Arşın Mal Alan - Üzeyir Hacıbeyov

ARŞIN MAL ALAN

, Üzeyr Hacıbekov'un üç perdelik müzikli güldürüsü. Librettosunu da Hacıbekov’un yazdığı yapıt, ilk kez 1911'de Bakü'de sahnelendi. Bestecinin müzikli oyun türünde ilk ürünü olan bu güldürüde, müslüman toplumlarda kadının dış dünyaya kapalı tutulması, alaycı bir dille yerilir. Filmi de yapılan oyun. Türkiye'de de birçok kez sahnelendi.

1. Perde

Asker, evlenme çağı gelmiş, hali vakti yerinde bir tüccardır. Teyzesi Cihan'la birlikte oturmaktadır. O güne kadar çevresinde evlilikler hep görücü usulüyle yapılmaktadır. Ama Asker, beğendiği bir kızla evlenmek, seçimini kendisi yapmak istemektedir. Bu isteğini teyzesine açar. Cihan, yeğeninin düşünceleri karşısında şaşırır; ona böyle bir şeyin mümkün olamayacağını söyler. Asker'in yakın arkadaşı Süleyman, kurnaz ve neşeli bir kişidir. Arkadaşının üzüntüsünü öğrenince ona endişelenmemesini bir yol bulabileceğini söyler. Asker, arşın malçı (kumaş satan) kılığına girecek, bu yolla kapı kapı dolaşarak kızların arasına girecek, içlerinden birini beğenip seçecektir. Asker bu oyunu beğenmiştir, hemen uygulamaya karar verir. Aslında Süleyman da bekârlıktan bıkmıştır. Önce acele eden Askeri, daha sonra da kendini evlendirmeye kararlıdır. Bu arada Asker'in teyzesi Cihan'ı da unutmaz.

Sultanbey'in kızı Gülçehre amcasının kızı Asya ile oturmuş, bir yandan nakış işlemekte bir yandan da dertleşmektedir. İlginç bir rastlantı, Gülçehre'de evleneceği erkeği göremezse evlenmeyeceğini anlatır. Asya, ona bunun mümkün olmadığını, böyle diretirse evde kalacağını söyler. Gülçehre razıdır. Damat adayını kesinlikle görmek istemektedir. Sohbete evin hizmetçisi Telli'de katılır. Sultanbey öğle uykusundan kalkmıştır. Sert otoriter bir kişiliği vardır. Kente ineceğini, evi kızlara emanet ettiğini söyleyerek çıkar. Üç gündür kapı kapı dolaşan Asker, henüz aradığı kızı bulamamıştır. Sultanbey'in evine gelir. Kızlara kumaşları gösterir. Bu arada Gülçehre'yi görmüş, beğenmiştir. Gülçehre de Asker'i beğenir. Ama onun arşın malçı olduğunu sanmaktadır. Gülçehre'ye onunla evlenmek istediğini söyler. Gülçehre dünden razıdır. Ama babası Sultanbey'den çekinmektedir. Asker, teyzesine beğendiği kızı göstermek için onu Sultanbey'in evine getirir. Sultanbey ve Cihan karşılaşır. Sultanbey'in tüm arzusu evlenmektir. Cihan'ı beğenir, Asker'e teyzesiyle evlenmek istediğini söyler. Fırsattan yararlanan Asker, Gülçehre'ye talip olduğunu açıklar. Asker'in arşın malçı olduğunu sanan Sultanbey öfkelenmiştir.

2. Perde

Gülçehre üzgündür. Asya onu teselli etmeye çalışır. Bu olaylar yaşanırken Veli, Telli'yi görmüş, çok beğenmiştir. Telli'de Veli'den hoşlanmıştır. Asya'yı arkadaşının beğendiği kız sanan Süleyman, Gülçehre'yi Asker'e istemeye gelir, Sultanbey'i ikna eder. Asya, Süleyman'dan çok hoşlanmıştır. Süleyman'da hiç kayıtsız değildir. Sultanbey Gülçehre'ye talibinin çıktığını, onu zengin bir tüccarla evlendirmek istediğini söyler. Kalbi Asker'de olan Gülçehre evlenmek istemediğini bildirir. Sultanbey öfkelenir. Kızına mutlaka Asker'le evleneceğini söyler. Böylece kendi de Cihan ile evlenecektir.

Sultanbey, Gülçehre'yi razı edemeyeceğini anlayınca, kızını hemen isteyen kişiyle o gece evlendirmeye karar verir. Gülçehre mutsuzdur; ancak babasına karşı gelemez. O sırada Asker gelir, ona tüm olanları anlatır. Bunun üzerine Asker, sevdiği kıza her şeyi açıklar. Asya'yı Sultanbey'den ister. Veli'de Telli´ye taliptir. Dört çiftin düğünü bir arada yapılacaktır.

Azerbaycan müziğinin en ünlü bestecilerinden Üzeyir Hacıbeyli eserlerinde Azeri Halk Müziğini çağdaş bir biçimde yorumlamıştır. Hacıbeyli’nin “Arşın Mal Alan” opereti, operet kültüründeki önemli eserlerden biridir ve birçok dile çevrilerek büyük ün kazanmıştır. Bakü'de ve ABD'de filme çekilmiş; Londra, Paris, Berlin, Moskova sahnelenmiştir. “Arşın Mal Alan” filmindeki baş karakterler Asker (Esger) ve Gülçehre özgürlüğe, demokrasiye ve hür düşünceye önem veren karakterlerdir. Reşid Behbudov’un "Arşın Malcı" rolünü oynadığı filmde, kendi kaderlerini belirleyebilmek ve evlenecekleri kişiyi kendileri seçmek için çeşitli hilelere başvuran Asker ve sert, otoriter babasına karşı koyma cesaretini gösteren Gülçehre'nin; komik hale gelen olaylar zincirinde yaşadıkları aşkın anlatıldığı eser ilgi çekici bir kurguya sahip.