Cinas Sanatı

Mısra sonlarında sesteş sözcüklerle yapılan uyaklara cinas sanatı denir.

Kısmetindir gezdiren yer yer seni

Arşa çıksan da bu akıbet yer yer seni.

Bu ne güzel bir gül

Hiç ağlama hep gül.

Anlamları ayrı olduğu halde söyleniş ve yazılış bakımından birbirine benzeyen kelimeleri bir arada kullanma.

Eski edebiyatçılar bir kelime oyunu olan cinas sanatını çok severlerdi. Kelimeler arasındaki benzerliğin tam ve eksik olmasından dolayı cinas tam cinas (cinas-ı tam) ve eksik cinas (cinas-ı gayr-ı tam) diye ikiye ayrılırdı. Tam cinas, anlamları ayrı olan iki kelimenin harflerinin sayısı, tertibi ve başka yönleri bakımından birbirine tamamıyla uymasından ileri gelir. Tam cinas, basit ve mürekkep olmak üzere iki türlüdür. Tam cinasa örnek Fuzuli'nin

Gerçi ey dil yar için yüz verdi yüz mihnet sana
Zerrece kat'-ı muhabbet etmedin rahmet sana

beyti olabilir. Burada birinci yüz kelimesi çehre, ikinci yüz kelimesi sayı anlamına gelir. Anlam ayrı olmakla birlikte şekil benzerliği tamdır. Sünbülüzade Vehbi'nin şu mısraındaki yaz kelimesi de cinaslı olarak kullanılmıştır:

Eyleme vaktini zayi, deme kış yaz, oku yaz

Hece sayısı fazla olan kelimeler arasında cinasa mürekkep tam cinas (cinas-ı tam-ı mürekkeb) denir. İsmail Safa'nın

Söylerken o sözleri kızardı
Hem hazzeder, ah, hem kızardı

beytinde olduğu gibi. Mürekkep cinasta kelimeler yazılış bakımından aynı şekilde olursa benzeşmeli cinas (cinas-ı müteşebbih); yazılışları ayrı olursa farklı cinas (cinas-ı metruk) denilir. Böylece mürekkep cinas da ikiye ayrılmış olur. Farklı cinasa örnek: Naci'nin

Dediler oldu bir iken ikişer
Çıktılar harice birer ikişer

beyti gösterilebilir. Bunlardan birincisinde kötülük anlamına gelen şer ayrı yazılır. İkişer'de ise kelime bitişiktir. Aşağıdaki örnekte de yazılış bakımından farklı cinas vardır:

Ruhsarını ey dilber âyineye benzettim
Vah vah ne hata ettim ayı neye benzettim.

Başı ve sonu birbirine benzeyen kelimeler arasında da cinas yapılabilir. Aynı kelimenin harfleri değişik bir sıraya konularak yapılan cinasa devrik cinas (cinas-ı kalb) adı verilir. Muallim Naci'nin aşağıdaki mısraında Naci kelimesi ile cani kelimesi arasında devrik cinas vardır:

Caniler içinde kaldı Naci.

Cinas sanatı sadece divan edebiyatına mahsus değildir. Halk edebiyatında da vardır. Özellikle mânilerde sık görülür:

Gümüş kollar, gül eller
Sünbül okşar gül eller.
Bak sineme gözler var
İsterim yare gitmek
Dört yanımda gözler var.

Modern şairlerden bazıları da cinasa bas vurmuşlardır. Yahya Kemal'in aşağıdaki mısraında da Tekbir kelimesiyle tek bir kelimesi arasında cinas vardır:

Nice bin dalgalı
Tekbir oluyor tek bir ses

Behçet Necatigil'in aşağıdaki dört mısraında ise yaş kelimeleri anlam bakımından farklıdır:

Yastıklarda gözyaşları mı var yaş
Sağlam duvar tepserir güherçile yaş
Nice şiirler yıllar yılı açmaz
Parlar birden magnezyum yaş.
... hakkındaki detaylı bilgiyi görüntülemek için tıklayınız.

Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi & MsXLabs

Cinas Sanatı

Anlamları ayrı, ama söylenişleri, yazılışları ya da hem söylenişleri hem de yazılışları benzer olan sözcüklerin bir arada kullanılması sanatı. Böylesi sözcükleri bir araya toplamaya da tecnis denilir. Divan edebiyatında önemli bir söz sanatı sayılan cinas, alabildiğine işlenerek çeşitleri çoğaltılmış, terimlerle bölümlemeler yapılmıştır. Cinas yapabilmek için vücuh-ı erbaa'da ittifak, yani cinaslı sözcüklerin harflerinin dört noktada birleşmesi gerekir: 1. Tür, çeşit; 2. Sayı; 3. Sıra; 4. Hey'et. Bunlardan birinde olan değişiklik cinasın da adını değiştirmiştir. Böylece Arapça ve Farsça sözcüklerin geniş biçimde kullanılması, eski alfabenin olanaklarının değerlendirilmesi sonucu cinas sayısı artarak bir çeşit söz cambazlığına gidilmiştir. Temelde cinas, tam ve eksik olmak üzere ikiye ayrılmış, bunlar da aralarında bölümlenmiştir. Belirtilen dört noktada birbirine uyan sözcüklerle yapılmış tam cinas; basit, mürekkep, mümasil, müteşabih gibi çeşitlere ayrılır. Dört noktadan birinin değişik olmasıyla yapılmış eksik cinasın ise nakıs, müterakip, muharref, müzeyyel, muzari gibi çeşitleri vardır. Bu bölümlemeler sözcüklerin basit (ayn: göz-pınar, dem: kan-zaman-içki-nefes) ya da bileşik (devrândan-devr ândan, perişânına-peri şânına) olmalarına; harflerinin artık ya da eksik (dem-âdem, âb-serâb) olmasına; sesçe değişiklik (der-dür, cennet-cinnet) göstermesine göre yapılmıştır.