İnceleme Nedir?

İncelemenin kapsamı çok geniştir. Her yazı türünün inceleme ile bir bağlantısı vardır. İnceleme bilgisi olmadan makale, fıkra, eleştiri, gezi, röportaj, anı gibi yazı türleri yazılamayacağı gibi; öykü, roman, tiyatro gibi gözlem gücünün kullanıldığı sanatlı yazı türlerinde de başarılı olunamaz; konferans, açıkoturum, panel, sempozyum, açıklama (brifing) gibi sunuşlar yapılamaz; tutanak, rapor gibi yazışmalar yazılamaz.

İncelemeyi eser oluşturma yöntemi dışında, ayrı bir uğraşı alanı olarak da kullanıyoruz. Bu alanda çalışanlar; olmuş olayları, oluşturulmuş eserleri değerlendirirler ki, bu konuda verilmek istenen de budur. İncelemeye monografi de denir. İnceleme sözlü ya da yazılı yapılabilir. Kalıcı olması için yazılı olması ve bir düzen içinde verilmesi sağlıklıdır. İncelemenin biçimi eserin türüne göre de değişir. Bu anlamda bir makale, bir şiir, bir roman, bir senaryo... incelenebilir, sonuç herbirinde kendine özgü bir düzen içinde yazılır. İncelemeyi yapan kişi teknik olarak yer yer makale gibi, yer yer söyleşi gibi yazma olanağına sahiptir.

İnceleme yazıları eleştiri yazılarıyla karıştırılmaktadır. Eleştiri yaparken inceleme yöntemlerinden yararlanılır, fakat incelemede eleştirme amacı güdülmez. Yalnızca incelemesi yapılan kişinin dünyaya ve olaylara bakış açısı yakalanmaya çalışılır. İncelemede önemli bir kişinin, bir dönemin yalnız bir özelliği üzerinde durulur. Bir sanatçıdaki hem yalnızlık duygusu, hem ilerici kişilik aynı incelemede ele alınamaz.
İncelemesi yapılan, her ne ise, bir bütün olarak ele alınmalı, sonuca öyle varılmalıdır. Bir sanatçıdaki yalnızlık duygusu hakkındaki yargı, o sanatçının bütün eserleri incelenmeden verilemez. Bir roman inceleniyorsa yarısı incelenip, yarısı inceleme dışı bırakılamaz. İncelenen konu daha önce başkaları tarafından incelendi ise, onların da gözden geçirilmesi gerekir.

İncelemede bir yöntem belirlemek gerekir. Bu yöntem incelenen eserin türüne göre ayrılık gösterebilir. Bir makale ile bir romanın, bir roman ile bir şiirin incelenmesi aynı sorularla olamaz. Söz gelimi; bir makale incelemesinde ana düşünce, yardımcı düşünceler ele alınırken; romanda ana olay; ikinci derecedeki, üçüncü derecedeki olaylar ve bu olayları yaşayan kahraman, ikinci derecedeki, üçüncü derecedeki kahramanlar; olayın geçtiği yer, zaman... ele alınır. Şiir inceleniyorsa nazım türü, nazım biçimi, ölçüsü, uyağı ele alınır. Fakat incelenecek yazının türü ne olursa olsun sözcük bilgisi, cümle bilgisi gibi gramer incelemeleri yöntem olarak biraz daha birbirine yakındır.

İncelemede eleştirme amacı güdülmez!

Kitap incelemesi için hazırlanmış bir plân şöyledir.

A: Dış Yapı İncelemesi

Yerleştirme:

• Eserin adı, bir eserden alındı ise kaynağının adı, kaynaktaki sayfa numaraları,
basıldığı yer, yıl; boyutları.
• Eserin yazarı, yazarın sanatı, sanat yaşamındaki evreler; varsa, çevirmeni.
• Eserin yazıldığı dönem, yazarı etkileyen, eserine yansıyan önemli olaylar.

B: İç Yapı İncelemesi

• Eserin türü
• Eserin konusu
• Eserin teması
• Eserdeki dünya görüşü
• Eserdeki hayal örgüsü
• Eserin bölümleri
• Ana düşünce (olay), yardımcı düşünceler (olaylar)
• Eserde altı çizilecek diğer düşünce, olay, benzetme, sembol... vb.
• Eserin anlatım özellikleri
• Kullanılan sözcüklerdeki öznellik - nesnellik; sözcükler arası soyut - somut
ilişkiler; sıfatların, zarfların, bağlaçların kullanımı; kurduğu tamlamaların
özellikleri...
• Eserde sözdizimiyle sağlanan iç ahenk (Şiir için: ölçü, uyak, alliterasyon, asonans...)

İyi bir incelemede, incelenecek mataryele bol bol Kim/ Ne, Kimden/Neden, Niçin, Nasıl, Nerede, Ne zaman... vb. sorular sormalıyız. İnceleme plânı, incelemeyi yapan kişinin araştırma boyutuna ve isteğine bağlı olarak ufak tefek ayrılıklar göstermekle birlikte, ortak ilkelere uymalıdır:

İnceleme yazılarında uyulacak ilkeler nelerdir?

• Düşünsel plân uygulanmalıdır.
• Bol döküman incelenerek sonuca ulaşılmalıdır.
• Nitelik olarak belirtilen her özellik örneklerle desteklenmelidir.
• Konu dışına çıkılmamalıdır.
• İnceleme sonucu elde edilen bilgileri herkese benimsetmek gibi bir amaç güdülmemelidir.
• İnceleme bittikten sonra yapılan değerlendirmede yazar, incelemeden elde
ettiği sonuçları belirtmelidir. Her incelemede ele alınan konunun bir yönü
aydınlatılmış olur. İnceleme yapmak, inceleme yazılarını okumak bizim de ufkumuzu
açar. Söz gelimi edebiyat eserlerini incelemek bizim edebiyat kültürümüzü
arttırır, edebiyat eserlerine, sanata bakış açımızı etkiler.
• Bu kurallara bütün yazılı anlatımlarda uygulanacak genel kuralları ekleyiniz.

Kaynak: Yard.Doç. Dr. Canan İLERİ

kaynak