Dünya Kentleri: Zürich
SMD MiSiM
ZÜRİCH, İsviçre'de Limmat'ın Zürich ***** den çıktığı yerde kent; Konfederasyon'un en kalabalık kenti; Zürich kanlo- nu'nun merkezi; 357 000 nüf. (1991).
COĞRAFYA. Zürich zenginliğini kavşak konumuna borçludur: G.'den K.’e uzanan karayolu, Sankt Gotthard'dan "su kapı- sı'na kadar (Aar-Ren kavşağı) Mittelland' daki G.-B.-K.-D. koridorunu burada keser. Ayrıca küçük tepeler arasındaki ovalık bir alandan olduğu kadar eski burjuvazisinin dinamizminden de yararlanmıştır. Alp- ötesi ticaretten doğan (XIII. yy.) kent önce ipekli (XVI. yy.), sonra pamuklu (XVIII. yy) tekstil sanayisine yöneldi ve tüm çevresini ardından sürükleyerek sermaye ve teknik birikimi sağladı, ipekçiliğin "öncü kenti" olma özelliğini koruyan Zürich XIX. yy.’da tekstilden ağır ve hafit makine yapımına, yine öncü olarak geçti. Etkin nüfusun üçte biri sanayide çalışmaktadır. Geri kalanıysa hizmetler kesiminde, özellikle bankacılık, sigortacılık ve toptan ticarette istihdam edilmektedir: İsviçre’nin en büyük garı, Avrupa’nın en başta gelen borsalarından biri Zürich'tedir. Sanayideki hızlı gelişme araştırma alanındaki ilerlemeye bağlıdır: Zürich İsviçre'nin büyük üniversite (Federal politeknik okulu, üniversite) ve aynı zamanda da önde gelen bir kültür merkezidir (tiyatro, yayın, basın). Bu özellikleriyle kent tüm Kuzey doğu İsviçre'yi denetler; hatta siyasal başkent Bern’in yanında konfederasyonun ekonomik metropolü olmuştur.
Bu nedenle kent hızla büyümüştür (yerleşme alanında, 1850: 41 600 nüf.; 1900: 168 000 nüf.; 1930: 260 000; 1950: 390 000 nüf.; 1982: 704 500 nüf.; 1990: 840 313 nüf.); her 8 isviçreli'den biri Zürich’te yaşar. Gölün ağzında ku* rulmuş olan eski galya-roma ve ortaçağ kenti yavaş yavaş aşağı ovaya (fabrikalar ve ulaşım), sonra yukarıdaki tepelere yayılmıştır (konut semtleri).
GÜZEL SANATLAR. Bir Karolenj dönemi yapısının yerine yapılan XII -XIII. yy.'dan kalma roman üslubunda Grossmünsler katedrali. Eski bir rahibeler manastırının XII.-XV. yy.’dan kalma kilisesi Fraumünsler (roman üslubunda avlu; A. Giacometti ve ChagalITn vitrayları). Başka kiliseler arasında XIII. yy.'da dominikenlerin kurduğu gotik Predigerkirche. XVII. yy.'da yapılmış Rathaus (komün ve kanton parlamentosu). Başlıca müzeler: Antikçağ'dan XX. yy.'a kadar uzanan resim ve heykel koleksiyonlarının (Zûrichli Karanfil Ustası ve H. Asper’ den Füssli, Böcklin, Hodler, Segantini, \fel- lotton, Giacometti, Meyer-Amden ve somut sanatın M. Bili ve R. P Lohse gibi temsilcilerine kadar İsviçre okuluna bağlı resimler) yer aldığı GÜZEL SANATLAR MÜZESİ (Kunst- haus): Helvetia sanat ve kültürünün, halk gelenekleri ve eski eserlerinin geniş bir panoramasını sunan İSVİÇRE ULUSAL MÜZESİ; ZANAATLAR VE MESLEKLER MÜZESİ; XVİİİ. yy.'dan kalma zur Meise evinde ULUSAL SERAMİK MÜZESİ; izlenimci ve Paris okulu resimleri bakımından zengin BÜHRLE KOLEKSİYONU; VVesendonk villasında RİET- BERG MÜZESİ (avrupa dışı uygarlıkların arkeoloji ve sanat ürünleri). Polytechnicum'un grafik sanatları kolaksiyonlarını, üniversiteye bağlı etnoloji, zooloji ve tıp müzelerini de saymak gerekir.
Zürich antlaşması, Yunanistan ve Türkiye Başbakanlarının Kıbrıs’ta bağımsız bir devlet kurulması konusunda yaptıkları antlaşma (11 şubat 1959). Zürich’te yapılan görüşmelerde (5-11 şubat) kurulacak bağımsız Kıbrıs devletinin uluslararası durumu, anayasasının dayanacağı temel ilkeler kararlaştırıldı. Ancak ilkeler İngiltere'ye bildirilmeden bir açıklama yapılmadı. İngiltere'nin antlaşmaya bazı hükümler eklemesiyle adanın statüsü belirlendi ve Londra antlaşması’nda (19 şubat 1959) Zürich kararlan geçerlik kazandı. (-* LONDRA ANTLAŞMASI.)
Zürich barışı, fransız-sardinya birliklerinin AvusturyalIlar üzerinde kazandığı zafe- in (-»İTALYA SAVAŞI, 1859) ardından 10 kasım 1859'da imzalanan antlaşmalar bütünü. Zürich barışı birkaç antlaşma içerir: Avusturya-Fransa ve Fransa-Piemonte antlaşmaları, Lombardia’yı Avusturya'dan alıp Fransa'ya, Fransa'dan da Pimonte’ye verir. Bir başka Fransa-Avusturya antlaşmasına göre de bir İtalyan konfederasyonu örgütlenecek, özerk bir Venedik bölgesi kurulacak ve Orta İtalya prensleri yetkilerine yeniden kavuşacaktı.
Zürich gölü, İsviçre'de göl, Mittelland bölgesinde; 409 m yükseltide; 90 km2; en derin yeri 143 m. Rappersvvil'de, 931 m uzunluğundadır. Bir demiryoluyla bir karayolunun geçtiği kısmen doğal bir set, gölü ikiye ayınr. Göl, Glarus Alpleri'nden inen, VValensee buzyalağı aracılığıyla Ren buzulunun dallanan bölümlerini alan bir buzul diliyle yarılmıştır. Yukarı bölümü molaslı Önalpler’le çevrilidir. Aşağı bölümünde, yerli kayaçlann üstünde bir barajın oluşmasına yardımcı olan buzultaşlarla çevrilidir. Linth'in döküldüğü gölün fazla suları Zürich'te Limmat ırmağıyla boşalır.
ZÜRİCH kantonu, İsviçre'de, Mit- telland'ın kuzey-doğusunda kanton; 1 729 km2 ve 1 150 546 nüf. (1991). Merkezi Zürich. Az yüksek (1 000 m’den aşağı), çoğunlukla hâlâ göllerle (Zürich, Pfâffikon, Greifensee gölleri) kaplı çöküntülerle birbirinden ayrılan molas tepelerinden oluşur: Dördüncü Zaman buzulları, Üçüncü Zaman molasında, o tarihten sonra ırmak-buzul aşındırma etkisinin doldurduğu oluklar oymuştur: meyve yetiştiriciliği ve hayvancılık, göl kıyısındaki eski bağların ortadan kalkmasına yol açmıştır. Ama tarım, Zürich'ten başlayarak tüm kantona yayılan sanayinin yanında iyice ikinci planda kalır Çalışan nüfusun bir kısmı hemen her gün Zürich’e ya da Win- terthur'a gitmektedir, ama fabrikalar kasaba ve köylere de yayıldığından şimdi işçi -köylüleri oralara çekmektedir, ipek, yün ve özellikle pamuk her zamanki gibi Zürich gölü boyunca ve Limmat ya da Glatt kentlerinde işlenmektedir ama önde gelen makine sanayisi (tanma dayalı besin, kimya ve basın sanayilerinin yanı sıra) her yere özellikle büyük-VVİnterttıur merkezine ya da daha küçük kentlere (Rappersvvil, Uster) yayılmıştır. Sanayideki bu yayılma, kantonun kırsal kesimine yoğun bir nüfusun yerleşmesini sağlayarak on yıldan beri iki büyük kentin (Zürich ve VVİnterthur) bir parça ferahlamasına katkıda bulunmuştur 1960'tan beri Zürich kantonu, İsviçre'nin en kalabalık kantonudur.
TARİH. Turicum adlı bir roma castellumu ve VI. yy.’da bir alaman kasabası olan Zürich IX. yy.'da bir ticaret kavşağında bulunması ve dokuma atölyeleri yardımıyla gelişti. Uzun süre kadınlar manastırı Frau- münster’in (853'te kuruldu) egemen olduğu kent, Zâhringenler'in mülkü oldu (1173 -1218). Kimi zaman sakson ve franken imparatorlarının oturma yeri olarak kullanıldı, sonra serbest kent ve imparatorluk kenti duruçnuna getirildi (1218). iktidarı ticaret burjuvazisine veren Friedrich II tarafından korunan kent uzun süre ticaretinin doğal çıkış kapısı olan Avusturya'nın süzerenliği ve bağımsızlığının güvencesi olan "orman kantonlan”yla ittifak arasında bocaladı. Bu kararsızlıklar yüzünden 1292'de Habsburg- lar'a yenilmesi VValdstâttenler'le kesin ittifakını da geciktirdi. 1 mayıs 1351, Zürich’in Konfederasyona girişinin geleneksel tarihidir, ama bu arada kent 1336 ayaklanmasından sonra kurumlarını değiştirmek zorunda kaldı; ayaklanmanın kışkırtıcısı olan Rudolph Brun'un hükümete aldığı meslek örgütlerinin zanaatçıları böylece iktidan şövalyeler ve ileri gelenlerle birlikte paylaşmaya başladı. Toggenburg kontlarının mirasının Schvvyz’ye bırakılmasına karşı çıkan Zürich, Avusturya'ya başvurarak bir iç savaşı başlatmaktan çekinmedi (A/ter Züırichkrieg, 1436-1450). Toprakları yakılıp yıkıldı ve kent Konfederasyon'a girmek zorunda kaldı. Bo urgognelular'a karşı saı^şa katılarak başarılar elde etti ve yöneticisi Hans Wald- mann’ın (1483-1489) öncülüğünde en güçlü İsviçre kentlerinden biri oldu.
Parasal gücünden yararlanarak XIV. ve özellikle XV. yy.'da birçok komşu senyörlü- ğü satın aldı. Böylece genişleyen Zürich, Habsburglar'a karşı kantonlar savaşına katılarak topraklarını daha da büyüttü. En zengin kentini oluşturduğu Konfederasyon’ un merkeziydi ve 1523'te kenti Reform hareketine katan Zwingli'nin gelişine kadar eğlenceleriyle ünlüydü. Kentte ağırbaşlı bir yaşam tarzını kabul ettiren Zvvingli, manastırları laikleştirerek burjuva topluluğunu zenginleştirdi. Zvvingli’nin Kappel’de yenilmesine ve ölmesine karşın (11 ekim 1531) Reform, Heinrich Bullinger (1531-1575) sayesinde variığını korudu. Bullinger bu hareketi calvinciliğe doğru yönlendirdi.
Ticaret, Avusturya yolunun kapanmasından zarar gördü, ama Nantes fermanı'nın yürürlükten kaldırılmasından sonra (1685) Locarno (XVI. yy.) vs Fransa'ya sığınan pro- testanlar, ipek sanayisini canlandırdılar ve pamuklu sanayisini kurdular. Bir düşün merkezi olan Zürich XVIII. yy.'da Gessner Lavater ve Pestalozzi’nin çalışmalarıyla ün kazandı. Fransız devrimi kırsal kesimlerin, burjuvalarla eşitlik istemesine yol açtı (1798). Helvetia Cumhuriyeti'nin basit bir yönetim bölgesi olan Zürich, bir Büyük ve bir Küçük kanton kuran Arabuluculuk söz- leşmesi’yle (1803) yeniden hükümran bir kantona dönüştü; bu kantonlarda kent ve kırsal kesim hemen hemen eşit olarak temsil ediliyorlardı. Kıta ablukası tekstil sanayisine yararlı oldu ve bazı patronlar makine yapımcılığına geçtiler (Escher, Wyss). Müttefiklerin İsviçre’ye girmesi (1813), tutucu bir rejim kurulmasına yol açtı (kentin kırsal kesim üstündeki üstünlüğü), ama Uster meclisi (22 kasım 1830) tüm kanton halkının eşitliğini sağlayan liberal bir Anayasa hazırladı. Bunun üzerine birçok siyasal mülteci Zürich'e sığındı. Büyük zenginliği, bankaları, üniversitesinin (1833) ve politek- nik okulunun (1855) kurulmasıyla Zürich .Konfederasyon kentlerinin önüne geçti.
Zürich savaşları, Massâna'nın AvusturyalIlara karşı kazandığı savaşlar (1799). Arşidük Karl'ın saldırısına uğrayan Mas- söna, ilk savaşı kazandı (4 haziran 1799), daha sonra
boşalttığı kenti, rus Korsakov işgal etti. Arşidük'ün gidişinden sonra Massdna, Korsakov1 u aniden bastırdı ve yendi (ikinci savaş, 25-27 eylül 1799).
Sponsorlu Bağlantılar
Bu nedenle kent hızla büyümüştür (yerleşme alanında, 1850: 41 600 nüf.; 1900: 168 000 nüf.; 1930: 260 000; 1950: 390 000 nüf.; 1982: 704 500 nüf.; 1990: 840 313 nüf.); her 8 isviçreli'den biri Zürich’te yaşar. Gölün ağzında ku* rulmuş olan eski galya-roma ve ortaçağ kenti yavaş yavaş aşağı ovaya (fabrikalar ve ulaşım), sonra yukarıdaki tepelere yayılmıştır (konut semtleri).
GÜZEL SANATLAR. Bir Karolenj dönemi yapısının yerine yapılan XII -XIII. yy.'dan kalma roman üslubunda Grossmünsler katedrali. Eski bir rahibeler manastırının XII.-XV. yy.’dan kalma kilisesi Fraumünsler (roman üslubunda avlu; A. Giacometti ve ChagalITn vitrayları). Başka kiliseler arasında XIII. yy.'da dominikenlerin kurduğu gotik Predigerkirche. XVII. yy.'da yapılmış Rathaus (komün ve kanton parlamentosu). Başlıca müzeler: Antikçağ'dan XX. yy.'a kadar uzanan resim ve heykel koleksiyonlarının (Zûrichli Karanfil Ustası ve H. Asper’ den Füssli, Böcklin, Hodler, Segantini, \fel- lotton, Giacometti, Meyer-Amden ve somut sanatın M. Bili ve R. P Lohse gibi temsilcilerine kadar İsviçre okuluna bağlı resimler) yer aldığı GÜZEL SANATLAR MÜZESİ (Kunst- haus): Helvetia sanat ve kültürünün, halk gelenekleri ve eski eserlerinin geniş bir panoramasını sunan İSVİÇRE ULUSAL MÜZESİ; ZANAATLAR VE MESLEKLER MÜZESİ; XVİİİ. yy.'dan kalma zur Meise evinde ULUSAL SERAMİK MÜZESİ; izlenimci ve Paris okulu resimleri bakımından zengin BÜHRLE KOLEKSİYONU; VVesendonk villasında RİET- BERG MÜZESİ (avrupa dışı uygarlıkların arkeoloji ve sanat ürünleri). Polytechnicum'un grafik sanatları kolaksiyonlarını, üniversiteye bağlı etnoloji, zooloji ve tıp müzelerini de saymak gerekir.
Zürich antlaşması, Yunanistan ve Türkiye Başbakanlarının Kıbrıs’ta bağımsız bir devlet kurulması konusunda yaptıkları antlaşma (11 şubat 1959). Zürich’te yapılan görüşmelerde (5-11 şubat) kurulacak bağımsız Kıbrıs devletinin uluslararası durumu, anayasasının dayanacağı temel ilkeler kararlaştırıldı. Ancak ilkeler İngiltere'ye bildirilmeden bir açıklama yapılmadı. İngiltere'nin antlaşmaya bazı hükümler eklemesiyle adanın statüsü belirlendi ve Londra antlaşması’nda (19 şubat 1959) Zürich kararlan geçerlik kazandı. (-* LONDRA ANTLAŞMASI.)
Zürich barışı, fransız-sardinya birliklerinin AvusturyalIlar üzerinde kazandığı zafe- in (-»İTALYA SAVAŞI, 1859) ardından 10 kasım 1859'da imzalanan antlaşmalar bütünü. Zürich barışı birkaç antlaşma içerir: Avusturya-Fransa ve Fransa-Piemonte antlaşmaları, Lombardia’yı Avusturya'dan alıp Fransa'ya, Fransa'dan da Pimonte’ye verir. Bir başka Fransa-Avusturya antlaşmasına göre de bir İtalyan konfederasyonu örgütlenecek, özerk bir Venedik bölgesi kurulacak ve Orta İtalya prensleri yetkilerine yeniden kavuşacaktı.
Zürich gölü, İsviçre'de göl, Mittelland bölgesinde; 409 m yükseltide; 90 km2; en derin yeri 143 m. Rappersvvil'de, 931 m uzunluğundadır. Bir demiryoluyla bir karayolunun geçtiği kısmen doğal bir set, gölü ikiye ayınr. Göl, Glarus Alpleri'nden inen, VValensee buzyalağı aracılığıyla Ren buzulunun dallanan bölümlerini alan bir buzul diliyle yarılmıştır. Yukarı bölümü molaslı Önalpler’le çevrilidir. Aşağı bölümünde, yerli kayaçlann üstünde bir barajın oluşmasına yardımcı olan buzultaşlarla çevrilidir. Linth'in döküldüğü gölün fazla suları Zürich'te Limmat ırmağıyla boşalır.
ZÜRİCH kantonu, İsviçre'de, Mit- telland'ın kuzey-doğusunda kanton; 1 729 km2 ve 1 150 546 nüf. (1991). Merkezi Zürich. Az yüksek (1 000 m’den aşağı), çoğunlukla hâlâ göllerle (Zürich, Pfâffikon, Greifensee gölleri) kaplı çöküntülerle birbirinden ayrılan molas tepelerinden oluşur: Dördüncü Zaman buzulları, Üçüncü Zaman molasında, o tarihten sonra ırmak-buzul aşındırma etkisinin doldurduğu oluklar oymuştur: meyve yetiştiriciliği ve hayvancılık, göl kıyısındaki eski bağların ortadan kalkmasına yol açmıştır. Ama tarım, Zürich'ten başlayarak tüm kantona yayılan sanayinin yanında iyice ikinci planda kalır Çalışan nüfusun bir kısmı hemen her gün Zürich’e ya da Win- terthur'a gitmektedir, ama fabrikalar kasaba ve köylere de yayıldığından şimdi işçi -köylüleri oralara çekmektedir, ipek, yün ve özellikle pamuk her zamanki gibi Zürich gölü boyunca ve Limmat ya da Glatt kentlerinde işlenmektedir ama önde gelen makine sanayisi (tanma dayalı besin, kimya ve basın sanayilerinin yanı sıra) her yere özellikle büyük-VVİnterttıur merkezine ya da daha küçük kentlere (Rappersvvil, Uster) yayılmıştır. Sanayideki bu yayılma, kantonun kırsal kesimine yoğun bir nüfusun yerleşmesini sağlayarak on yıldan beri iki büyük kentin (Zürich ve VVİnterthur) bir parça ferahlamasına katkıda bulunmuştur 1960'tan beri Zürich kantonu, İsviçre'nin en kalabalık kantonudur.
TARİH. Turicum adlı bir roma castellumu ve VI. yy.’da bir alaman kasabası olan Zürich IX. yy.'da bir ticaret kavşağında bulunması ve dokuma atölyeleri yardımıyla gelişti. Uzun süre kadınlar manastırı Frau- münster’in (853'te kuruldu) egemen olduğu kent, Zâhringenler'in mülkü oldu (1173 -1218). Kimi zaman sakson ve franken imparatorlarının oturma yeri olarak kullanıldı, sonra serbest kent ve imparatorluk kenti duruçnuna getirildi (1218). iktidarı ticaret burjuvazisine veren Friedrich II tarafından korunan kent uzun süre ticaretinin doğal çıkış kapısı olan Avusturya'nın süzerenliği ve bağımsızlığının güvencesi olan "orman kantonlan”yla ittifak arasında bocaladı. Bu kararsızlıklar yüzünden 1292'de Habsburg- lar'a yenilmesi VValdstâttenler'le kesin ittifakını da geciktirdi. 1 mayıs 1351, Zürich’in Konfederasyona girişinin geleneksel tarihidir, ama bu arada kent 1336 ayaklanmasından sonra kurumlarını değiştirmek zorunda kaldı; ayaklanmanın kışkırtıcısı olan Rudolph Brun'un hükümete aldığı meslek örgütlerinin zanaatçıları böylece iktidan şövalyeler ve ileri gelenlerle birlikte paylaşmaya başladı. Toggenburg kontlarının mirasının Schvvyz’ye bırakılmasına karşı çıkan Zürich, Avusturya'ya başvurarak bir iç savaşı başlatmaktan çekinmedi (A/ter Züırichkrieg, 1436-1450). Toprakları yakılıp yıkıldı ve kent Konfederasyon'a girmek zorunda kaldı. Bo urgognelular'a karşı saı^şa katılarak başarılar elde etti ve yöneticisi Hans Wald- mann’ın (1483-1489) öncülüğünde en güçlü İsviçre kentlerinden biri oldu.
Parasal gücünden yararlanarak XIV. ve özellikle XV. yy.'da birçok komşu senyörlü- ğü satın aldı. Böylece genişleyen Zürich, Habsburglar'a karşı kantonlar savaşına katılarak topraklarını daha da büyüttü. En zengin kentini oluşturduğu Konfederasyon’ un merkeziydi ve 1523'te kenti Reform hareketine katan Zwingli'nin gelişine kadar eğlenceleriyle ünlüydü. Kentte ağırbaşlı bir yaşam tarzını kabul ettiren Zvvingli, manastırları laikleştirerek burjuva topluluğunu zenginleştirdi. Zvvingli’nin Kappel’de yenilmesine ve ölmesine karşın (11 ekim 1531) Reform, Heinrich Bullinger (1531-1575) sayesinde variığını korudu. Bullinger bu hareketi calvinciliğe doğru yönlendirdi.
Ticaret, Avusturya yolunun kapanmasından zarar gördü, ama Nantes fermanı'nın yürürlükten kaldırılmasından sonra (1685) Locarno (XVI. yy.) vs Fransa'ya sığınan pro- testanlar, ipek sanayisini canlandırdılar ve pamuklu sanayisini kurdular. Bir düşün merkezi olan Zürich XVIII. yy.'da Gessner Lavater ve Pestalozzi’nin çalışmalarıyla ün kazandı. Fransız devrimi kırsal kesimlerin, burjuvalarla eşitlik istemesine yol açtı (1798). Helvetia Cumhuriyeti'nin basit bir yönetim bölgesi olan Zürich, bir Büyük ve bir Küçük kanton kuran Arabuluculuk söz- leşmesi’yle (1803) yeniden hükümran bir kantona dönüştü; bu kantonlarda kent ve kırsal kesim hemen hemen eşit olarak temsil ediliyorlardı. Kıta ablukası tekstil sanayisine yararlı oldu ve bazı patronlar makine yapımcılığına geçtiler (Escher, Wyss). Müttefiklerin İsviçre’ye girmesi (1813), tutucu bir rejim kurulmasına yol açtı (kentin kırsal kesim üstündeki üstünlüğü), ama Uster meclisi (22 kasım 1830) tüm kanton halkının eşitliğini sağlayan liberal bir Anayasa hazırladı. Bunun üzerine birçok siyasal mülteci Zürich'e sığındı. Büyük zenginliği, bankaları, üniversitesinin (1833) ve politek- nik okulunun (1855) kurulmasıyla Zürich .Konfederasyon kentlerinin önüne geçti.
Zürich savaşları, Massâna'nın AvusturyalIlara karşı kazandığı savaşlar (1799). Arşidük Karl'ın saldırısına uğrayan Mas- söna, ilk savaşı kazandı (4 haziran 1799), daha sonra
boşalttığı kenti, rus Korsakov işgal etti. Arşidük'ün gidişinden sonra Massdna, Korsakov1 u aniden bastırdı ve yendi (ikinci savaş, 25-27 eylül 1799).
Kaynak: Büyük Larousse
