Beylikler - Aydınoğulları Beyliği

Aydınoğulları Beyliği

On dördüncü asır başında Aydın ve çevresinde kurulan Türk beyliği. Germiyan ordusu subaşısı Aydınoğlu Mübarizüddin Mehmed Bey kurmuştur. Germiyanoğlu Birinci Yakub Bey tarafından, Aydın ve çevresini fethetmekle görevlendirilen Mehmed Bey, öncelikle Sasa Beyin elindeki Tire, Ayasluğ (Selçuk) ve Birgi yi ele geçirdi. Bu çarpışmalar sırasında, Sasa Bey öldürüldü (1307). Bundan sonra Birgi yi kendisine merkez seçerek beyliğini ilan eden Mehmed Bey, gaza harekatına devam etti. 1310 da Müslüman İzmir i, 1328 de Gâvur İzmir i ele geçirdi. Mehmed Bey, bundan sonra ortaçağ Müslüman Türk geleneğine uyarak, ülkesinin idaresini, beş oğlu arasında pay etti. Kendisi, hükümdar sıfatı ile Birgi de oturdu. Ayasluğ da kurduğu tersane ile güçlü bir donanma meydana getirdi. İzmir valisi tayin ettiği oğlu Umur Bey, bu donanmayla Sakız, Ağrıboz, Bozcaada, Mora ve Rumeli kıyılarına akınlar düzenledi. (Bkz. Türk Denizciliği)

Aydınoğlu Mehmed Beyin 1334 te bir av sırasında attan düşerek hastalanması ve ölümü üzerine, yerine, kardeşlerinin de ittifakıyla Gazi Umur Bey geçti. Umur Bey, 14 yıllık beyliğinde, devlet merkezi Birgi de ancak üç gün oturabilmiş, bütün saltanatı savaşlarla geçmiştir. Umur Beyin devri, Aydınoğullarının en parlak devri olmuştur. Saruhanoğlu Süleyman Beyle beraber giriştiği Yunanistan ve Mora seferlerinden, pek çok esir ve ganimetlerle döndü (1335).

Bizans şehri olan Alaşehir (Philadelphia), yarım asra yakın zaman, Türk taarruzlarına karşı koymuştu. Zor durumda kaldıklarında, kaleyi kuşatanlara cizye ve haraç veriyorlardı. Bu şehri almayı muhakkak arzu eden Umur Bey, 1335 yılında, yaralı olmasına rağmen şehri kuşattı ve kısa sürede fethetti. Bizans İmparatoru ile dostça geçinen Umur Bey, adalardaki isyanların bastırılmasında imparatora yardım etti. Nitekim, 1336 yılında Bizans İmparatoru, Umur Beyle bir dostluk antlaşması yaparak, Sakız Adasını Aydınoğullarına bıraktı. Bizans la olan anlaşmasına sadık kalan Umur Bey de, onlara, gerektiğinde yardımda bulundu.

Gazi Umur Bey, 1338-1339 yıllarında, yanında kardeşi Hızır Bey de olduğu halde, Adalar denizi ve Yunanistan a seferler düzenledi. Daha sonra Karadeniz e geçerek, Kili ve Eflak seferlerini gerçekleştirdi (1340). Umur Bey, bu son sefere üç yüz gemi ile çıktı. Güçlü bir donanmaya sahip olduğundan, Girit ve Kıbrıs üzerine olan akınlarını yoğunlaştırdı ve muvaffakiyetleri her tarafa yayıldı.

Özellikle bu seferler sonunda, Latinlerin yakın doğudaki çıkarları tamamen yok olduğundan, Papa, Aydınoğulları üzerine yeni bir Haçlı seferi düzenlenmesini teşvik etti. Bu defa 1344-45 yıllarında Kıbrıs, Cenova, Venedik ve Rodos gemilerinden teşekkül etmiş olan Haçlı donanması, ansızın ve büyük bir baskınla sahil İzmir i aldı. Ancak Haçlılar, yukarı İzmir i elinde tutan Umur Beyin, şiddetli ve devamlı taarruzlarıyla karşılaştıklarından, kesin neticeye ulaşamadılar. Sonunda antlaşma yapmağa karar verdiler. Fakat, bazı müttefiklerin antlaşmaya yanaşmaması üzerine, Papa, bu antlaşmayı onaylamadı. Antlaşmayla bir sonuca varamayacağını bilen Umur Bey, Sahil İzmir ini almak için bütün gücüyle silaha sarıldı ve burayı var kuvvetiyle kuşattı ve bu esnada ön saflarda kahramanca dövüşürken şehid düştü. Manevi güçleri sarsılan Aydınoğulları, İzmir üzerine yapılan bu kurtarma teşebbüsünden sonuç alamadılar.

Gazi Umur Beyin şehid düşmesinden sonra, yerine büyük kardeşi Hızır Bey geçti. Hızır Bey, Umur Beyin yerini dolduracak bir kimse olmadığından, Haçlılara karşı mukavemet gösteremedi ve ağır şartlarla, bir antlaşma imzaladı (1348). Bu antlaşma Aydınoğullarının faaliyetlerini durdurmuş ve beyliğin çökmesine sebep olmuştur. Hızır Bey, devlet merkezini Selçuk a nakletti ve kendisinden sonra başa geçen kardeşi İsa Bey de burada saltanat sürdü.

İsa Bey zamanında, Osmanoğulları'nın Anadolu birliğini kurma ve genişleme siyasetine, Aydınoğulları karşı çıkmışlardır. Bu sebeple, 1389 da, Kosova Savaşı'nda Birinci Murad Han'ın şehid olmasından faydalanmak istemişlerdir. Karamanlılar başta olmak üzere, diğer bazı beyliklerle ittifak yapmışlar, Osmanlıların aleyhinde bulunmuşlardır. Fakat, yeni padişah Yıldırım Bayezid, Rumeli işini yoluna koyduktan sonra, ilk iş olarak Anadolu yakasından tehlikeleri ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Bayezid, Alaşehir i almış, Aydın taraflarına inmiş, mukavemet görmeksizin Aydınelini almış ve İsa Bey teslim olmuştur. Yıldırım Bayezid de İsa Beyin karşı koymadan ülkesini teslim etmesine mükafat olarak, kendisini İzmir ve civarının müstakil emiri tanımış ve İsa Beyin kızı Hafsa Hatun ile evlenerek, aradaki bağı kuvvetlendirmiştir. Yıldırım Bayezid, bir müddet sonra İsa Beyi İznik te ikamete mecbur etmiş, böylece Aydınoğulları Beyliğini kesin olarak Osmanlılara bağlamıştır.

Ankara Savaşı'nda (1402), Yıldırım Bayezid in Timur a mağlup ve esir düşmesinden sonra Aydınoğulları Beyliği, tekrar canlandı. Ancak, bu sırada İsa Bey ölmüştü. Bu itibarla Aydınoğullarının başına Timur Hanın emriyle, oğlu Musa Bey geçti. Ertesi yıl Musa Beyin vefatı üzerine, yerine İkinci Umur Bey geçti (1403). Fakat, Aydınoğlu İbrahim Bahadır Beyin oğlu ve İzmir Valisi Cüneyd Bey, buna karşı çıkarak, saltanat iddiasında bulundu. İkinci Umur Beyin üzerine yürüyerek Ayasluğ u zabteden Cüneyd Bey, Umur un 1405 te ölümüyle de, Aydınoğulları topraklarına tek başına, 1425 e kadar bazı fasılalarla hakim oldu. Cüneyd Bey, yerini sağlamlaştırmak için, Osmanoğulları arasındaki taht kavgalarına (Bkz. Fetret Devri) karışıp, her defasında şehzadelerden birini tutarak, zaman zaman kendisine müttefik bulmak ve mevcut ittifaklara katılmak yolunu tuttu. Birçok kereler başarısızlığa uğramasına rağmen, kendini bağışlatmayı bildi. Her seferinde, yeni vazifeler almaya muvaffak oldu. İkinci Murad Han zamanında rahat durmayan Cüneyd Bey, sıkışınca Sisam adası karşısındaki İpsili kalesine sığındı. Ancak, Karamanlılardan umduğu yardımı göremeyince, teslim oldu ve öldürüldü. Böylece, Aydınoğulları toprakları, tamamıyla Osmanlıların hakimiyeti altına girdi (1425).

Aydınoğulları, hakimiyetleri altında bulunan Birgi, Tire, Aydın ve Selçuk u cami, medrese, han ve hamam gibi eserlerle süslemişlerdir. Aydınoğulları mimarisinde, Anadolu Selçuklu sanatının etkisi görülmektedir. Aydınoğulları beyliğinin en önemli eseri, Selçuk taki İsa Bey Camiidir. Mimar Ali bin Dımışki nin inşa ettiği cami, Şam daki Ümeyye Camiinin temel özelliklerini taşıdığı gibi, yenilikler de bulunmaktadır. Diğer önemli eserler, Birgi de Aydınoğlu Mehmed Bey Camii (Ulu Cami) ve türbesi, Karahasan Camii, Sultanşah türbesidir.

Aydınoğulları, kültür bakımından da büyük hizmetlerde bulunmuşlardır. Tezkiretü l-Evliya, Araisü l-Mecalis adlı Peygamberler tarihi, Süheyl ü Nevbahar ile Hüsrev ü Şirin tercümesi gibi pek çok dil yadigârı, ilme değer veren Aydınoğulları sayesinde yazılmış ve bunlardan bazıları günümüze kadar gelmiştir.

Aydınoğulları, Latinlerle yaptıkları ticaret dolayısıyla yabancı sikke kullandıkları gibi, İslami sikkeleri de vardır. Bundan başka, Birinci Umur Beyin bakır sikkeleri ile İsa ve oğlu Musa beylerin ve Cüneyd Beyin gümüş sikkeleri bulunmaktadır. Aydınoğulları beyliğinin devlet teşkilatı, diğer Anadolu beyliklerine benzemektedir.

Aydın Oğulları

Germiyan oğulları'nın subaşısı (ordu komutanı) Aydın oğlu Mehmet Bey, Bizans'tan aldığı Selçuk ve Tire çevresinde 1308'de kendi adına bir beylik kurdu.

Birgi'yi başkent yapan Mehmet Bey sonradan Ödemiş, Sultan hisar ve İzmir'i de topraklarına katarak beyliğini genişletti.

Ayrıca Selçuk'ta bir donanma kurarak Sakız, Bozcaada, Eğri boz, Mora ve Rumeli kıyılarına akınlar düzenledi. 1334' te Mehmet Bey ölünce beyliğin başına oğlu Umur Bey geçti.

Denizciliğe önem veren Umur Bey Selçuk ve İzmir'deki tersaneleriyle donanmasını güçlendirdi.

Aydın oğullarının donanması artık Ege için büyük bir tehlike olmaya başlamıştı. Alaşehir'i de topraklarına katan Umur Bey'in giderek güçlenmesi karşısında Haçlılar önlem alma gereğini duydu.

Venedik, Ceneviz, Rodos Şövalyeleri ve Kıbrıs Krallığı'nın donanmaları birleşerek İzmir'e saldırdı. Haçlı kuvvetlerinin ilk saldırılarını püskürten Aydın oğulları ikinci saldırıda aynı başarıyı gösteremedi ve İzmir'i ele geçiren Haçlılar Türk donanmasını yaktılar.

Umur Bey'in 1348'de ölmesinden sonra eski gücünü yitiren Aydın oğulları denizden Haçlıların, karadan da Osmanlıların baskısı altında kaldı.

1390'da başa geçen İsa Bey Yıldırım Bayezid ile anlaştı ve Tire'de oturmak koşuluyla topraklarını Osmanlılara bıraktı.

Ama Ankara Savaşı'nda Yıldırım Bayezid'i yenen Timur Aydınoğulları'na topraklarını geri verdi. Yıldırım Bayezid'in oğulları arasındaki taht kavgalarından yararlanarak bir süre daha ayakta kalan Aydınoğulları Beyliği 1426'da II. Mu-rad tarafından kesin olarak Osmanlı topraklarına katıldı.

Aydınoğulları:

(1308- 1425 )

• Germiyanoğullarından ayrılarak İzmir, Selçuk, Tire tarafında kurulmuştur.
• Denizcilikte ileri gitmişlerdir.
• II.Murat 1425'de bu beyliği Osmanlılara kattı.

Aydınoğulları

(1308-1425)
Batı Anadolu'da Aydınoğlu Mehmet Bey tarafından kurulan beylik.

Mehmet Bey'in ölümünden sonra yerine geçen Umur Bey, daha çok Rumeli'de fetihler yaptı. İzmir'de Haçlılar'la savaşırken öldü. Aydınoğulları Beyliği, Yıldırım Bayezit zamanında Osmanlılar tarafından ortadan kaldırıldıysa da, Ankara Savaşı'ndan sonra tekrar kuruldu. Ancak bu ikinci kuruluşundan sonra çok yaşamadı. 1425 yılında II. Murat bu beyliğe kesin olarak son verdi.

AYDINOĞULLARI

Bugünkü Aydın ılı ve yöresinde kurulmuş olan tûrk beyliği (XIV. yy.). Germiyanoğlu Yakup Bey l'in subaşılarından biri olan Aydınoğlu Mübarizettin Mehmet Bey tarafından kuruldu. Mehmet Bey Aydın ve yöresini ele geçirmekle görevlendirilince, önce Mente- şeoğlu’nun damadı Sasa Bey’in bölgesine saldırıp Tire, Ayasuluk (Selçuk), Birgi ve dolaylarını ele geçirdi; ardından bir çarpışmada Sasa'yı öldürdü (1307). Kurduğu beyliğin bağımsızlığını duyurduktan sonra (1308) önce "müslüman” İzmir'i (1310) ardından da "gâvur” İzmir’i ele geçirdi (1326). Birgi'yi kendisine başkent seçerek oğullarını beyliğin çeşitli kentlerine vali atadı ve Ayasuluk'ta kurduğu tersane ile güçlü bir donanma meydana getirdi. İzmir valisi atadığı oğlu Umur Bey, bu donanmayla Sakız, Eğriboz, Bozcaada, Mora ve Rumeli kıyılarına başarılı baskınlar düzenledi.

Mehmet Bey'in bir av sırasında ölümü üzerine (1334) kardeşlerinin oybirliğiyle babasının yerini alan Umur Bey, Latin- ler'in İzmir’e yaptıkları saldırıyı püskürttükten sonra Manisa yöresinde egemenlik kurmuş olan Saruhanoğulları ile ittifak kurdu. Mora'ya birçok sefer düzenleyerek sayısız ganimet ve tutsak elde etti; ardından Germiyanoğulları'nın egemenlik sınırı içindeki Alaşehir'i ele geçirdi. Cenevizliler Midilli'ye asker çıkarınca, Bizanslılar’ ın yardımına koşup komutan Kantakuze- nos ile yakın dostluk kurdu. Foça'yı denetimi altına aldıktan sonra donanmasıyla Karadeniz’e açıldı. Kili ve Eflak kıyılarını basarak yağmaladı. Bu sırada Kanta- kuzenos Bizans imparatoru olan ioannes V’e naip atanmış (1341, ama, bir saray entrikası sonucunda ayağı kaydırılmıştı. Kantakuzenos Dimetoka’ya çekilip imparatorluğunu ilan etti ve düşmanlarına karşı birlikte savaşmak için Umur Bey’i yardımına çağırdı. Bizans'a karşı giriştikleri savaşta Kantakuzenos yenilerek sırp kralının sarayına sığındı; Umur Bey ise Selanikli kuşattıysa da ele geçiremedi.

Öte yandan, körfezde demirli türk donanmasını yakarak "gâvur" İzmir’i (liman kesimi) ele geçiren Latinler (Venedikliler, Cenevizliler ve Rodos şövalyelerinden oluşan haçlı ordusu), kahramanca bir direniş gösteren müslüman kesimi alamadı (1344). Saruhanoğlu Süleyman Bey ile ittifak kurarak Rumeli’ye geçen Umur Bey, orada Kantakuzenos ile birleşip bir kez daha İstanbul üzerine yürüdüyse de güçlü düşman karşısında bir sonuç alamadan geri döndü (1345). Umur Bey, "gâvur" İzmir'i yeniden ele geçirmek için giriştiği harekât sırasında ön saflarda çarpışırken bir okla alnından vurularak öldü (1348). Beyliğin başına geçen kardeşi Selçuk valisi Hızır Bey, Latinler ile imzaladığı barış antlaşması (18 ağustos 1348) uyarınca, Aydınoğulları beyliğinin gümrük gelirlerinin yarısını onlara bıraktı, donanmasını Ege denizi'nde hareketsiz tutmayı da kabul etti. Hızır Bey'in ölümü üzerine İsa Bey (1360) de bu antlaşmayı yenileyince, Aydınoğulları beyliği hızla gerilemeye başladı.

Anadolu beyliklerini bir bayrak altında toplamaya başlayan Yıldırım Bayezit, kendisine silah çekmeden teslim olan İsa Bey'in Tire'de oturmasına izin verdi, onun kız kardeşi Hafsa Hatun ile evlendi ve topraklarını da OsmanlI devletine bağladı (1390). Timur'un OsmanlI birliğini parçalamasından sonra yeniden oluşturulan Aydınoğulları beyliğinin yönetimi, İsa Bey’in oğulları Musa ile Umur Bey ll’ye verildiyse de (1402) ertesi yıl Musa Bey’ in ölümü üzerine Umur Bey II, Ayasuluk' ta tek bey olarak kaldı (1403). Ancak, onu bey olarak tanımayan İbrahim Bahadır’ ın oğlu ve İzmir valisi Cüneyt Bey, aralarında yapılan savaşı kazanınca, Umur Bey ll'nin başkenti Ayasuluk'u ele geçirdi. Bey olduktan sonra, "fetret” döneminde OsmanlI şehzadelerinden Süleyman Çelebi’ yi desteklediğini açıkladı. Menteşeoğlu'nun yanına sığınmış olan Umur Bey II ölünce (1405) Ayasuluk’a yerleşen Cüneyt Bey OsmanlI şehzadeleri çekişmesinde bu kez de İsa Çelebi'nin buyruğuna girdi; bir süre sonra Anadolu kesimine Mehmet Çelebi egemen olunca da onun tarafına geçti.

Ancak, Rumeli'den gelen Süleyman Çelebi, Aydınoğulları beyliğinin topraklarına girince, korkarak onun yanına geçmek zorunda kaldı. Bu şehzade tarafından Ohri sanoakbeyliğine atandı. Kardeşi Musa Çelebi'ye yenilen Süleyman Çelebi’nin öldürülmesi üzerine Selçuk’a dönen Cüneyt Bey, kısa bir süre sonra Mehmet Çelebi'nin de Musa Çe- lebi’yi ortadan kaldırması sonucunda beyliğini bırakıp kaçtıysa da annesinin arabuluculuğuyla bağışlandı ve Niğbolu sancakbeyliğine atandı. Murat ll'nin hükümdarlığının ilk yıllarında patlak veren olaylarda Düzmece Mustafa’nın yanında yer alan Cüneyt Bey, onun veziri olduysa da Murat II, Aydınoğulları beyliğini kendisine vereceğini söyleyince, efendisini duraksamadan terk etti. Daha sonra İzmir’e giden Cüneyt Bey, Urla yarımadasında toplanan yandaşlarıyla Aydınoğ- lu Mustafa’yı ortadan kaldırarak eski topraklarına yeniden kavuştu (1422).

Ancak, ordusuyla İzmir üzerine yürüyen Murat II karşısında tutunamayarak ipsili'ye çekildi ve bir süre sonra da OsmanlIlar'a teslim oldu; ailesinin tüm erkekleriyle birlikte öldürüldü. Böylece, yüzyılı aşkın bir süre yaşamını sürdürmüş olan Aydınoğul- ları beyliği OsmanlI devletine katılarak ortadan kalktı (1425).

AYDINOĞULLARI BEYLİĞİNDE SANAT

Aydınoğulları sanatı, daha çok mimarlık ve onu bütünleyen sanat dallarında belirginleşmektedir Birgı, Selçuk, Tire ve Aydın’da ilk dönem yapılarında Anadolu Selçuklu sanatının etkisi görülür. Geç dönem yapılarındaysa yeni denemelerle karşılaşılmaktadır. Bu çalışmalar daha sonra osmanlı sanatının gelişiminde de etkili olmuştur.

Birgi" Ulu camisi ya da Aydınoğlu Mehmçtbey camisi, (1312) Anadolu’daki çok ayaklı ulu camilerin önemli örneklerindendir. Yapı tasarımı yanındâ, çini mozaik bezemeli mihrabı, geçme tekniğinde yapılmış ceviz panolu minberi, pencere kanatlarıyla Anadolu Selçuklu geleneğini sürdürür. Ancak ön yüzün ve taç- kapının yalınlığı, osmanlı süsleme sanatına da yansıyan kimi motifler, özellikle Batı Anadolu beyliklerinde izlenen yeni denemelerin ürünüdür. Türbelerde de klasik Selçuklu üslubunun sürdüğü görülür. Caminin batısındaki Aydınoğlu Meh- metbey türbesi (1334) kubbeyle örtülü, kare planlı özenli bir yapıdır. Caminin güneyindeki Sultanşah türbesi (1310) altı köşeli planlı, kubbeli bir örnektir. Dönemin bazı türbelerinde görülen giriş mekânı, XIV. yy.'da yaygınlaşmıştır.

Beyliğin bir başka önemli merkezi de, Birgi yakınlarındaki Tire’dir. Buradaki yapılar da tuğla ve taş işçilikleri, minarelerin zengin bezemeleriyle dikkati çeker. Aydınoğlu Mehmetbey camisi (yaklş. 1308-1334), tek kubbeli ana mekânı ve önündeki iki kubbeli son cemaat yeriyle dengeli bir yapıdır. Minare renkli tuğladan kilim motifleriyle bezelidir. Son cemaat yerinin duvarlarından biri çeşme olarak düzenlenmiş, giriş yana kaydırılmıştır. Yazıtsız olan Ulu cami'nin Aydınoğulları’ndan Cüneyt Bey tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır (XIV. yy.). Kara Haşan Bey’in yaptırdığı Karahasan camisi (1384) tek kubbeli ana mekânı, üç bölümfü son cemaat yeriyle yalın bir yapıdır, ancak tuğladan yivli minaresiyle dikkati çeker.

Aydınoğulları beyliğinin en önemli yapısı Selçuk'taki isabey" camisi1 dir (1375). Anadolu türk mimarlık tarihinin basamak taşlarından olan caminin mimarı, Ali bin Dimışkî'dir. Şam Ümeyye camisi'ndeki temel özellikler yanında, sonraki gelişmelerin ilk örnekleri bu yapıda izlenebilmektedir. Mermer kaplı ön yüzde, iki katlı pencere sırası ve mukarnaslı taçkapıyla anıtsal bir görünüm sağlanmıştır. Bu ön yüz mimarlığı daha sonra Bursa, Edirne, İstanbul'daki osmanlı camilerinde geliştirilmiştir. Yapının bir başka önemli özelliği de, avlu düzenlemesidir. Ortası sekizgen havuzlu, revaklı avlu ve düz ahşap çatılı revaklar önce bu yapıda görülür. Selçuklu ve Beylikler dönemi mimarlığında görülen çifte minareye bu camide de rastlanmaktadır. Bunlar avluyla caminin birleştiği noktalara yerleştirilmiştir. Osmanlı mimarlığını da etkileyen bu düzen, avluyla caminin ana mekânının organik bir bütünleşmeye ulaşmasını sağlamıştır. Ana mekânı oluşturan, mihraba koşut iki şahın, mihrap ekseninde iki kubbeyle bölünmüştür. Bu, Şam Ümeyye camisi ile başlayıp (VIII. yy.), Diyarbakır Ulu camisi ve öteki artuklu yapılarında uygulanan tasarımın değişik bir ürünüdür.

Dönemin önemli merkezlerinden olan Aydın'da, beyliğin mimarlık alanında geliştirdiği yenilikleri yansıtacak yapılar günümüze ulaşamamıştır. Anadolu Selçukluları ile osmanlı mimarlığı arasında geçiş sağlayan Beylikler dönemi mimarlığında Aydınoğulları yapılarının önemli bir yeri vardır. Dönemin yapıları, dar olanaklar içinde gerçekleştirilmelerine karşılık tasarımları, ahşap, taş, tuğla, çini işçilikleriyle yeni denemelere ortam hazırlamışlardır.