Temeli beş asır önce atılan Fransa Milli Kütüphanesi Bibliothèque Nationale de France’ın Türkçe Elyazmaları sorumlusu Sara Yontan Musnik, geçtiğimiz haftalarda İstanbul’da bir programa katıldı ve bu bölümün nasıl oluşturulduğunu anlattı. BnF’ye en son giren Türkçe elyazması Yaşar Kemal’in 1980’li yıllarda kaleme aldığı ‘Yalnızlık’ şiiri.
Binbir Gece Masalları’nı çeviren Batılı şarkiyatçılardan Antoine Galland, Fransa Kraliyet Kütüphanesi’nin görevlisi olarak 1672’de İstanbul’a gelir. Osmanlı’nın başşehrinde yapması gereken tek işi vardır; kitap ve sikke satın almak. Kraliyet kütüphanesindeki Türkçe koleksiyon, onun ve ona benzer görevlilerin aldığı eserlerle tâ o yıllarda oluşmaya başlar. Zira Fransa sadece Galland’ı değil, başka görevlileri de göndererek Osmanlı’nın kültür dünyasında neler olup bittiğini öğrenmek üzere kurumsal bir politika güder. O yıllarda epeyce eser alınır İstanbul’dan. Galland, burada uzun yıllar kalır ve nereye gittiğini, ne yaptığını, hangi kitapları satın aldığını anlatan birkaç günlük tutar. Bu günlüklerden ilkinde 14 Ocak 1672 Perşembe tarihli girişine de şunu yazar: “Bugün eski kûfi yazıyla yazılmış. Acayibü’l Mahlukat adlı kitabı 25 kuruşa satın aldım. ” Bu değerli eser, 340 yıldır “Supplement turc 190” demirbaş numarasıyla Bibliothèque Nationale de France (BnF) yani Fransa Milli Kütüphanesi’nde muhafaza ediliyor.
Merkezi Paris’te olan BnF, Fransa’nın en prestijli kültür kurumlarından biri. Önce kraliyet, sonra imparatorluk, Fransız İhtilali ile birlikte de milli kütüphane olarak hizmet veren BnF, 1537 yılında kabul edilen derleme kanununa göre Fransa’da yayımlanan ve dağıtılan yazılı, sesli, görsel, günümüzde de elektronik kitap ve kitap dışı belgeleri arşivlemekle sorumlu. Milli miras onların koruması altında. Bunun dışında, diğer dillerdeki kitapları da kütüphaneye alarak okuyucusuna ulaştırmakla görevli. Bugün kütüphanede 13 milyonun üstünde basma kitap, 250 bin cilt elyazması bulunuyor. On milyon kadar kitap dışı nota, sikke, fotoğraf, harita gibi belgeler de var. Kütüphanenin bizi yakından ilgilendiren kısmı 1980’li yıllarda Doğu bölümünden farklı olarak yeniden oluşturulan Türkçe kitaplar kısmı. 30 küsur bin matbu, 2 binin üzerinde elyazmasının muhafaza edildiği bu bölümün sorumluluğunu 21 yıldır yürüten Sara Yontan Musnik, Türk Dil Kurumu tarafından İstanbul’da düzenlenen ve 25 Ekim’de sona eren Milletlerarası Elyazmaları Toplantısı’na katıldı ve Türkçe kitap koleksiyonu hakkında bilgi verdi...
Her bilim dalını temsil eden kitap var
“Kütüphaneye ilk giren Türkçe kitaplar 17. asırda doğuya gönderilen görevliler aracılığıyla edinilen yazmalar. Önceleri Türkçe bölümü diye bir şey yoktu, Doğu bölümü vardı. Orada da daha çok elyazmaları bulunuyordu. Ancak 1980’lerde bir Türkçe bölümü açıldı. Bu tarihten itibaren düzenli olarak Türkçe kitap satın alma yöntemi yerleşti. Daha önce ya bağışlar ya da uluslararası mübadeleler yoluyla kitap gelirdi. Türk Dil Kurumu, Milli Kütüphane, Devlet İstatistik Enstitüsü gibi kurumlarla kitap mübadelesi yapardık. 20 yıldır her sene ortalama 500 Türkçe kitap ve bir miktar dergi alınıyor kütüphaneye. Birkaç senedir İstanbul’da Libra Kitap’a sipariş veriyorum. 17. asırdan itibaren tarih, edebiyat, ilahiyat kitapları ve Kur’an-ı Kerimler toplanıyor kütüphaneye. Kur’an-ı Kerimler, Osmanlı topraklarında tensih edilmişse de dilleri Arapça olduğu için kütüphanenin 7 bin eseri olan Arapça bölümünde muhafaza ediliyor. François Déroche’un derlediği Fransa Milli Kütüphanesi Kur’an-ı Kerim Kataloğu’ndan incelenebilirler. Ayrıca Déroche, bazı meslektaşlarının katkısıyla Arapça Elyazmaları Kataloglama El Kitabı yayınladı. Bu eser, İngilizce, Arapça ve İtalyancaya çevrildi ama henüz Türkçeye çevrilmedi.
Elyazmaları bölümünde Türkiye’deki kütüphanelere kıyasla çok az sayıda Türkçe kitap var ama her bilim dalını temsilen kitap mevcut. Baki Divanı, İslam bilim tarihçisi Takiyüddin’in araçlar hakkında kitabı gibi meşhur eserlerin yanı sıra anonim hikâyeler de var. Bir de Fransızca elyazmalarının aralarında bulunan ve ayrıntılı dökümü yapılmayan birçok resmî belge bulunur. Bu belgeler Fransız yetkili makamlarına teslim edilmiş olduğu için Türkçe yazılmalarına rağmen Türkçe bölümünde muhafaza edilmez. Bunun en muhteşem örneği şimdi Türkçe bölüme intikal etmiş olan Kanuni Sultan Süleyman’ın Fransa Kralı 1. Fransuva’ya, 1521 yılında yazdığı ilk mektuptur. Düz yazı sanatı, hukuk, müzik, astroloji, biyoloji vb. diğer bilimsel dallarda da birçok kitap mevcut. Türkiyatçı yabancılar tarafından yazılan ve çoğunlukla gramer, sözlük gibi dil konularını işleyen 300’e yakın kitap tespit edildi. Minyatürlü kitapların sayısı 50 civarında. Türkçe öğrenen dil oğlanlarının Fransızca-Türkçe çeviri alıştırma defterlerinden oluşan özel bir koleksiyon ise eşi olmayan bir hazinedir. Kütüphanemizin elyazmaları bölümüne en son Yaşar Kemal’in 1980’li yıllarda yazdığı Yalnızlık şiiri girdi. “Supplément turc1637” demirbaş numarası ile kayıtlı. Matbu bölüme gelince, Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi, 1720 yılında Fransa’ya büyükelçi olarak geldiğinde yanında oğlu Said Efendi de vardı. Kraliyet kütüphanesini gezdiklerinde zamanın baş kütüphanecisi, matbu kitapları, matbaayı gösteriyor onlara. Said Efendi çok etkileniyor ve İstanbul’a döndüğünde biraz da sayesinde İbrahim Müteferrika matbaası kuruluyor. Kütüphanemde muhafaza edilen bir mektupta Said Efendi’nin kralın kütüphanecisine ‘Matbaamızdan çıkan her kitaptan size birer ya da ikişer adet göndereceğiz.’ dediğini okuyoruz. O şekilde gelen 17 kitap hâlâ duruyor.” Son bağış, Pertev Nail Boratav’ın şahsi ve zengin kütüphanesi oldu. Daha önce CNRS’e bağlı Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nde birlikte çalıştığımız için 1993’te beni görmeye gelmiş ve ‘Şimdi kütüphanemin bir kısmını bağışlıyorum, diğer kısmını da ben öldükten sonra alabilirsiniz.’ demişti.”
Bibliothèque Nationale de France’daki eserlere ulaşmak nerdeyse ülkemizdeki elyazmalarına ulaşmaktan daha kolay. Hemen hepsi uluslararası standartlara uyarak elektronik ortamda tasnif edilmiş. Bir de Gallica adlı sanal kütüphane oluşturmuşlar. Şimdilik elyazma eserlerin sadece yüzde 10’u buraya aktarılmış. İstediğiniz belgenin bir kopyasını edinmek için katalogdan tespit edeceğiniz demirbaş numarasını belirterek
reproduction@bnf.fr adresine e-mail göndermeniz yeterli. Sara Yontan, e-maille ulaşanlara da yardımcı olacağını söylüyor. BnF’nin koleksiyonlarındaki elyazma eserleri iki adresten inceleyebilirsiniz: archivesetmanuscrits.bnf.fr ve gallica.bnf.fr/ Başvurulması yararlı bir adres de bazı görseller ihtiva eden Mandragore İstanbul Taksim Parkı’nın arkasındaki Fransız hastanesinde dünyaya gelen, daha sonra Amerikan Kız Koleji’nde okuyan Sara Yontan Musnik, Paris Sorbonne’da dilbilim ve edebiyat alanında yüksek lisans yaptı. Fransa Ulusal Bilimsel Araştırma Merkezi’ne (CNRS) bağlı Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nün kütüphanesinde çalıştı. Ayrıca Ulusal Şark Dilleri ve Kültürleri Enstitüsü’nde (INALCO) Türkçe dersleri verdi. 1992’den beri Fransa Milli Kütüphanesi Türkçe bölümünün sorumlusu.
1461 yılında kraliyet kütüphanesi adı altında kurulmuş ve daha sonra Fransa milli kütüphanesi adını almıştır. 31 milyon kaynak ile Avrupa'nın en büyük kütüphaneleri arasındadır. Ayrıca Yunan El yazılarından oluşan 5000 adet yazı koleksiyonu da bulunmaktadır.
Türk elyazmalarının ve basılı eserlerinin Fransa Milli Kütüphanesi’ne girişi ne zaman ve nasıl olmuş?
Türkçe koleksiyonumuzun çekirdeğini oluşturan 150 kadar elyazması, 17. yüzyılda iki özel kütüphanenin kurum tarafından satın alınışıyla oluyor. O zamanlar her saygıdeğer aydının evinde, dili bilsin bilmesin ki genellikle bilmezlerdi, Arapça, Türkçe eserler bulunurdu. Bir sonraki yüzyılda ise resmi kraliyet talimatlarıyla Yakındoğu’dan kitap almak üzere elçiler gönderiliyor Fransa’dan Osmanlı’ya.. Türkçe kitaplar bunların arasında. Matbu eserler ise Osmanlı’daki ilk Arap harfli matbaa faaliyetinden, yani 1729’dan itibaren bir anlaşmayla giriyor BnF’ye. Babası Mehmet Çelebi’ye Fransa’da geçici sefirlik ziyaretinde eşlik eden ve daha sonra aynı görevi kalıcı olarak gerçekleştiren Said Efendi, babasıyla o zaman adı ‘Kraliyet Kütüphanesi’ olan BnF’ye gelmiş. Said Efendi, bu kütüphanenin başkanı, o zamanki unvanıyla ‘Kralın kütüphanecisi’ Bignon’la görüşüyor ve muhtemelen Osmanlı’da matbaanın başlayacağından söz ediyor. Zaten o ara bu türden bir proje için hazırlar Osmanlı’da. Said Efendi İstanbul’a döndüğünde Türkçe dizen bir matbaa nihayet faaliyete başlıyor. Bugün arşivlerimizde bulunan ve “Bundan sonra basacağımız tüm kitaplardan size birer nüsha takdim edeceğiz” diyen bir mektup gönderiyor Bignon’a Said. Böylelikle Müteferrika Matbaası’nda basılmış ilk 17 kitap, hatta ikişer nüsha halinde kütüphaneye girmiş oluyor. Matbu koleksiyonumuzun çekirdeği de bu kitaplar.
Derlemedir...
Fransa Milli Kütüphanesi / Bibliotheque Nationale de France (BnF)
