Süveyş kanalı
Doğu Akdeniz'le Kızıldeniz arasında bağlantıyı sağlayan kanal, Mısır topraklarındadır, 1859-1869 arasında fransız Ferdinand de Lesseps yönetiminde yapıldı ve 1956'da Mısır tarafından ulusallaştırıldı.
Hemen hemen dümdüz olan kanal yolu, kıstağın düşük yükseltisinden ve tuzlu göllerin (Acı göller, Timsah gölü) kapladığı geniş alandan yararlandı. Kanalda eklüz yoktur: genişletme çalışmaları tamamlandıktan (1989) sonra genişliği 190 m, derinliği 20 m’dir. Boşken 370 000 tonluk, yüklüyken 150 000 t'luk gemilerin geçişine elverişlidir. 67 km'lik kısmında karşılıklı geçiş yapabilir. Geçidin geri kalan bölümünde gemiler konvoylar halinde gitmek ve karşılaşma halinde durmak torundadırlar Kızıldeniz ve Akdeniz'deki küçük kanalların düzenlenmesiyle, başlangıçta 161 km olan uzunluğu 195 km'ye çıktı Bir demiryolu, kanal boyunca uzanır 1981 de kanal altından bir karayolu tüneli açıldı.
Kanal kıyısında birkaç büyük kent gelişti: Kızıldeniz'e açıldığı yerde Süveyş: yolun yarısında ismailiye; Akdeniz ağzında Port Saıd ve Port Fuad 1967 savaşı'yla kapanmasından ve Sina'nın İsrail tarafından işgal edilmesinden önce kanalın yıllık trafiği, 1966'da 242 Mt'a ulaşıyordu (194 Mt'u Kızıldeniz'den Akdeniz'e doğru (bunun 168 Mt'u petrol), 48 Mt’u da Akdeniz’den Kızıldeniz’e doğru) Bu rakam dünya deniz trafiğinin % 13'ünü, geçiş için ödenen para da Mısır’ın GSMH’nın % 5-6'sını oluşturuyordu. Kanal 1975'te yeniden açıldıktan sonra dünya filosunda meydana gelen yapı değişikliği (daha büyük petrol tankerlerinin yapılması), önceki trafik kapasitesinin yeniden sağlamasına olanak vermedi. 1976'da açılan Süveyş-iskenderiye petrol boruhattının rekabeti nedeniyle, özellikle 1980'deki petrol trafiği 85 Mt'dan fazla değildi, oysa öteki mallar trafiğinde eski düzeye ulaşılmıştı. 1981'de, genişletme çalışmasından sonra geçiş parası hemen hemen iki kata çıkarıldı, 1989'da çalışmalar tamamlandı, 1991'de 18 326 gemi kanaldan geçiş yaptı Aynı yıl gerçekleşen günlük tonaj 1168 ton, yıllık tonaj ise 426 milyon tondu. Mısır 1991 yılında Süveyş kanalından 1,9 milyar dolar gelir elde etti.
—Tar, Süveyş kıstağında bir su yolu kurmayı amaçlayan ilk girişimler, l.ö. 600’e doğru firavun Neho tarafından yapımı başlatılan Nil, Timsah gölü ve Kızıldeniz arasındaki kanal ile Antikçağ'a kadar uzanır, l.ö. IH. yy.'da Ptolemaios ll'nin hükümdarlığında tamamlanan bu kanal, 776'da terk edildi. XIX. yy.'da kanal açma fikri yeniden ele alındı. Bonaparte’ın seferine katılan Lepöre, İ'skenderiye-Süveyş arasında bir kanal açmayı tasarladı Mehmet Ali Paşa'nın hizmetindeki mühendis Linant de Bellefonds, bu planın yerine İskenderiye'deki Fransa konsolosu tarafından da bilinen daha düz bir mecranın açılmasını tasarladı (1834-35).
Saınt-Simoncular'ın oluşturduğu inceleme kurulu (Talabot, Stephenson, Negrelli), 1848 devrimi’yle dağıldı. Lesseps’in dostane ilişkiler içinde olduğu Sait Paşa'nın başa geçmesiyle (1854) tasarı kesinleşti. Sait Paşa, kanalın açılmasına izin verdi. Sermayesi 200 milyon frank olan Compagnie financiöre de Suez kuruldu ve 30 kasım 1854 ve 5 ocak 1856 fermanlarıyla açılıştan itibaren 99 sene süreyle imtiyaz elde etti. Kârlar (tonilato ve yolcu başına geçiş parası) % 75 şirketin. % 15 Mısır’ın ve °/o 10 kurucuların olmak üzere bölüşülecekti. Fransızlar 207 000'den çok hisse senedi aldılar. Çalışmalar 1859 nisanında başladı, ama Hindistan yolu konusunda endişelenen İngiltere, çalışmaların durdurulmasını istedi. Kendisine 20 000 fellahııı ücretsiz elemeğini sağlayan Sait Paşa'nın desteğine güvenen Lesseps, bu karara aldırmadı. İsmail Paşa'nın başa geçmesi (1863), İngiltere'nin, angarya usulüyle çalıştırılma bahanesini ileri sürerek Mısır valisinin bağlı olduğu osmanlı padişahı sultan Abdülazız’ın emriyle çalışmaların durdurmasını sağladı. Napoleon lll’ün, elemeğinin karşılığının ödenmesini ve makine kullanılmasını öneren arabuluculuğu, çalışmaların yeniden başlamasını sağladı (19 mart 1866 fermanı). Ek masraflar, hisse senetleri basılarak karşılandı ve kanal imparatoriçe Eugönie tarafından açıldı
(17 kasım 1869). Kanalın işletilmesi, başlangıçta zor oldu ve iflastan kıl payı kurtulundu (1872). Para sıkıntısı çeken İsmail Paşa'nın hisselerini İngiliz hükümetine satmasıyla bu hükümet başlıca hissedar durumuna geldi (kasım 1875) ve bu olay, Britanyalılar'ın Mısır’a yerleşmelerine neden oldu (1882). Kanalın uluslararası statüsü, İstanbul antlaşması (29 ekim 1888) ile belirlendi: kanal gerek barışta, gerek savaşta bütün ülkelerin askeri ve ticari gemilerine açık olacaktı.
Süveyş kanalı bu tarihten başlayarak, Londra-Bombay yolunu % 44 kısalttı ve çok büyük bir iktisadi rol oynadı. Ayrıca, her iki dünya savaşı sırasında da, önemli bir stratejik rolü oldu. 1915 ve 1916'da ingılizlere karşı iki türk seferinin hedefi oldu. (KANAL SEFERİ) Büyük Britanya, Süveyş yoluyla, ulaşımını ve petrol gereksiniminin karşılanmasını güvence altına almak için iki savaş arasında Yakındoğu'nun yeni devletleriyle (Irak, Maverai Ürdün vb.) bir askeri ittifak siyaseti izledi ye deniz üsleri kurmaya çalıştı. 1936'dakı İngiliz -Mısır antlaşmasıyla, yirmi sene süreyle, kanalın askeri kontrolünü elde etti, ikinci Dünya savaşı sırasında Süveyş kanalı, 1942'de Rommel'in Libya saldırısı sırasında Almanlar'ın hedefiydi, ama Montgomery'nin El-Alameyn'deki direnişi tehlikeyi bertaraf etti. 1945’ten sonra Mısır, 1936 antlaşması'nın yeniden gözden geçirilmesini istedi ve yedi yıl sonra 1954'te sonuçlanan antlaşma, yirmi ay içinde britanya birliklerinin çekilmesini ve savaş halinde kanaldaki üslerin İngiltere’nin hizmetine verilmesini öngördü (bu antlaşma 1957'de Mısır tarafından bozuldu). Son İngiliz askeri, kanalı 1956'da terk etti.
26 temmuz 1956'da kanalın Nasır tarafından millileştirilmesi birkaç ay sonra İsrail ve Mısır arasında bir çatışmaya ypl açtı. Bu çatışma sırasında Fransa ve İngiltere, Port Said'den El-Kantara'ya kadar (El-Kantara hariç) kanalın kuzey kısmını askeri işgal altına alarak müdahale ettiler. Ama bu hareketleri SSCB'nin ve özellikle ABD'nin şiddetli muhalefetine yol açtı. Bu devletler bir ateşkes (kasım) uygulattılar ve kanaldaki fransız-ingiliz askerlerinin yerine Birleşmiş milletler tarafından örgütlenen milletlerarası bir polis kuvveti (Birleşmiş milletler acil kuvveti) yerleştirdiler. Harekât sırasında tıkanan kanal, altı ay uluslararası trafiğe kapalı kaldı. Roma antlaşması ile (nisan 1958) hisse senedi sahiplerine bir tazminat ödenmesi kararlaştırıldı.
1967'de, İsrail gemilerinin kanaldan transit geçmelerine mısır otoritelerinin izin vermeyi reddetmesi ve Eilat limanının ablukası, "altı gün” savaşına yol açtı. Süveyş kanalı bir kez daha kapandı. Savaş, Sina yarımadasının İsrail tarafından işgal edilmesiyle sonuçlandı. Tel Aviv kanalın doğu kıyısında Mısır ve İsrail arasındaki "yıpratma savaşının" (1969-1970) alanlarından biri haline gelen savunma istihkâmları (Bar Lev hattı) kurdu. Kanal bölgesinin başlıca çarpışma alanlarından biri olduğu ekim 1973 savaşı’ndan sonra, Mısır - İsrail antlaşmasfyla (18 ocak 1974) Süveyş kanalının iki yakası da yeniden Mısır egemenliği altına girdi (21 şubat 1974). Büyük ölçüde toprak boşaltma çalışmalarından sonra Süveyş kanalı 5 haziran 1975’te, deniz trafiğine resmen tekrar açıldı. Kurulduğundan beri gemilerine Süveyş kanalından geçme hakkı tanınmayan İsrail, deniz yolundan diğer yararlananlarla eşit haklara sahip olmadan (Mısır ve İsrail arasındaki 26 mart 1979 barış antlaşması ile) önce 1975 eylülünde, askeri olmayan yük gemilerini kanaldan transit geçirme hakkını elde etti.
Kaynak: Büyük Larousse
Süveyş Kanalı
