önce gelir. Bu sıra­lama bir zaman sıralamasıdır da.

Başlıca sözcük öbekleri şunlardır:

• – Bileşik Sözcükler
• – İkilemeler, Üçlemeler
• – Tamlamalar
• – İyelik Öbeği
• – Belirtme Öbeği
• – Yönelme Öbeği
• – Çıkma Öbeği
• – İlgeç Öbeği
• – Bağlaç Öbeği
• – Belirteç Öbeği
• – Ünlem Öbeği
• – Ünvan Öbeği
• – Pekiştirme Öbeği
• – Yükleme Öbeği
• – Eylemsi Öbeği
• – Kısaltma Öbeği
• – Deyimler

* Sözü edilen öbeklerden işlenilmeyenler görüle­cektir.

İYELİK ÖBEĞİ, iki öğelidir. Birinci adın anlamı iyelik getirilerek, başka bir adla tamamlanır. Birinci ad iyilekli olduğundan 'iyelikli tamlama' adını alır:

• çoğu insan
• kimi gençler
• canım kardeşim
• güzelim çocuklar

BELİRTME ÖBEĞİ, '–i' durum eki almış bir ad, adılla sıfattan oluşan sözcük öbeğidir, 'tümleyen bir sıfat'tır da denilebilir:

• yazıyı yazan 'öğrenci'
• seni soran 'adam'
• yaşamı irdeleyen 'sorular'

YÖNELMELİ ÖBEK, '–e' durum ekiyle oluşturulmuş bir sıfat öbeğidir. Yönelme durumunda bir adın, sıfat ya da sıfat görevli bir eylemsiyle oluşturduğu birliktir.

• bağrımıza bastığımız 'insan'
• yoluna adadığımız 'can'
• yanına yaklaşılmaz 'fiyatlar'
• duvara çakılı 'çivi'

KALMA ÖBEĞİ, '–de' durum ek'li adın sıfat ya da or­taçlarla oluşturduğu söz öbeğidir:

• sözde 'aydınlar'
• yolda 'yürüyenler'
• okulda 'olanlar'
• yükle 'hafif'
• dörtte iki 'pay'

ÇIKMA ÖBEĞİ, '–den' durum eki almış bir adla sıfat ya da ortaçtan oluşur:

• gözden düşmüş 'insan'
• Yoldan çıkmış 'biri'
• sütten beyaz 'ten'
• içten pazarlıklı 'insan'

– Çıkma öbeklerde bir karşılaştırma sezilir.
– Bir bölümü belirtili tamlama işlevi görür; onlardan bazıları, çocuklardan ikisi. . .
– Bir bölümü '–den olan' anlamındadır: yürekten sevgi, candan dost...
– Tamlayana 'arasından' anlamı katar: yiyecekler­den ekmek, gidenlerden Sevgi...

İLGEÇ ÖBEĞİ bir ad, ad öbeğiyle ilgeçten (edat) oluşan söz öbeğidir. Bu öbekler sıfat, belirteç gibi görev yaparlar:

• sana göre 'iş'
• ev için 'kapı'
• aslan gibi 'adam'
• akşama kadar 'dolaştım'
• kuş gibi 'ötüyor'
• dünden beri 'görülmedi'

BAĞLAÇ ÖBEĞİ bağlı, yakın, eş, karşıt anlamlı aynı türden sözcüklerin bağlaçlarla bağlanmasıyla oluşur:

• sevinç ve mutlulukların sonu 'bağlaçlı ad tamlaması'
• kitapların okunması ve eleştirilmesi 'bağlaçlı ad tam­laması'
• öğrenci, öğretmen ve yönetici işbirliği 'bağlaçlı ad tamlaması'
• yetişkin, olgun ve saygın insanlar 'bağlaçlı sıfat tam­laması'
• Hem öğrenciler hem öğretmenler istiyordu. 'özne'
• Ne gecesi, ne gündüzü var. 'nesne'
• Onlar da size soruyor. 'dolaylı tümleç'
• Seni alıp götürmeliydim. 'yüklem'

BELİRTEÇ ÖBEĞİ, bir belirteç görevli ilgeç öbeğin­den oluşur. Bunlar sıfat, belirteç olurlar:

• çok çalışkan 'öğrenci'
• en güzel 'gün'
• daha iyi 'insan'
• yaşam kadar büyüleyen
• yaparmış gibi koşan
• inanmış gibi yapan

ÜNLEM ÖBEĞİ bir ünlemle bir ad, ad öbeğinden oluşur. Ünlem tek sözcüktür:

• Ey, bu topraklar için toprağa düşmüş asker!

ÜNVAN ÖBEĞİ kişi adıyla ünvandan oluşur. Ünvan sözcüğü sıfat gibi görev yapar. Ünvanlar ad'dan önce de sonra da gelebilir. Bir bölümü hem önce, hem sonra ge­lir:

• Bayan Sevgi, Dr. Ali, Memet Efendi...
• Begüm Sultan, Osman Gazi, Rakım Efendi...
• Sultan Murat Han, Prof. Hasan Avni Bey...

PEKİŞTİRME ÖBEĞİ ünlüyle başlayan sözcüklerin ünlüsüne 'p', ünsüzle başlayanların ilk iki harfine 'mprs' getirilerek oluşturulur:

• ak – apak
• iri – ipiri
• uzun – upuzun
• yeşil – yemyeşil
• temiz – tertemiz