Hanlıklar - Kazak Hanlığı

Kazak Hanlığı, 13. asırda kurulan Ak Orda'nın üzerine bina edilmiştir. Asıl kurucusu Cengiz Hanın torunun Orda Ecen'dir. 1227 tarihinde Cuci'nin ölümünden sonra, Batu Han Altın Orda'yı sağ ve sol kanata ayırmıştır. Ulus'un Batı kısmını kendisi idare etmiş ve Doğu kısmını da ağabeyi Orda Ecen'e vermiştir. Bugünden itibaren Ak Orda diye adlandırılan Ulus'un merkezi şimdiki Balkaş gölünün etrafında yerleşmiş, sonra Sığnak'a değiştirilmiştir. 1395 yılında Emir Timur'un hakimiyeti altında kalmış, 1428'den 1456'ya kadar Ebülhayır'ın idaresinde olmuştur. 1456'da Barak hanın oğulları Kerey ve Canibek Ebülhayır'a isyan ederek "Yedi Su" etrafına göç etmişler ve kendi hanlıklarını ilan etmişler. Böylece Ak Orda hanlığı tarih sahnesine tekrar çıkmış, sonra da bu hanlık "Kazak Hanlığı" diye adlandırılmıştır. Kazak Hanlığının Gelişmesi veya "Altın Devri" (15-17 yy): Ebülhayır Hanın iktidarına karşı ayaklanan Kazak boylarının Doğu Deşt-i Kıpçak'tan, Batı Yedi Su yerine göç etmeleri Kazak Hanlığı kuruluşunun başlangıcı olmuştur.
Kazak Hanlığında siyasi ve iktisadi yönden ilerlemeye ilk adım atan Kasım (1511-1523) Han olmuştur. Onun, Kazakların yaşadığı toprakları birleştirdiğini "Tarihi-Raşidi", "Şeybaniname" v.b. tarihi eserler de açıklıyor. Önceden Ak Orda'ya ait olan bütün toprakları kendi idaresi altında bulundurmuştur. Orta Asya, Edil etrafındaki hanlıklar ile Rus'larla ticari ve diplomatik ilişkiler kurmuş. Kasım Hanı Batı Avrupa da tanımıştır. Bunu o dönemde Avusturya dışişlerinde elçilik görevi yapan Sigizmund Gerberşteyn, kendi yazılarıyla destekliyor. Kasım Han devrinde Kazak'ların ilk anayasası "Beş Yargı" yeniden düzenlenmiştir. Göçebeler adet, örf üzerine kurulan bu Anayasaya "Kasım Hanın Kaska Yolu" demişler. Moskova elçisi Danila Kubin'in 1536'da Rus Çarına yazdığı mektubunda "...Kazak Hanlığı, Orta Asya Hanlıklarından daha kuvvetli" diye, yazmıştır.
Kazak Hanlığı Haknazar Han (1538-1580) devrinde daha ileri gitmiştir. Bu han Kazak-Kıgız Hanı ünvanını almıştır. "Türk Tatar Tarihi" eserinde, A. Z. Velidi: "...Haknazar Kazak-Nogay Hanı oldu" demiş. Kazak Hanlığı ekonomisi kuvvetlenmiş, Orta Asya hanlıklarıyla yapılan dış politikada galip gelmiştir.Tevekkül Hanın devrinde (1586-1598) de Kazak Hanlığı dış politikada, Rus'larla diplomatik ilişkilerde önemli rol oynamıştır.
Tevekkül Han öldükten sonra yerine geçen Esim Hanın (1598-1628) şöhreti büyük olmuştur. Kazak'ların barış içinde yaşamalarını, ekonomik, ticari, ilmi sahalarda önemli gelişmeler sağlanmıştır. "Esim Hanın Eski Yolu" diye adlandırılan, Kazak'ların ikinci bir mükemmel Anayasasını yeniden düzenledi. İç politikada Kazak sultanlarının bölünme hareketlerine engel olmuş, Kazak Hanlığının bütünlüğünü korumuştur. Dış savaşlarda (1635, 1643,1652 yıllarında) Oyrat-Conğar'ları mağlup etmiştir.
Kazak'ların bir araya gelerek, birlikte hareket etmeleri Tavke Han (1680-1718) devrinde olmuştur. Kazak'lar Tavke Hanı "Az Tavke" "insanoğlu'nun danışmanı" demişler. Bu han bir merkezden idare etmek için, yeni idari reformları, idarecilik "Han Meclisi'ni", "Beyler Heyeti'ni uyguladı. "Kasım Hanın Kaska Yolu", "Esim Hanın Eski Yolu" diye, tanımlanan Kazak'ların Anayasalarını tekrar yenileyerek, İslami, şerii hükümleri kullanarak "Yedi Yargı" veya "Yedi Hakikat" diye, adlandırılan Kazak'ların Anayasasını oluşturmuştur.
Ak Orda'nın devamı olan Kazak Hanlığının 15-17. yy.'da gerçek manada siyasi, ekonomik, ticari, ilmi rolü büyük olmuştur. Kazak'ların bu asırlardaki dini durumu hakkında ilmi araştırmalar yapılmamıştır. Sadece ulaşabildiğimiz kaynaklarda, Ak Orda devrinde tasavvufi faaliyetlerin önemli katkısı olduğu, meşhur Şeyh Baba Kemalüddin Sığnakî'nin, Şeyh Uluğ Bilgi'nin tesirlerinin büyük olduğu bilinmektedir. Sırderya nehri etrafında, Batı Kazakistan'da 300'den fazla sûfîlerin ocakları (tekkeleri) bulunduğu bilinmektedir.